Естественные и педагогические науки

Қоныс аудару қозғалысын XIX ғасырдың 60-жылда- рынан басталғандығы туралы пікірді қабылдағанның өзінде, 1861 жылдың 19 ақпанындағы реформаның бұл құбылысқа ықпалын түрліше пайымдау байқалады. К. Забиров 1958 жылы жарияланған бір еңбегінде орыс шаруаларының Жетісуға қоныс аударуына байланысты А.А. Кауфманның, К.Паленнің, ОАШкапскидің еңбектері негізінде шет аймақ- тарды отарлаудың басты бағыттары, кезеңдері мен сипа- тын қарастырады. Қоныс аудару басқармасының қүжатта- ры да кеңінен пайдаланылады. Алайда, автор 1861 жыл- дың 19 ақпанындағы Ережеде шаруалардың қоныс ауда- ру құқы туралы ештеңе айтылмаған, яғни бұл жағдай қоныс аударудың заңсыздығын көрсетті (23; 141) дейді. Автор- дың бұл тұжырымы дәл емес, қоныс аудару жөнінде әңгіме болмады деуі шындыққа жатпайды.

Б.Сүлейменов пен В.Басин шаруалардың Ресейдін ішкі губернияларынан Қазақстанға қоныс аударуының бастапқы кезеңі ретінде XIX ғасыр- дың 60-жылдары көрсетілгенімен, қозғалыстың кең етек алуы 70-жылдардан бастап орын алды дейді (24; 136). Б. Сүлейменов мұнан жиырма жыл бұрын жарық көрген еңбегінде бұл жағдайды 90-жылдармен белгілейді (25; 117).

Соңғы уақытта қоныс аудару қозғалысын кезеңдерге бөлу мәселесі 2001 жылы жарық көрген “Қазақстан тарихы: халықтар мен мәдениеттер’ деген үжымдық еңбекте қарастырылды. Онда қазақ жерін отарлаудың алғашқы кезеңі “әскери-казак және шаруалар отарлауы" деп аталып, XVIII ғасырдың басынан XIX ғасырдың бірінші ширегімен белгіленеді. Бүл кезеңнің ерекшелігі ретінде авторлар мына жағдайларды атайды: “Ресейдің оңт/стік - шығыс шетіне славян эмиграциясының басты қозғаушы куші шаруалардың мемлекеттен “тағы далаға" қашуының “табиғи стихиясы" емес, халықтық отарлауға қажетті қорғаныстық инфрақүрылымды (бекіністер, шеп- тер, форпостар, пикеттер) қүрған Ресей мемлекеті бол- ды. Ол жаңадан қосып алынған жерлерге адам тобырла- рының қозғалысына заң жүзінде демеу көрсетіп, әртүрлі деңгейде реттеп отырдьі' (31; 192-193). II кезең - 1824-1860 жылдар. Ресейсуверенитетінің Орталық,Оңтустік-Шығыс, Оңтүстік жәнеШығысҚазақстанның (Зайсан ойпатына дейін) далалық және шөлейтті өңірлеріне таралды және еуропалықтардың шағын этникалық топтарының бул жерлерге ене бастауы (31; 193).

Бұлайша хронологиялық жіктеу тарихи зерттеулердің жетістіктерін де, мұрағат материалдарын да ескермеушіліктің салдары деуге болады. Әрі қарай қоныс аудару қозғалысының барысын баяндау да (31, с. 192- 218, 244-256) осы пікірімізді дәлелдейді.

Қоныс аудару қозғалысының тарихын кезеңдерге бөлуде ерекше көзқарасын білдірген авторлардың бірі мәскеулік М.С. Симонова болды. Автор 1905 жылға дейінгі патша өкіметінің аграрлық саясатының жалпы мазмұнына сәйкес келетін қоныс аудару қозғалысын тұтас бір кезең ретінде алып, оны дворяндық-крепостниктік кезең деп атауды ұсынады. Бұл жөнінде автор мынадай уәждерін алға тартады. 90-жылдардың аяғындағы пролетарлық қозғалыстың бой көтеруі, 1902 жылғы шаруалар көтерілістері аграрлық саясаттың дағдарысқа ұшырауына әкелді. Алайда, тек 1905-1907 жылдардағы революция ғана самодержавиенің аграрлық саясатының бағытын өзгертуге мәжбүрледі. Солай дегенмен, 1905-1907 жылдарға дейінгі самодержавиенің қоныс аудару саясатының ұстанымдық тұрғысын алғанда, біркелкілігі оның ішкі эволюциялық мүмкіндіктерін жоққа шығармайды. Қоныс аудару саясатының буржуазиялық эволюциясы крепостниктік шектеуліктерді жоюды және еркін түрдегі отарлауға жағдай жасауды талап етті. Сонымен, XIX ғасырдың 80-жылдарынан 1905 жылға дейінгі қоныс аудару саясатының эволюциясын ескере отырып, аталмыш мерзімді автор ішкі үш хронологиялық кезеңге бөледі. Бірінші кезең — 1893 жылға дейінгі уақытты қамтиды және ол жалпы қоныс аудару туралы заңның қалыптасуымен, осы месе- ле бойынша патша екіметі саясатының негГзінің қалануы және оньі іске асырудың алғашқы қадамдарымен анықталады. Екінші кезең - 1893-1904 жылдар, Сібір темір жолы комитетінің қызметімен байланысты. Бұл мерзімде дворяндық-крепостниктік аграрлық саясатты экономикалық даму қажеттілігіне икемдеуге тырысқан самодержавиелік мемлекеттің белгілі дәрежедегі дербестігі байқалады. Үшінші кезең — 1904 жылдың 6 маусымында қабылданған Қоныс аудару туралы заңнан басталады және ол қоныс аудару саясатының дворяндық-крепостниктік бағытының терең дағдарысқа ұшырағандығын білдіреді (32; 425).

