Есентай Ерботин, Мүбәрак Жаманбалинов

Төскейден жел еседі,

Төбемнен бұлт көшеді.

Туған жерім мен үшін

Көк майсасын төседі.

Ертіс

Ырыс боп алабы,

Ертісім ағады.

Қақ жарып даланы,

Каналы барады.
Қақ жарып даланы,

Каналы ағады.

Құт болып ,қарық қып

Ауылды ,қаланы .

Ертістің толқыны-

Ерліктің төркіні.

Айнала сезілер

Еңбектің серпіні.

Ғажайып көркі оның –

Мақтаны өлкенің.

Тау-тасы – таусылмас

Аңыз бен ертегің .

Көрсең де аралап ,

Етпейсің қанағат .

Байқасаң –

Табиғи

Бұл көрме ғаламат .

Тарқамай тұрады .

Баянтау өзіне

Еріксіз бұрады.

Жасыбай жағасы-

Орман, тау қарашы.

Табиғат әдейі

Жасаған, шамасы.
Шомылып суына,

Аунап бір құмына ,

Өрмелеп өріне ,

Шығып көр шыңына .

Кең тыныс аласың .

Ай емес ,аптада

Тыңайып қаласың .

« Кәне , бәрің демал !» -

Деген шақта Пенал

Қарындаштар түгел

Құшағына кірер .

«Тағы , тағы не бар ?» -

Дейді қамқор Пенал .

« Сен де , Өшіргіш ,тұрма,

Кел тезірек мұнда .

Ескі досым , Қалам ,

Саған да орын табам».

Менің досым

• 
  Столда он мандарин,
  

Сен аласың қалғанын-

Есептеші, нешеуін ?

-Есебіңе мынадай

Ешкім ,сірә , нанбайды .

Досым менің сұрамай

Ештемені алмайды .

Екібастұз

Екібастұз бүгінгі-

Кеншілердің мекені.

–Еңбегінің дүбірі

Алыстарға жетеді.

Кен орны әйгілі,

Елімізге аты аңыз.

Ашқан дейді байлығын

Малшы Қасым атамыз.

Сол байлығы–көмірі

Жылу болып , жарық боп ,

Жатыр түгел қарық боп

Ертіс ауданы

Ақынның балалық та, жастық та шағы қазақ елінің басына не бір нәубет төнген жылдарға тұспа-тұс келген. 1924 жылы 7 қарашада Павлодар облысы, Железинка ауданының Тәттімбет ауылында дүниеге келген, балалық және жастық шағы аштықтың зардабынан босып көшкен ата-анасымен бірге 1931 жылы Новосібір облысына көшіп кетеді. «1934-1937 жылдар аралығында Қазақстанға көшіп келіп, қайтадан Сібірге қоныс аударды. Қазақ мектебінде екі-ақ жыл оқиды. Әкем - Кәрім икемді жан еді. «Маған тақпақтарды көп жаттататын, өлең жазудың құпиясын да үйреткен. Көбінесе арнайы тақырып беріп, өлең жаздырып, тыңдауды ұнататын», - деп жазады ақын Мүбәрак Жаманбалинов. Ауданда 8 класты бітіріп, 1939 - 1941 жылдары орта ауылшаруашылық Ординск мектебінде оқиды. Машина трактор стансасында учаскелік агроном болып жұмыс істейді.

Елуінші жылдары Новосібір облысы, Чаны ауданының Забылғы ауылында бастауыш мектепте мұғалім болып қызмет істеген. Мүбәрак Кәрімұлы өлеңдерін жүрек қалауымен табиғи қалпында жазған екен. Бір сыныпта жетіден он бір жасқа дейінгі аралықтағы балаларды топтап оқытқан ұстаз кітаптың жетіспеушілігінен әр жастағы балаларды өзінше сөйлеуге талпынтып, әрбір топқа жекелей жырлап топтамасын жазған. Бала кезінен әкесінің талабымен өлең-ертегілерді жаттап өскендіктен өзі де өлең құрастыруға қара жаяу емес жас мұғалім еңбек жолын шабытпен бастапты.

