Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| § 93. АМАЛДЫҢ ӨТУ СИПАТЫ
Етістік иегізі жалаң болса да, күрделі болса да (бар, кел, айтыс, көмектес, қызмет ет, көмск кәрсет...), амал- әрексттік тек аты есебінде ғана қызмет етеді. Олар нақтылы колдану үстінде амалдың кашан, қалай, қайтіп. кандай тәсілдер арқьілы жүзеге асатынын, демек, амал- дын алуан түрлі грамматнкалық мәндерін білдіре ал- майды. Ондай грамматикалық мағыналар, әдетте, нақ- тылы лебіз (речь) үстінде етістік негізіне үстелетін әр қнлы арнаулы грамматикалық формалар аркылы бері- леді. Қазақ тіліндегі осындай әрі үйреншікті, әрі қыз- меті аса мол грамматикалық формалардыц бір саласъі а налитикалық форма нттар. Аналішікалық форманттар етістік негізіне жалғанып, сган амалдын бағыты-мақсаты, мезгілі-мезеті, ыцғайы- орайы, тыңғылықтылығы-тпянактылығы, үстіртіндігі- шалағайлығы, шегі-шамасы, жедеқабылдығы, қарбалас- тығы, лажы-мүмкіндігі, шуғыл-тосындағы, үздік-созды- ғы сиякты сппаттарын білдіретін немесе амалдың алдын я аяғын, асығыстығын я жайбаракаттығын, кайтала- нуын я жиілігін, үдеуін я бәсецдеуін, сылбырлығын я ширақтығын, келтелігін я созалацдығын... бағдарлата- тын реңктер үстейді. Аналптикалық етістіктердің бонла- рындағы осындап грамматикалық мән-мағыиалар амал- дың өту я жүзеге асу жолындағы (процесіндегі) бола- тын, үшырасатын әр қилы сыр-сішаттарын білдіреді. Ал аналитикалық форманттар (морфемалар) сол грам- матнкалық мән-мағыналардың морфологиялық көрсет- 288 кіштері есебінде кызмет атқарады. Тіліміздін етістік формалары жүйесіндегі өзіпе лайық ерекше мазмүны мен арнаулы морфемалары (көрсеткіштері) бар грам- латикалық күбылыс амалдың өту сипаты категориясы ден аталады Амалдыц өту сипаты категориясынын көрсеткіштері сіінтетикалық тәсіл аркылы да, аналитикалық формант- тар аркылы да жасалады. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын көрсеткіштерге мына жүрнақтар жатады: -ла (-ле, -дсі, -дс, -та, -те) -қыла, (-кіле, -ғыла, -гіле) жүрнағы жалғанған етістік негізінін лексикалық мағынасына амалдын (іс- тін) жиі-жиі немесе тым жедел еселеніп, қайталану си- патын білдіретін реңк жамайды. Мысалы: ат-қыла, жул- қыла, теп-кіле, кес-кіле, түрт-кіле, шап-қыла, соз-ғыла, үр-гіле т. б. -мала (-мелс, -бала, -беле, -пала, -пеле) косым- шасы да езі жалғанған етістік негізінің лексикалық ма- ғынасына амалдың қайталану сипатын үстегенімен, оныц әлсіз я снрек өтетінін білдіретін реңк жамайды. Мысалы: қаз-бала, бастыр-мала, үсте-меле, сау-мала, көтср-меле, тер-меле, тіз-беле, итер-меле, қақ-пала т. б. -ғышта (-қыиіта, -кіште, -гіште) жүрнағы өзі жал- ғанган етістік негізінін. лексикалық мағынасына амал- дың қайталану сипаты мардымсыз екенін білдіретін реңк үстейді. Мысалы: ал-ғышта, бар-ғышта, кел-гіште, айт-қышта т. б. Бүл жүрнақ етістіктің негізі дауыстыға бітсе және сонғы буында «ғ» я «г» дыбысы болса, -ыіита (-іште) түрінде қолданылады (қорға-Ситсі, ңара-шта, молығ-ыиіта). -ыңқыра (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре) жұрнағы өзі 'Калғапған етістік негізініц лексикалық мағынасына змалдың (Істің) үдей түсуін аңғартатын ренк қоса- Дьі. Мысалы: ал-ыңқыра, бар-ыңқыра, көр-іңкіре, оқың- Щра, түсін-іңкіре, байқа-ңқыра, ес-іңкіре, бер-іңкі- Ре т. б. *0—622 289
жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|