Т. Шонанұлы қоныс аударуды екі кезеңге бөледі: 1). Орысқа бағынғанынан бастап XIX ғасыр- дың 80-жылдарына дейін. Бул мерзімді автор әскерилер мен казактардың пайдасына жер алу дәуірі деп атайды. 2). 80-жылдардың аяғы - 90-жылдардың бас кезінен Ақпан теңкерісіне дейін - қарашекпендер үшін жер алу дәуірі (34; 13).

1. 
   Материалы по истории политического строя Казах- стана. - А., 1960.
   
2. 
   Золотов П. Первое заселение бывшей западно сибирс- кой военной границы свободньіми обывателями. - 1875. - № 9. -С. 10-17; Ашмарин А. Некоторые моменты колонизацион- ной политики в Оренбургском крае // Советская Киргизия. -1925. - №7-8. - С. 70-84; Петров В.И. Из истории военных поселений на территории Казахстана // История. филосо фия, экономика (С борник статей аспирантов и соискателей).
   
3. 
   А.-А., 1962. -С.145-150; Громыко М.М. Некоторыере- зультаты земледелъческого освоения Западной Сибири в XVIII в. // История СССР. - 1965. -№2. - С. 55-73; Колес- ников А.Д. Заселение и освоение Среднего Прииртыиіъя в XVII первой половине XIX в. - Новосибирск, 1967. - 28 с.; его же. Русское заселение Западной Сибири в XVIII - начале
   

• 
  вв. Омск, 1973. - 440 с.
  

4. 
   Горбань Н.В. Из истории строителъства крепостей на югеЗападной Сибири // Вопросы географии. - Сб. 31. Исто- рия географических знаний и историческая география СССР. -М., 1953. -С. 206-227; ФиалковД.А. Горькая линия воен- ных укреплений // Записки по краеведению Омской области.
   
5. 
   Омск, 1972. - С. 52-61; Булыгин Ю.С. Первые крестъяне наАлтае. -Барнаул, 1974. -144 с.; Бенюх М.И. “Горъкая ли- ния"//ИзисторииЗападнойСибири. -Омск, 1974. -С. 79-108.
   

Баксылар өз киімдеріне әр түрлі культтік, магиялык әсері бар сьыдырмак-коңыраулар тағып алумен коса, көмекші рухы бар деп саналатын андардын, ағаш пен металдан жасалған бейнелерін, бастарына дөнгелек Күн бейнесін іліп алып, мүйіз салынған калпак киеді. ОсЫндай киімдер киген баксы үкі мамығы, каскыртісі.жолбарыстұяғы, айна, магиялык касиеті бар асыл тастар салып жасалған аса. асатаяқ, сылдырмақ. қоңырау, даңғыра, дабыл аспаптарын колданады. Ертеректе бұл аспаптар мал-түлік жаппай жұкпалы індетке шалдыккан жағдайда да колданылған. «...Тун ішінде қотан шетіне аілналдырата от жағып, мал-тулікті даңғыра унімен азан-қазан етіп уркітіп, бэдік өлең айтып сескендіріп, ауру иесін қорқыт ып, ауру бетін қаитаруға талп ынған» 14]. Бұдансокпалы- шулы аспаптардыңкөмегі аркылы кара пиғылды аластау, үркіт\', куу секілді әрекеттердің ертедегі колданысы анғарылады. Ал кейбір түрік тайпаларында баксы кайтыс болған жағдайда оны аяк баспайтын алыс орман ішіне апарып жерлейді де, ол колданған асатаяк, даңғыра, дабыл аспабын соған жакын жердегі ағаш басына іліп кетеді. Сол жерде ол аспаптар кеуіп-курап, о дүниелік болған баксы рухымен бірге өмір сүреді деп сенген |5; 499-516].

