Есенгелді Жандос Батыржанұлы Ырғақтылық

Жер шарының географиялық қабығына атмосфера, литосфера, гидросфера және биосфера кіреді. Барлық осы жүйелер әр түрлі факторлардың әсерінен үнемі өзгеріп отырады. Олардың бірі — ырғақтылық. Бұл ұғым белгілі бір кезеңде ұқсас құбылыстарды немесе әрекеттерді қайталауды білдіреді. Жер қабығының болуы мен дамуының заңдылықтарының бірі тірі және жансыз табиғаттағы кез-келген процестердің өзгеруінде байқалады. Табиғаттағы процестердің ырғақтылығы туралы ілімнің негізін қалаушы-Е. Брикнер. [1]

Ырғақтылық уақыт өте келе бірдей табиғи процестердің қайталануында көрінеді: күн мен түннің өзгеруі, жыл мезгілдерінің өзгеруі.Олардың барлығы жердің өз осі мен күннің айналасына айналуына байланысты.Біздің планетамыздың географиялық қабығын даму ырғағынсыз елестету мүмкін емес. Бұл термин циклдік, бірдей құбылыстардың, процестердің бірдей уақыт аралығында тұрақты қайталануы деп түсініледі. Ырғақтылық күнделікті және жылдық деп жіктеледі. Белгілі бір құбылыстың уақыт ішіндегі мерзімділігі меин қайталануын ырғақтылық деп атаймыз. Ол тірі және өлі табиғатқа тән. Жердің өз осінен айналуы тәуліктік ырғақтылыққа әсер етеді. Әрбір ірі табиғат кешені үшін температура мен ылғалдылықтың, жануарлар мен өсімдіктердің іс-әрекетінің өзіне ғана тән тәуліктік жүйесі қалыптасады. Мысалы, аралас және жалпақ жапырақты ормандарда температураның тәуліктік ауытқуы шамалы, ал шөлде, керісінше, өте көп.

Жылдық ырғақтылық планетамыздың жарық пен жылудың негізгі көзі – Күннің айналуы нәтижесінде пайда болады. Жылдық ырғақ нәтижесінде жыл мезгілдерінің өзгеруі, тау жыныстарының бұзылуы және топырақтың пайда болуы, өсімдіктер мен жануарлар әлеміндегі маусымдық өзгерістер және басқалар байқалады. [2]

Табиғаттағы барлық құбылыстар мен процестер ырғақтарға бағынады. Әр түрлі ұзақтықтағы ырғақтар бөлінеді: тәуліктік (күн – түн); жылдық (жыл мезгілдерінің өзгеруі); ішілік (күн белсенділігінің өзгеруі әр 11, 22 және т. б. жыл); жүзжылдық немесе ғасырлар (мыңжылдық кезеңдер мен миллиондаған жылдарды қамтиды – 150-240 миллионға дейін) - жер қыртысының салыстырмалы тыныштық кезеңдері немесе белсенді тау түзілуі, жаһандық жылыну немесе климаттың салқындауы және т.б. мысалы, күн белсенділігінің 11 жылдық ырғағы Күн бетінде көрінетін дақтар мен күн энергиясының ағынымен анықталады ("күн желі"). Бұл ағын жердегі магниттік дауылдарды тудырады, ауа-райы мен климатты өзгертеді, тірі организмдердің жағдайына әсер етеді.

Ырғақтылық-белгілі бір процестердің уақыт пен кеңістіктегі мерзімді қайталануы, жердің барлық қабықтарында байқалады:

* планетаның күнделікті айналуы нәтижесінде күн мен түннің өзгеруі;

* планетамыздың Күн айналасында жазғы айналуы нәтижесінде жыл мезгілдерінің өзгеруі;

* жер бетіндегі тау жыныстары мен минералдар мезгіл-мезгіл қызады және салқындатылады, бұл ауа-райының бұзылуына әкеледі;

* бриздер мен муссондардың бағыты үнемі өзгеріп отырады;

* мұхиттар мен теңіздерде айдың әсерінен мезгіл-мезгіл толқындар байқалады;

* құрлық су қоймаларында-маусымдық су тасқыны және су деңгейінің төмендеуі

* ағаштардың жыл сайынғы құлауы

* көпжылдық шөпті өсімдіктер көктемде жаңа күшпен гүлдеп, өмірдің келесі кезеңін бастау үшін түйнектер мен тамырларға қоректік заттар салады;

* гүлдердің мезгіл-мезгіл ашылуы және жабылуы,;

* жануарларда маусымдық ұйқыға кетуі;

* құстардың жылы жерлерге көшуі. [3]

Ғалымдардың зерттеулері ежелгі дәуірден бастап жер бетінде климаттың мезгіл-мезгіл салқындауы мен жылынуы, мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуі, Жердің магнит өрісінің өзгеруі және т. б. байқалғанын көрсетеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1.https://studopedia.net/10_32064_tsiklichnost-i-ritmichnost-v-geo-obolochke.html