1958 - 1990 жылдары ақын Павлодар облыстық «Қызыл Ту» газетінің Ертіс, Краснокутск, Железинка ауданындағы меншікті тілшісі қызметін атқарды. Газеттің беттерінде облыстың өркендеуі, ана тіліміздің өзекті мәселелері, тіл туралы ой-түйіндер, мектеп проблемаларын, халықты толғандыратын мәселелерді көтеріп, шешімін таппай жатқан проблемаларды жазады.

1950 - 1980 жылдар аралығындағы қазақ балалар поэзиясы әңгіме болған сәтте Мүбәрак Жаманбалинов есімі айрықша құрметпен аталуға тиісті.

Ақынның таңдамалы өлеңдерінің бір томдығы алғаш рет 1974 жылы «Балғын гүлдей балақан» деген атпен балаларға арналған өлеңдерінің таңдамалары жарыққа шықты. Бұл кітапта тұңғыш өлеңдер жинақтары енгізілген. Мысалы: «Айна бұлақ» (1956 ж), «Сәлем» (1962 ж), «Ертіс лебі» (1963 ж), «Кішкене достарға» (1965 ж), «Менің інім» (1970 ж), «Батыр ұстаз» (1972 ж). Жазушы М. Жаманбалиновтың өлеңдері табиғатқа, жыл мезгілдеріне, анасына, ұстазына, оқуға байланысты болып жазылған. Ақынның өлеңдері қырғыз, түркімен, өзбек, латыш тілдеріне аударылған.

Мүбәрак Жаманбалиновтың «Жауқазын» атты таңдамалы жинағына өлеңдер, поэмалар, ертегі-аңыздар, мысалдар, жұмбақтар, жаңылпаштар енгізілді.

«Батыр ұстаз» поэмасы Кеңес Одағының батыры Серікбай Мүткеновке арналған. Поэмада Серікбай мұғалімнің Отан соғысы кезіндегі жан қиярлық ерлігі, елге деген сүйіспеншілігі шабытпен жырланады. Бала жанын тербетіп, батырлық пен бауырлыққа шақырады. Бұл поэма әкелер қаһармандығын ардақтай жалғастыруға шақырар шығарма.

Қарапайым, сабырлы, ақкөңіл, жеке басының кісілігімен, жүрек жылуымен төңірегін нұрға бөлеген ардақты азамат - ақын Мүбәрак Кәрімұлы Жаманбалиновтің еңбегі лайықты бағаланған. 1958 жылы КСРО Журналистер одағының, 1970 жылы КСРО Жазушылар одағының мүшелігіне қабылданды. 1987 жылы Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген мәдениет қызметкері құрметті атағына ие болды.

Әдебиеттер:

Жаманбалинов М. Ақшам. – Павлодар: ЭКО, 2000. - 204 б.

 

***

Жұматов Ғ. Мәшһүр тағлымы: елге танылған есімдер. - Павлодар: ЭКО, 2008. - 293 б.
Советтік Қазақстан жазушылары: био-библиографиялық анықтамалық. құраст.: С. Ахметов, Д. Еркішев. - Алматы: Жазушы, 1987. - 736 б.
Шынашақ: Қазіргі қазақ балалар поэзиясының антологиясы / құраст.: М. Әлімбаев, Қ. Баянбаев. - Алматы: Балауса, 1992. - 544 б.
Қазақ балалар поэмасының антологиясы // құраст. Г. К. Қажыбаева - Алматы: Арда, 2005. - 456 б.
«Балалар бағының бағбандары»: анықтамалық. - Алматы: / құраст. Ш. Күмісбайұлы «Балалар әдебиеті» баспасы, 2008. - 300 б.
Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы. - Алматы: Балауса, 1986

Мүбәрак

Жаманбалинов


Көрші атам
Күнде біздің ауылдан,

Көрші атамды көремін.

Жүгіріп кеп мен оған,

Ылғи сәлем беремін.

Сәлемімді ол

Күліп кеп,

Иіліп тұрып алады.

Кейде:

- Арқамнан да қағады.

Жерде ойнатты құйынды.