Өткен ғасырдың 1932 жылдары Алматынын Талас өңірінен шыршадан жасалған руна жазулы асатаяктың табылуына ресейлік ғалымдар аса мән беріп, оны әйгілі Эрмитаж көрмесін толыктыруға әкетті. «...Атырау өңірінің Аралтөбе орнынан та- былған екініиі алтын адамның мурдесі қасынан ал- тынмен апталып жасалған самурық басты асатаяқ табылды...»,— дейдіархеологғалымдар [6|. Асатаякка байланысты ел арасында: «...Баба тукті шашты Әзіз- дің асатаяғының қасиеттілігі сонша ауру-сырқаулар мен мусэпір жандардың дертіне шипа дарытып, қуаныш силаған, денесіне асатаяғы тиюі муң екен перзентсіз журген эйелдер бсиіа көтеретін болыпты, шөл далада жерді нуқып қалса, су шығады»деген аныз- әнгімелерсакталған. Осысекілді Ысмайыл казіреттін асатаяғы туралы да ел арасында аныздар сакталған. Онда: «...Куаңшылық болған жерге асатаяғы қадалса, сол жерден су атқылайтын болған. «Шарбулақ» деген жерден иіыққан булақ осылай пайда болыпты-м, [7; 256]. Осындай діни ұстанымдар Мұса пайғамі асатаяғына байланысты да айтылады. Мәсел «ол асатаяқ қудіреті арқылы турлі ауруларға і дом жасаумен бірге турлі ғажайыптар да көрсі білген. Ніл дариясының суын қақ жарып, сол жер Мысырдағы еврей журтын аман алып өткен...» 720]. Асатаяктын ел ішінде сакталған «күмбезі «ай бас», «жылан бас», «самұрык бас», «калакш «шашакты», «үкілі» үлгілері баксы-жыраулард салттык, діни-ғұрыпгык ұстанымдарын айғактайт накты дереккөз саналады.

Сокпалы-шулы аспаптардың екінші түрі - ж гершілік-жорық аспаптарына дабыл, қос дуңкілд шың, дудығажатады. Жаугершілік-жорыкзамандар басынан көп өткерген, кешпелі өмір салт ұстанған халкымыздын жауына атойлагі, ұрандаті дабылдатып карсы шабатын сәтінде колданылат сокпалы аспаптарбайырғы замандарда-ак калыпт бастаған. Олардын ішінде жорык дабылыиын р аса зор болған. Мәселен, Абылай хан мен К.абан( батыр бастаған калын кол осы секілді сокпа дабылдын бірнешеуін жасатып, колданғаны аузында олардың саны 22 болған деседі), асгіаг гокпакпен ұрып дабылдатып, «алаш» «алаш» і ұрандатып жауға карсы аттанғаны туралы айтыла 19; 229].

Жаугершілік-жорык замандарында ба< да бесаспап карулармен катар қолданылатын дыбыстық кұралдар шайкас сәтінде батырлардың рухын көтерегін, намысы мен жігерін коздыратын магиялык күшкеде ие. Шайқас кезінде жеңіс шешуші сәтін жакындатуда манызды орын алат бұл аспаптарбатырлардын ерлігімен коса жырлана; Халкымыздың багырлык дастандарында, эпоста мен жырларьінда бұл аспаптардың колданылуы \ атауларынын жиі кездесетіні содан. Мәселен:

«... Сақ қыздары, сулу жауынгерлер,

Үр дабылды, ур дабылды! Соқ, соқ!

Асқан асу, кешкен теңіз аптап Кара шашым, қара шашым эппақ!

...Рух бар дейді!Жерімде рух журсін!

Иесі бар екенін журт білсін!

Сақ қыздары, соқ дабы.іды. соқ,соқ!

Кең даламның киелері турсын!»,— деп келетін жыр жолдарынан аспап колданы жайынан накты мәлімет ала аламыз 110].

Қазактар кос дүңкілдек деп атайтын соқгіа аспап туралы казак өлкесін аралаған жиһанк саяхатшы В. Крестовский мынадай дерек калдырғ «...Александр (Ескендір Зулқарнайын) Иран мен Гу\ өлкесін жаулап алған кезде 400тутқын ғалымды жиі аііып, дауысы бірнеше шақырым жерге дейін естілеі аспап ойлап табуды буйырады. Мундай аспап жасалі оған «қос дуңкілдек» деген атау беріледі. Кос ишнс қыштан қуйылып жасалған алып аспаптың бетібірне еліктің терісімен қапталған. Оны ағаштан жасалі бірнеше урғымен соққанда аспаптың гуілдеген дауь алысқа жететін болған. Аспаптың ерекшелігі сол, с соғып ойнағанда одан «Ескендір», «Искандер» деген сөз аньіқ естілетін болған»[11, с. 1791. Мұндай аспаптын шағын үлгісі туыстас түркі халыктары арасында да кездеседі. Дудыға жеке батырлар мен әскер басылар ұстайтын, сокпаты-шулы аспап. Жеке батырлардын айбатын асырып тұратын бұл асгіап «ду-дуға косылды» деп шайкас көрінісін бейнелейтін жорык аспабы саналған. Шайкас кезінде колданылатын тұтасымен мегалдан жасалатын шыц аспабынын рөлі де аса зор болған. Мәселен:

Ертеде этнографиялык мазмұн мен мәнге ие болған сокпалы дыбыстык кұралдар жаугершілік- жорык замандарында өз үнімен батырлардын делебесін коздырып, енсесін көтеретін, кайраты мен жііерін жанып, намысын оятагын магиялык- дыбыстыкәсерге бай аспап-кұрал кызметін аткарды. Заманасы өте келе олар «сокпалы музыкалык аспаптар» атауына ие болып, ұлттык өнердін әр түріне кызмет ете бастадьі.

Сокпалы-шулы асгіаптардың үшінші тобы — іүрмыстык-шаруашылык ұстанымдарына дауылпаз, шыңдауыл, сақпан, кепшік, тоқылдақ, туяқтас, шартылдауық, дырылдауық, зырылдауық, қурқыриуық секілді аспаптар жатады.

