Ертіс өңірінде ағартушылықтың дамуы

ПАВЛОДАР
2022 Ж.
Ертіс 
өң
ірінде
а
ғ
артушылы
қ
ты
ң
дамуы
М.Шорманов, М.-Ж.К
ө
пеев,
Г.Н.Потаниндерді
ң
ө
мірлік ж
ә
не
творчестволы
қ
жолы
Орындаған
: 
Аплаш
Аружан
Құрымсын
Мөлд р
Еренгайв
Лаура
Рахад
Әмина
Тексерген
: 
Садыкова
А
.
М
.

Ерт с
 
өң р нде
ағартушылықтың
дамуы
Революцияға
дей нг
кезеңдег
Павлодар
Ерт с
өң р
аумағындағы
ағартушылық
қозғалыс
Мұса
мен
Сәдуақас
Шормановтар
, 
Г
.
Н
.
Потанин
және
Мәшһүр
-
Жүс п
Көпеев
сияқты
қазақ
және
орыс
халықтарының
ағартушыларының
қызмет мен
байланысты
.

Ертіс өңіріндегі ағартушылық
жүйесін дамытудың тарихи-
саяси шарттары қазақ халқы
үшін Қазақстанның Ресейге
қосылуының даулы Тарихи
процесіне байланысты
екіжақты сипатта болды.
Орыс қоғамының озық қайраткерлері мен қазақ
халқының ұлы ағартушылары Шоқан Уəлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтың прогрессивті-
демократиялық идеялары, орыс халқының əлемдік
жəне орыс мəдениеті мен тарихына, дəстүрлері мен
білім беру жүйесіне қосылуға деген ұмтылысы
Қазақстанда ағартушылықтың қалыптасуының құнарлы
негізіне айналды. 
Ағартушылықтың қалыптасуына қоғамның өмір сүру
деңгейі мен таптық сипатының төмендігі,
орыстандырудың қатаң патша режимі мен саясаты,
қазақ халқының ұлттық сана - сезімін басу жəне
ағартудың ұлттық-демократиялық қайраткерлерінің (Ж.
Аймауытов, К.Кеменгеров жəне т. б.) қуғын-сүргіні
кедергі болды.

МҰСА ШОРМАНОВ

Мұса Шорманов 
1818 (барыс) жылы қазіргі
Павлодар облысының Баянауыл
ауданындағы академик Қаныш Сəтбаев
атындағы ауылдың жанынан ағатын Ащы
өзенінің бойында ауқатты Шорман бидің
жанұясында дүниеге келеді. 
Мұса ауылдық медреседе қадымша оқып
сауатын ашады. Сонымен бipгe ол өздігінен
əкесінің қызметінде жүрген тілмаштың
көмегімен орыс əліппесін үйреніп, сол тілде
бірсыдырғы түсініп, сөйлейтін болады.
Мұсаны 1834 жылы Шорман би Сібірдегі
жалпы білім беретін сол кездегі үлкен оқу
орны саналатын Омбының Азиялық əскери
училищесіне оқуға береді. 

Мұса Шорманов 1840 жылы Баянауыл округтік приказының (дуанының) заседателі қызметін
атқаруға кіріседі. Батыс Ciбip генерал-губернаторы П.Д.Горчаковтың жарлығымен 1850 жылғы
желтоқсанның 5 жұлдызынан 1851 жылғы желтоқсанның 24 жұлдызына дейін Мұса Шорманов
Баянауыл дуаныньң аға сұлтаны қызметінің міндетін атқарады.
Орыстың белгілі географ, этнограф, фольклоршы, саяхатшы, түрік-моңғол мəдениетін зерттеуші
ғалым Н.Г. Потанин «Колокол» газетінде, «Русское богатство» журналында Мұса Шормановты
тума талант, қазақ өмірін жетік білетін, белсенді, білімді адам ғана емес, ол Еуропаға мəдениетін
игерген, Омбы қаласының балдарында қолдарына жұқа ақ қолған киіп, орыс əйелдерін биге
шақыратын бірден-бір қазақ екенін талай жазған.

1881 жылғы желтоқсанның 7 жұлдызында
Потанинге жазған бip хатында Мұса
мырза оған «Сұраған ертегіңізді жинап,
толықтырған соң кешіктірмей салып
жіберемін» деген. Сондай-ақ архивте
оның нeмepeci Мақсұтқа «Табиғаттану
тарихы» атты кітапты жібергені үшін
Потаниннің зайыбы А. В.Потанинаға
алғыс айтып жазған хаттары сақталған.
Өмірінің соңғы жылдарында ол Баянауыл дуанында
қазақ балаларына арнап көшпелі тұрмысқа
бейімделген дала гимназияларын ашпақ ойы болған.
1884 жылдың аяғында көшпелі гимназия ашу сəтінің
үміті жылтырап, бұл мəселенің жоспарын қарау
жөнінде Омбыдан хабар жетіп, Мұса желтоқсан
айының сақылдаған сары аязында жеделдетіп жолға
шығады. Бірақ, ол арманына жете алмады. Генерал-
губернатордың қабылдауына жеткізбей жергілікті
өзіне қарсы eciмi бізге беймəлім бip Омбы
қаласының чиновнигінің жасаған қастандығының
құрбандығына шалынып, желтоқсанның 26
жұлдызында Мұса мырза тамақтан уланып, кенеттен
қайтыс болады. Генерал-губернатор
Г.А.Колпаковскийдың рұқсатымен денесін Ақкелін
қыстауына əкеліп, 1885 жылғы қаңтардың 1
жұлдызында жамбасы жерге тиеді.

Мен келдім музейіңе жолым түсіп,
Егілдім рухыңды сүйіп-құшып.
Өмірдің жолдарында жар бола гөр,
Қазақтың пайғамбары Мəшһүр Жүсіп
Ғафу Қайырбеков