Аспан отпен қол қойып,

Бұлтқа ақырып бұйырды:

-Суар егін,

бақшаны,

Бұлт бұйрықтан аспанды –

Жаңбыр жауа бастады.

Бокс
Күні- түні жаттығып,

Сарт та сұрт боп шекістік.

Шегініп кеп,

Атылып,

Шеке істі.

Кейде тіпті оқыс бір,

Соққанымда от ұшты.

Дайындалып жатқандай,

Сайысына бокстың.

Құлыншақ,

Желкілдейді тұлымшақ.

Маңдайында жұлдызы,

Құырығында құндызы.

Бозторғай
Бозторғай,

Бозторғай,

Жыршы құс жезтаңдай.

Неге ән шырқарда,

Самғайсың шырқауға?
- Асқақ үн, әсем үн,

Әлемге сүйікті.

Сүйікті ән қашан да

Жаңғыртсын биікті.

Нұрысың,

Жырлайсың кім жайлы,

Жырлайсың кім үшін?
-Жырлаймын көрікті,

Жерді әсем,-

Көлді әсем!

Жырлаймын ерлікті,

Өрлікті ересен.
Алтын мұрт бидайлар,

Қолдарын бұлғайды.

Сүйсіне тыңдайды.

Көң үстінде аунайды.

Күнде көйлек тоздырып,

«Жаңа әпер» - деп даулайды.

Түске жетпей кірлейді.

Шаң-шаң болған білегін,

Өзі жуа білмейді.

«Ки» -десең де кимейді.

Мамасы да сүймейді.

Мереке,

Думанды шар тарап.

Келіп қалды Жаңа жыл,

Тартуларын арқалап.

Зәулім- зәулім үйлерді.

Бау бақшаға тағады,

Жасыл желек гүлдерді

Жайқалтады бидайды,

Жақсы оқыған балаға,

Бестіктерін сыйлайды.

Түлкі әкеліп бір күні

Сатты аюға «Шөтке» , деп,

Аю үстін шөткелеп,

Жолдасына мақтанды:

- Осыны арзан-аққа алдым.

Енді айналып қараса,

Сырғанаған шанаша,

«Шөтке» жылжып барады,

Аю үрке қарады.

Дауысы орманды жаңғыртты:

- Шөткеме, ойбай, жан бітті.

Боямақ боп қақпаны,

Ақтарды да қойманы,

Бір құты сыр таппады.

Бүкіл орман, даланы:

Соншама мол бояуды,

Көктем қайдан алады?!

Үлкен той бізде:

Әжем менің

Толады жүзге.

Әжемнің біл, сен,

Осынша жасын.

Жүз деген білсең-

Тура бір ғасыр.

Жүзге кеп қайың,

Морт сынар қурап.

Ал әжем жайын

Біле тұр сұрап.

Күш жоқ,

Тісі ме?

Құр қызыл иек.

Көзі ме?

Көзі

Сөзі ме?

Қызық-ақ тіпті.

Тыңдайды мамам.

Папам да тіпті

Қорқады одан.

Ұрысса олар:

Әжем ғой менің

Араша болар.

-Қалай,

Әжеме қарай

Жантая кетем.
Құшақтап ол да,

Дейді: «Әкем,көкем!»

Мен мүлде сонда

Еркелеп кетем.

Қолы оның қандай,

Сипаса аз-ақ:

Ұйқыға балдай

Шомамын ғажап!

Тақтаға шақырды:

-Айт!-деді, - сабақты

Берілген ақырғы.

Достарға бір қарап,

Бәрінің алдында

Қызарап тұр қарап.

Кенеді, жөтелді.

Түйді де қабаған,

Иығын көтерді.

«Түу» , - деді,

«Ой», - деді.

Қақалып, шашалып,

Тағы да сөйледі.
Көбейді сөзіне,

«Әлгісі» , «сосыны»,

Жыпықтап көзі де,

Желкесін қасыды.

Бір досы мұндайда!

Құйқасы шымырлап,

Тершіді маңдай да .

Кім білсін,

тағы да

Әттен-ай...