Саятка шыккан аншы-кұсбегілер дауылпаз бен шындауылды ердін алдынғы касына іліп алып каршыға, тұйғын, ителгі, кыран секілді кұстар мен аңдарды ұстауға колданатын болған. Академик Әлкей Марғұлан осы екі дыбыстык кұралдың тұрмыстык-шаруашылык максатта колданылуы жөнінде: «... Дауылпаз — больше применялся во время соколиной охоты, шындауыл — во время грандиозной облавной охоты на диких зверей, имевиіих военно-парадный характер...» — деп сипаттама береді [12; 83].

Ертеде халык арасында сакталып келген кеіішік. сақпан, шартылдауық, дырылдауық, зырылдауык. кұркырауық, тоқылдақ, тұяктас секілді дыбыстык кұралдар әу баста тұрмыстык-шаруашылык максатта пайда болған. Музыкалык аспапка айналуына дейін олар мал соңында жүрген малшы-бакташылардын карапайым дыбыстык кұралы кызметін аткарды. Ұлан-ғайырдаладамыңғыртыптүйе,жылкы мен кой- ешкі ұстаған ата-бабаларымыз кыстаудан жайлауға. одан кайтадан кыстауларға карай көшіп-кона жүріп мал айдауға үлкен даярлыкпен, жауапкершілікпен караған. Сандаған малды шашыратпай бірнеше күн айдайтын малшы-бакташылар ас-аукаттарымен, камшы-кұрыктарымен коса шартылдауық пен дырылдауықты қоса алып жүретін болған. Ұшы-киыры жоқ айдаудағы малдың бір шеті мен бір шетіндегі малшылар осыдыбысты құралдардан шығатын окыста катты, шартылды да дарылды үні аркылы бір-біріне белгі беріп. тілдесіп, адасудан сактанып, жырт- кыш аңдардан корғанып отыратын болған. Сақнан болса әу баста малшы-бакташылардың сартылдата жүріп мал шетін күзетуде. жырткыштарды үркітіп. олардан сактануда және түнгі күзет кезінде ұйыктап калмау үшін колданылатын карапайым дыбыстык кұралы саналған.

Тұяқтастың әубаста пайда болу этникалык болмысын ерте дәуірдегі адамдардын екі шакпактасты бір-біріне соғуы аркылы от шығару, екі алаканиын немесе екі ағаштын бір-біріне соғылған дыбысыпан өрбітеміз. Аншылык пен мал шаруашылығы дамыған кезенде тастан жасалатын тұрпайы заттар келе- келе сүйек пен ағашка ауьіса бастады. Дамудын сондай сатысынан өткен тұяктас заманасы өте келе карапайым дыбыстык кұралға, одан музыкалык аспапка айналды. Сокпалы дыбыстык аспаптардын ішіндегі кеншіктін пайда болуы үй тұрмысы каракетімен тығыз байланыста орбиді, Кепшік әу баста кыз-келіншектердін бидай ұшырып, тары мен сұлы тазартатын ыдыс-кұраіы ретінде тұрмыстык максатта колданылған. Кепшікке шулы-сылдырлы заттар тағылмайды.

2. Шулы-сылдырлы аснаптармен байланысгы ұстанымдар.

Белгілі бір заттык (материалдык) дүниеге та- биғаттан тыс жолмен әсер ету үшін колданылатын діни-ғұрыптык әдісгер аспаптар жүйесінде де молы- нан кездеседі Бұл ретте қоңырау, сылдырмақ, күлдіре- уік секілді сьыдырлы аспаптардың орны ерекше. Бұлар дабылды-сокпалы аспагітардың кайсыбіріне косы.мша бір элемент ретінде колданылғанымен, халыктын тұрмыс-салтында аткаратын өз орны бар. Біркатар деректерде олар тек музыкалык максатка сай кызмет аткаратын кұрал ретінде бір жакты көрсетілген. Шын мәнісінде олардын музыкалык аспап-кұралға айналуьіна дейінгі кызмегі халыктык-этнотұрмыстык кам-каракеттердің сан алуан түрлерімен тығыз байланыста өрбіп-дамыған. Қоңырау-сылдырмактар өзінін алғашкы даму, кол- данылу кезендерінде әсіресе, діни-ғұрыптык наным- сенімдерде үлкен рөл аткарған. Мәселен, б.з.д. VII- V! ғғ. жататын кола коңыраулар музыкалык максатка емес, әу баста халыктык әдет-ғұрыптар мен діни ұстанымдарға лайыктап жасалған,

Алғашкы кауым тудырған дәстүрлі өнер әр- уакытта сикырлы діни ғұрыптардың сан алуан кызмет-каракетімен кат-кабат байланыста болып келеді. Әр түрлі сілкімелі-сылдырлы аспаптардың кашан да сикырлы, діни-ғұрыптык, баксылык- емшілік мәні бар суреттермен безендірілетіні де содан. Ежелгі адамдар сылдырлы аспагі-кұралдар

№ 1 (106), қаңтар-ақпан, 2011 ішкі әсерді сыртка шығаратын немесе әр адамның жан-дүниесін регтеп отыратын кұрал ретінде санаған. Ертедегі кейбір көне тайпалар мен халыктар арасында сылдырмак-конырау аспаптарына касиет конған деген наным-сенім сакталған. «...Ішіне ұсақ тастар салынған сылдырмақ пен қоңыраудың унін қолдану арқьиіы жын-перілерді (злых духов) уркітіп, аластатылатыны туралы наным-сенім қалыптасқан», - деп жазады зерттеуші Д.А. Фахретдинов [ 13, с. 57].

