Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- -гелі (жүр...) -гениіе (күте түр) -гей еді (дағы...)
| айтып бер (қызмет ет)
-ді -се (екен) -ген (болса...) -етін (діктен...) -ер (ме екен...) -мек (иіығар...) -in (пе еді...) -гелі (жүр...) -гениіе (күте түр) -гей еді (дағы...) Аналитикалық етістікке (негізге) тек бұл керсетілген парадигмалық формалар ғана емес, аналитикалық фор- манттардың өздері де бірінен соң бірі, қажетіне карай, бірнешеуі тіркесе береді. Бұл жүйенің ірге тасы да тіркес- тегі компоненттердің орындарына байланысты. Өйткені тек бұл кұбылыста ғана емес, қазақ тілінің грамма- тикалық құрылысында сөздің орнының, оның реті мен тәртібінін заңы ерекше екенін әрі жетекші, әрі кемекші болатынын, етістіктердің тіркестегі орындары ауысуы- на қарай мағыналары мен қызметтерінің езгеретінін де көруге болады (мысалы: қойып қалды жзне қалып қой- ды, бере тұр жзне тура бер, сала қой жзне цоя сал т. б. салыстырыңыз). Сонымен, аналитикалық етістіктің негіз есебінде қыз- мет ету кабілеті жоғарыдағыдай парадигмалық форма- лардың қосымшаларын кабылдау аясында ғана қалып қоймайды, ол негіз қажетінше, екінші, үшінші... анали- тнкалық форманттарды қабылдап, екінші, үшінші... ана- литикалық негіз де бола алады. Демек, бірінші аналн- тикалық негізге аналитикалық форманттар, жалаң негізге жалғанатын принцип бойынша, бірінен сон бірі, Қажетінше, кезектесіп тіркесе береді. Мысалы: қүла-п кет+е жазда-п бар-ып ңал-ды-м деген аналитикалық етістікті алсақ, жалаң негізге (құла) бірінен соң бірі: •п кет (бірінші), -е жазда (екінші), -п бар (үшінші), 'Ып қал (төртінші) форманттары, олардан кейін еткен Шақ жүрнағы (-ды) және жіктік жалғауы (-м) косыл- ған. Оның бер жағында, парадигмалық формалар бірін- Иі аналитикалық негізге де (құлап кет-ті-м), екінші аналитикалық негізге де (құлап кете жазда+ды+м), іҮШінші аналитикалық негізге де (құлап кете жаздап Ъар-ады екенмін), керегінше, жалғана береді. 293
Бұл форманттардыц шығып калыптасуына да «де>. етістігініц тілде ұзак замандар бойы тынбай, жііі колда. нылуы, солардың нәтижесінде орнықкан оның мейлінцд кең өрісі мен нағыз абстракты мағынасы әрі негіз, әр себеп болған. Осы ерекшеліктеріне орай, «де» етістігініғ дәнекерлігі арқасында калыптаскан аналитикалык фор манттардыц мағыналары аса абстракты, формалары өт< күрделі, қызметтері тым төтенше болып келеді. Бұл нұсқа бойынша қалыптасқан аналитикалық фор манттардың тур-түрінің бәріне -айын де (-ейін, де; -йьи де; -йін де) деген екі компонентті негіз түп казық бол ға.м да, олардыц өзге турлерінің бәрі де осы туп қазық тан тарамдалып өрбіген. Бұл форманттардың кұрамдарында «де» етістігінй қай түрі, қандайлыкты дәрежеде түрақты компонент бо латынын және әр форманттың мағынасы мен қызмет кандан екенін темендегі үлгіден көруге болады (олаі сызыкша арқылы бөлініп отырған да, соңында, жақшг ішінде тіркестіруге болатын сөздер әдейі көрсетілген) жел басыл-айын де-ді (білем) жел басыл-айын де-п-ті жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|