Соғылған

Қоңырау кетті үзіп.

Шар айнадан бір күні

Өзін көріп кіпің:

-Мынау

Үсті үрпі-түрпі ғой,-депті.

Түлкі де барып айнаға,

Салыпты байбалам:

- Бұл кірпі де емес,

Үсті үрпі-түрпі де емес,

Кәдімгі сылаңдаған,

Құйрығы бұлаңдаған,

Түлкі ғой,-депті.

«Кірпі»деуің күлкі ғой,- депті.

Қоян да барып айнаға,

Жай ғана:

- Жоқ, бұл кірпі де емес,

Түлкі де емес,

Жоны имек шанақтай,

Қос құлағы қалақтай,

Бір дөй аң, - депті.

- Бәлкім, бұл қоян, - депті.

Үшеуі де таласа,

Айнаға кеп қараса,

Қоян да тұр,

Кірпі де тұр,

Түлкі де тұр,

Үшеуі тұр , аң-таң қалып:

• 
  Мана қалай аңғармадық?!
  

-Оқытам , жүр, - деп,

Ойыншықтарын-

Аң-құстын

Еденге шашып қалды,

Желкесін қасып та алды.

Кейбіреуі кері қарап,

Енді бірі сұлап жатыр

Нұрбек оларды

Түзеп қойып, сұрап жатыр:
- Ой, мынау бақа ма?

Класта жалпиып жата ма?

Кел, отыр!

Отыр ғой өзіңдей жапалақ.

Тұр сен де!

Барыс па!

Бетіңді бұр сен де!

Құрметте

Бұл – мектеп,

Бұл – оқу білсеңдер!
Ай,

Піл – ай, Піл!

Мұны тентектік деп біл.

Таудай боп,

Отырсың алдыңғы партада.

Өзгелер қарай ма арқаңа?

Бар, әне су сиыр досыңа,

Отыр қасына!

Сен бері кел,

Артыңа бұқпай.

Ең алдына қоям,

Бойың тым құрттай.
Әй,Керік,

Кеудеңді керіп,

Көзіңді алайтып,

Мойныңды сорайтып,

Әркімнің дәптеріне қарайсың,

Бөлек отыруға қалайсың?

Түйе,

Сен түйме қабақты!

Тынышталыңдар!

Бастаймыз енді сабақты.
Жылдың аттары
Кейбір жылдың білесің,

Қойдан қоңыр мінезін.

Жоқ аязы,бораны,

Қойдай жуасболады.

Кейбір жылдың білесің,

Қысқы қатал мінезін.

Жылқы болып жұлқынып,

Сиыр болып сүзеді.

Арқаның,

Білесің жылдың аттарын,

Түсінесің гәп- мәнін.
Жылдың басы тышқан-ды,

Қаймықпайтын қыстан бір.

Сүтті , майлы, бүйірлі.

Қайратты да намысты.

Қыста аппақ боп боянды.

Сүйреп жүрген бір үйді.

Одан шипа у алды.

Ол шапса жер сілкінді.

Қойдай құтты той жылы.

Мінезі жоқ кесірлі.

Сүйеді ойын-сауықты.

Одан сақ аң өтпейді.

Мал-малдың ең семізі.

Ретімен жаттап ал.

Жұмыс тіпті қызу екен.

Он қой бір- ақ аунайды екен.

Бір әуенмен үн қосады.

Жұмыс тіпті қызу екен.

Көздерінде от ойнайды.

Салқындасын десіп жатыр,

Қойдың тонын шешіп жатыр.

Жаңа бір жыл, балалар.

Басталмаған күнделік,

Алынбаған бағалар.

Қойылмаған сұрақтар.

Берілмеген жауаптар,

Жайнаған жас құрақтар.

Батырларын ғарыштың.

Жаңа жылдар болады,

Бастамасы бар істің.

Бақытымыз, сәніміз.

Жаңа жылды сондықтан,

Құттықтайық бәріміз!

Ұшындай қияқтың,

Қайшымен тегіс бір

Қиылған сияқты.

Алқызыл шуақ тұр.