Қазактар арасында коныраудын нәзік үнді күлдіреуік аталатын үлгісін жана туған нәрестенін бесігінің аяк жағына іліп коятын болған. Бесікті шайкағанда онын үнінен бесікке, нәрестеге келетін сүк көз, жаман «ие» секілді козге көрінбейтін кара ниет коркып, жоламайды деп сенген. Ал атарбамен жолаушылып шыкканда жылкынын өңірлігіне немесе арбаға коныраулар тағатын болған. Сонда түн катып келе жаткан жолаушы мен атка жын-пері, шайтан жоламай алыстап кашады деген наным- сенімде болған. Конырау-сылдырмактардың шағын етігі жасалған, дыбысы майда, нәзік үлгілері казак тұрмыс-салтында кыздардын шашына тағылады. Казактар арасында «адам жанының бір ушы шаш арасында мекендеиді»деген сенім калыптаскан. Сол себепті жас кыздар мен келіншектер шашакты сылдырмакка ұксастырып «шашақты сырға»,ай басты асатаяк тәрізді етіп «ай сырға»,конырауға ұксастырып «қоңырау сырға»,сылдырмакты шолпы. шашкап, тұмар алканы «жын-шайтан мен пәле- жаланы маңаилитпайды»деген сеніммен ырымдап үнемі тағып жүретін болған. «...Қазақтар қол- данатын зубәрзат аталатын қоңырау — қола, куміс араластырып, сыртына алтын жалатып жасалатын әсем сазды, шағын әшекейлі зат. Шеберлер оны «сірке са/іып», кейде «қарасу қосып» оюлап, зерлеп жасайды. Зубәрзат қоңыраулар қыздардың алқаларына, шаш- бауларына қосып тағылады» [14].

Табиғат аясында ғұмыр кешкен көи халкымыздын сан ғасырлык тарихында г болған дыбыстык кұралдардын түп-тамыры табиғат кұбылыстарына еліктеуден басталатьнын байкаймыз. Камыс-коғаның суылы, ағаш-кұра сынсуы, боранның үскіруі, кұстардын сайрауы, судың сылдыры, таудын жанғырығы секілді табиғат барша үн — адам колымен жасалған карабайыр да тұрпайы дыбыстык кұралдардың бойына жинак- талды. Сол аркылы олар тұрмыстык кам-каракеттін алуан түріне карай колданыла бастады.

Халыктын күнделікті тұрмыс-каракетінен туындаған дыбыстык кұралдардын мол тобына үрлемелі аспаптар жатады. Ұлы ғұлама Әбунасыр әл-Фараби үрлемелі аспаптардын пайда болу негізін табиғатта өсіп тұратын курай-қамыс секілді өсімдіктерден таратады. Соның бірі - сыбызғы. Оның кос камыс, камыс тілік, кос сыбызғы секілді түрлері неғізінен шірімейтін камыстан жасалады. Халык арасында: «Су сузілмейді, қамыс шірімейді»деғен мәтел сакталған. Қамыстан ежелгі адамдар будалап күрке, жаппа жасап оны баспана ретінде пайдалана отырып, катты желдін әсерімен камыстан шығатын сусылды, сыбдырлы, уілді, ыскырыкты дыбыстарды анғара білген. Үрлемелі аспаптар сокгіалы шакпак тас пен тұрпайы ағаш үрмаға карағанда колданыска кештеу түскенімен, сүйектен, мүйізден және сазкыштан жасалатын нұскаларының тарихы көне ғасырларға кетеді.

Әдебиеттер
1 Народы Сибири. Качинцы. М.: изд-воАНСССР, ,

2 Календарные обычай и обряды народов Восіт Азии. М.: Наука, 1980.

3 История древнего мира. - М.: Наука, 1983.

4 Хинаятүлы Б. Қазақтың дэстцрлі малдәрі білімдер жцйесі. -А„ 2001.

5 Народы Сибири. Шорцы. - М.: И.ід во АН СССР.

6 Әлімгереев Д,.Алтын адам табылды //Еура.шя 26-қыркуиек.

Қалалардың өркендеп дамуы – отырықшы өмір салтының бірден-бір дәлелі, тіршіліктің кепілі. Адамдардың өмір сүру салты жалпы қоғамның әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалын айқындайды. Сондықтан қазіргі кезде қүмбасып, ертеде тіршілігі қайнаған қаланың дамуына нықтау – жалпы қоғамның тіршілігін анықтау мен тең. Қазақ тарихында ортағасырлық қалалар жайлы ашылмаған құпиялар көп. Ал бұл дегеніміз өз кезегінде Қазақстан тарихында ақтаңдақ күйінде қалып қойған беттер жетерлік деген сөз. Қалалардың көпшілігі ашық аспан астында қалып қойып, ескерткішретінде құндылығын жоғалта бастайды. Қолда бар рухани байлығымызды қадірлей отырып, зерттелмеген қалаларды әлі де болсатану, зерттеу нысанасына айналатынына кәміл сенеміз.

1. 
   Материалыисторииказахскихханств XV- XVIII веков.: (извлечения из персидских итюркских сочинений). Алма-Ата: НаукаКазССР, 1969. 648 с.
   
2. 
   ПищулинаК.А. При сьірдарьинские города их значение в истории казахскихханств Х^-ХУІІІвв. // Казахстанв XV-XVIII вв.: (Вопросы социально- экономической истории). Алма-Ата, 1969. 3-49 с.
   
3. 
   ПищулинаК.А. Письменньіе восточные источники о При сырдарьинских городах Казахстана XIV-XVII вв. // Средне вековая городская культура Казахстана Средней Азии. А-Ата.: НаукаКазССР. 1983. 210 с.
   
4. 
   Зайнаддин Васифи. Бадаи'ал-вакаи, 342 с.
   
5. 
   ИсторияКазахскойССРсдревнейиіихвремендонашихдней: Впятитомах. Т.2 А-Ата,
   

1. 
   введение и первичное закрепление лексического материала объединяется с развитием навыков аудирования;
   
2. 
   усвоение лексико-грамматического материала осуществляется одновременно с овладением речевым материалом и развитием навыков речи (аудирования, говорения, чтения);
   
3. 
   малоэффективные языковые упражнения исключаются, а количество более продуктивных речевых упражнений увеличивается.
   

“The Punishment should fit the Crime.”

“National and local newspapers regularly print accounts of legal cases, and quite often the stories they choose are ones in which the punishment does not appear to fit the crime. It is easy to read a paragraph about a criminal case and to become out raged at the sentence passed by a judge. We have to remember that the short paragraph sums up a complicated legal case which might have taken hours, day or even weeks of court time , and that the judge knew a lot more about the case than the casual newspaper reader. However, sentences and penalties very widely from one court to another. As every football fan knows referees make mistakes, and the referee is much more likely tо be mistaken when his decision goes against ones own team.”

Составляя собственный вариант пересказа, преподаватель заменяет сложные грамматические конструкции более простыми, осуществляет необходимые перефразировки и преобразует сложные в ряд простых. Готовясь к занятию, преподаватель составляет также список слов, юридических терминов и выражений, подлежащих к введению на занятии. В список рекомендуется включать те слова, которые необходимы для передачи содержания текста, но форма и значение которых неизвестны студентам данной группы. Например:

Legal case, punishment, crime, to fit, criminal case, a judge.

Таким образом, в разных группах студентов, имеющих различную подготовку по языку, количество слов в списке может варьироваться и браться из различных учебников для юристов. Одни из них для обеспечения ясности изложения содержания текста, а следовательно, и точности понимания значения вводимых слов преподаватель готовит схемы, таблицы или фотографии хода эксперимента, которые иллюстрируют содержание текста. Кроме того, преподаватель планирует порядок расположения на доске слов и иллюстраций, которые будут необходимы в процессе изложения содержания текста на самом занятии. На занятии преподаватель рассказывает в нормальном темпе содержание текста, иллюстрируя его подготовительными схемами, и выписывает на доске слова. Cемантизация слов может быть одноязычной (с помощью синонимов, антонимов, производных , описаний и др.) или осуществляться путем перевода на русский язык, причем перевод не фиксируется на доске. Например:

Синонимы: an action-case, suit, lawsuit.

To overrule-override, to supersede, to annul.

Содержание текста излагается дважды. Для слабых студентов это крайне необходимо, поскольку при первом восприятии многие места содержания остаются непонятными. Сильные студенты при вторичном аудировании получают возможность непосредственного (беспереводного) понимания иностранной речи. Повторное изложение, которое занимает значительно меньше времени, чем первое, способствует первичному закреплению введенных слов и выражений.

Следующий вид работы - закрепление звукового и артикуляционного образа введенных слов. Студенты читают (хором и индивидуально) слова, выписанные на доске, вспоминают контекстуальный перевод их значений на русском языке.

Последний вид работы – ответы студентов на вопросы преподавателя по содержанию текста. При этом студентам впервые дается письменный вариант рассказанного текста. Преподаватель задает вопросы по содержанию текста в нормальном темпе. Например:

1. 
   Was justice done?
   
2. 
   If you had been the judge, would you have given a different sentence?
   
3. 
   Would you have chosen a lighter sentence or a more severe one?
   
4. 
   How would you have left if you had been the victim of the crime?
   
5. 
   How would you have left if you had been the defendant?
   
6. 
   If you had been the judge, what other facts and circumstances would you have wanted to know?
   

1. 
   -Was justice done?
   

2) –If you had been the judge, would you have given a different sentence?

-Yes, I would. (No, I would not).

В то же время преподаватель учит студентов формулировать полные ответы, прибегая к схемам построения вопросов, следить за правильным интонированием ответов.

Cтрогое соблюдение данного метода в течение длительных тренировок по всем текстам развивает умение быстро ориентироваться, находить требуемый ответ, запоминать его и, не глядя в текст, проговаривать с правильной интонацией, делая паузы не в любом произвольном месте , а в местах окончания смысловых групп(синтагм). Такая тренировка, дает студентам возможность овладеть не только значением и звукоартикуляционной формой слов, но и способами их употребления в реальном контексте по различным изученным темам.