Әсемдеп байлаған

Галстук сияқты.

Алдында-айыр,

Артында-сойыл

(сиыр)
Бірде орақ,

Бірде доп,

Бірде бар,

Бірде жоқ

(ай)
Ағайыңды он,

Кигені екі тон

(он саусақ, қолғап)

Жесең-ас

Ізіне жұрт үңілген

(қалам,қарындаш)
Үш көзі бар қаз-қатар,

Кезек-кезек ашады.

Үшеуінен маздата,

Үш түрлі нұр шашады.

(бағдаршам)
Көрсетеді,

Сөйлейді,

Өзі ешкімді көрмейді.

(теледидар)

Сырты ине

(кірпі)
Әлімбаев Мұзафар

Шарбақты ауданы

Әлімбаев Мұзафар 1923 жылы Павлодар облысы Шарбақты ауданы Маралды аулында дүниеге келген. Қазақ ақыны, публицист, әдебиет зерттеушісі, аудармашы. 1978 жылы Қазақ КСР-ң Еңбек сіңірген мәдениет қызметкері атанды. Қаз КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1984). Ұлы Отан соғысына қатысқан.

1965 жылы Қазақ мемлекеттік университетін бітірген. 1948-58 жылдары «Пионер» журналында, «Қазақ әдебиеті» газетінде бөлім меңгерушісі, бас редакторының орынбасары, 1958-86 жылдары «Балдырған» журналының бас редакторы болды. Алғашқы өлеңдерін 1939 жылдары жазды. Майдан газеттеріне араласты.

«Ана сәлемі», «Бір күн кейін білдім мен…», «Хаттарым қайда, хаттарым», «Ел мен ер» т.б. өлеңдерінде майдангерлер ерлігін жырлап, патриотизмге үндеді.

Бірінші кітабы - «Қарағанды жырлары» 1952 жылы жарық көрді. «Құрбыма» (1954), «Лирика», «Жолдар-жырлар» (1964), «Өлеңдер мен поэмалар» (1952, 1958) т.б. жинақтары сол кездегі өмір салтын, еңбекті, «Менің Қазақстаным», «Құрыш қазақ», «Мен де Ильичтің баласы» атты лирикалық поэмаларында Отанға, туған елге деген сүйіспеншілікті жырлайды.

«Ту тіккен» атты дастаны Ұлы Отан соғысында Рейхстагқа ту тіккендердің бірі Рахымжан Қошқарбаевтың ерлігіне арналды. «Естай-Қорлан» атты лиро-эпикалық дастанына белгілі ақын, әнші, композитор Естай өмірі мен сол кездегі оқиға арқау болған. Ол 140 ән текстерін жазды. Олар 19 тілге аударылған.

Әлімбаев балалар әдебиетіне ерекше еңбек сіңіріп келеді. Оның «Бал дәурен, шіркін балалық», «Ақсерек пен Көксерек» т.б. сондай кітаптары оқырмандар қауымына кеңінен танымал. 1982 жылы «Аспандағы әпке» жинағы үшін ҚазКСР Мемлекеттің сыйлығы берілді.

Әлімбаев дүние жүзіндегі 70 елдің мақал-мәтелін жинап, оларды ана тілімізге аударды. Жазушы шығыстың классикалық поэзиясындағы рубаят үлгісімен де жазған ақын. Ол А.Пушкин, М.Лермонтов, М.Исаковский, Н.Тихонов, Тоқтағұл, Я.Райнис, Фирдауси, Сағди, Ш.Петефи, Г.Апполинер, Ю.Фучек, Н.Хикмет, т.б. шығармаларын қазақ тіліне аударды. М.Әлімбаев қырғыздың әйгілі «Манас» эпосын қазақ тіліне аударушылардың бірі.

Қазақстан Республикасының Әнұраны авторының бірі.

Ақын шығармалары бірқатар КСРО халықтары және шетел тілдеріне аударылған. 2-дәрежелі Отан соғысы орденімен және медальдармен марапатталған.

Әлімбаев М. Атадан қалған асыл сөз. - Алматы: Балауса, 2003. - 22 б.

 

***