Второй вариант. Введение текста может быть осуществлено без предварительного рассказа его содержания преподавателем. В этом случае студенты сразу преступают к обработке звукоартикуляционного образа и значения слов, предъявляемых в виде списка. В список включаются все слова, необходимые для понимания как вопросов, так и письменного варианта текста. В список могут быть включены также некоторые слова школьного минимума, поскольку у большинства студентов, как свидетельствует практика преподавания языка в вузе, нет соответствующего комлексного зрительно – звукоартикуляционного образа многих слов, изучавшихся в школе. Обычно только один из них (чаще звуковой, а иногда зрительный образ) ассоциируется со значением слова.

Используя транскрипцию, если слово читается не по правилам, или орфографию слов, читающихся в соответствии с правилами, студенты тренируются в произнесении слов.

Значение слов передается на русский язык контекстуальным переводом. Если студенты забыли какое – либо правило чтения или звуки транскрипции, преподаватель напоминает их и дается установка попытаться удержать в оперативной памяти зрительно – звукоартикуляционный образ читаемых слов и соответствующие им значения. Длительная практика подтверждает, что установка на запоминание слов способствует тому, что в течение следующих 30 – 40 минут студенты сохраняют их в оперативной памяти. Такого запоминания достаточно, чтобы понять смысл задаваемых преподавателем вопросов и найти ответ на них в тексте во время его беглого просматривания.

Следующий вид работы - овладение лексическим материалом во время вопросо-ответной работы по содержанию текста. Эту работу можно проводить двумя путями: без предварительного просматривания текста или предварительно просмотрев его.

В группах с относительно прочными умениями и навыками предварительное беглое просматривание всего текста или абзаца помогает студентам понять его общий смысл.

В группах с недостаточно прочными умениями и навыками предварительный просмотр текста, в котором встречаются длинные, сложные предложения и трудные синтаксические конструкции, производит обратный эффект: студенты начинают бояться текста. В этом случае более благоприятный эффект производит вопросо-ответная работа без предварительного просмотра текста, когда подробные вопросы раскрывают смысл сложных предложений, а следовательно, и всего текста. Методика преподавания вопросо-ответной работы описаны выше. Cледует заметить, что полный перевод задаваемых преподавателем вопросов и самого текста на этом этапе исключается. В случае затруднений при понимании вопросов преподаватель может повторить вопрос, а студенту разрешается обратиться к списку слов данного текста. Каждый студент делает это индивидуально, чтобы не выключаться из общего хода вопросо – ответной работы которая проходит в нормальном темпе.

Овладение лексическим материалом и речевыми образцами осуществляется в процессе выполнения различных упражнений как в аудитории под руководством преподавателя, так и самостоятельно при работе с текстом дома или в лаборатории устной речи.

В первую очередь студенты овладевают звукоартикуляционным образом текста, многократно прослушивая записанный на пленку текст.

Затем студенты выполняют различные упражнения, построенные на материале текста, которые представляют собой лексико-грамматические перефразировки содержания, построение вопросов, составление аннотаций, проведение дискуссий и др.

Контроль осуществляется устно или письменно (в зависимости от условий и усмотрения преподавателя) путем выполнения упражнений представляющих собой:

а) ответы на вопросы, включающие вопросительные слова типа: ,,почему”, ,,зачем “ , “ с какой целью” ;

б) ответы на проблемные или обобщающие вопросы по проработанному тексту;

в) краткое изложение содержания текста или его части;

г) чтение или устное восприятие нового текста, построенного на лексико-грамматическом материале проработанного текста, и ответы на вопросы по новому тексту.

Одновременно с постепенным прохождением нового материала (новых текстов) рекомендуется систематически повторять пройденный ранее материал. Cистематическое повторение может быть организовано следующим образом.

Неизбежно возникает при длительных занятиях по одному и тому же тексту, и обеспечит естественное повторение изученного материала при параллельном прохождении нового.

В заключение необходимо подчеркнуть, что пренебрежение или невнимание к звукоартикуляционному образу слов, словосочетаний и предложений при длительных тренировках с текстами по юридической специальности может привести к созданию прочных, а потому особенно пагубных ассоциаций между иностранным зрительно-графическим и соответствующим русским (или русско-латинским) звукоартикуляционным образом. Подобные связи отрицательным образом сказываются на результатах обучения иностранному языку, затрудняя или полностью исключая возможность добиться цели обучения аудированию и собственно говорению. Поэтому для того, чтобы добиться успеха и выполнить поставленные программой цели студентам-юристам рекомендуется придерживаться предлагаемой методики работы и добиваться правильного звукоартикуляционного образа всего изучаемого материала.

Вышеописанная методика работы с текстами по юридической специальности способствует овладению звукоартикуляционной формой и значением слов и словосочетаний, развивает умение догадываться о значении незнакомых словосочетаний по контексту, вырабатывает умение правильно употреблять слова и словосочетания в конкретном контексте по изученной тематике, формирует навык беглого чтения и создает умение выбирать требуемую информацию при беглом чтении. Описанная методика исключает механические способы заучивания изолированного лексического материала. Усвоение как лексико-грамматического, так и речевого материала осуществляется в процессе выполнения продуктивных форм работы на осмысленном материале.

1. 
   “ Just English”. Английский для юристов Ю.Л. Гуманова, В.А. Королева.
   
2. 
   “ Английский для юристов”. А.А. Зелинман .
   
3. 
   “ English for businessmen”. Английский для делового общения.О.Е. Кудрявцева, Н.С. Попова.
   

• 
  жалпы психоэмоционалды фондағы өзгеру;
  

• 
  басыңқы, депрессия күйі;
  
• 
  болашақтан қорқудың пайда болуы;
  
• 
  өзіне сенімсіздік сезімі;
  
• 
  аса мазасыздық, себепсіз мазасыздану сезімі;
  

• 
  мінез-құлық пен эмоционалды –еріктік аумақтағы өзгерістер;
  

• 
  ұстамсыздық, керісінше тұйықтық;
  
• 
  секемшілдік;
  
• 
  ашық және жасырын агрессия байқату және ең бірінші кезекте жақын адамдарға деген кикілжің танытушылық;
  

• 
  соматикалық байқалулар;
  

• 
  жалпы көңіл-күйдің нашарлауы;
  
• 
  ескінің күшейіп, жаңа аурулардың пайда болуы;
  

• 
  дүниеге көзқарастың өзгеруі;
  

• 
  өз өмірі, оның сапасы жөнінде жиі, әрі терең ойлар;
  
• 
  ағымдағы өмірлік сәтте қол жеткен жетістіктерді сындық бағалау;
  
• 
  өзінің әлем бейнесін қайта қарау;
  
• 
  өзгерістер алдындағы қорқыныш;
  

• 
  мотивациялық аумақтағы өзгеріс;
  

• 
  өз құндылықтарын бағалау, құндылықтар дағдарысы;
  
• 
  іс-әрекет мотивтерін талдау, мотивациялық дағдарыстар;
  

• 
  әлеуметтік және кәсіби аумақтағы өзгерістер;
  

• 
  ескі байланыстар мен өзара қарым-қатынастарды талдау;
  
• 
  ажырасу, жар ауыстыру т.б.;
  
• 
  өзінің кәсіби жетістіктерін талдау;
  
• 
  кәсіби іс-әрекетін ауыстыру;
  
• 
  кәсіби белсенділігінің әлсіреуі.
  

• 
  оқу іс-әрекетінің аяқталып, еңбек іс-әрекетінің басталуы;
  
• 
  талпыныс деңгейінің жоғарылығы, соған орай айнала мақұлдайтын не терістейтін әлеуметтік рөлді таңдау;
  
• 
  кәсіби таңдау, бірақ бұған әр кезде дайын болмайды;
  
• 
  көптеген жауапкершілік пен алдыңғы кезеңмен салыстырғанда шектеулердің пайда болуы (мысалы: үйлену, күйеуге шығу, балалардың туылуы, белсенді карьера жасау т.б.).
  

• 
  30жастағы құндылықтарды қайта бағалау;
  
• 
  романтиканың орнына тиімді құндылықтардың келуі;
  
• 
  еңбек мотивациясындағы өзгерістер, яғни алдыңғы жоспарға материалдық ынталандырулар шығады;
  
• 
  белгілі бір осы жас кезеңінде өз өмірін қорытындылау;
  
• 
  мақсаттарын қайта қарастыру;
  
• 
  отбасының немесе өмірлік серігінің жоқтығы өзіндік бағалауы мен жалпы эмоционалды күйіне ықпалын тигізуі ықтимал.
  

• 
  бірінші күрделі аурулардың пайда болуы;
  
• 
  кәсіби іс-әрекетте өзін жүзеге асыруда болатын проблемалар. Мысалы: нақты мүмкіндіктерге талпыныс деңгейінің сәйкес келмеуі;
  
• 
  жастық шектеулер;
  
• 
  денсаулық шектеулігі;
  
• 
  тұлғалық қасиеттердің жетіспеуі,
  
• 
  өзінен жас әріптестермен салыстыру және бәсекелестік;
  
• 
  болашақ ұрпақ өміріне қамқорлық;
  
• 
  кейбіреулерге – басшылық орындарға жету, соған байланысты проблемалар, жоғары әлеуметтік белсенділік;
  
• 
  өзгелерге – түрлі формада өзімен-өзі тұйықталу (комфортқа, серуенге, қыдыруға т.б.).
  

• 
  еңбек жолының аяқталу жақындығын сезіну;
  
• 
  ерлерде де, әйелдерде де жыныстық белсенділіктің төмендеуі;
  
• 
  балалардың есеюі, балаларға қамқорлықтың азаюы;
  
• 
  бос уақыттың азаюы;
  
• 
  ереже сияқты карьера - мансап, белсенді өмірге қызығудың жоғалуы;
  
• 
  тыныштық, жайлылыққа үлкен ұмтылыс.
  

• 
  өмірлік жолдың аяқталу жақындығын сезіну;
  
• 
  белсенді еңбек іс-әрекетінің тоқтауы;
  
• 
  жыныстық инстинктердің өшуі;
  
• 
  жиі жағдайда – жалғыздық, балалардың өзімен-өздерінің болуы;
  
• 
  дене күйінің әлсіздігі;
  
• 
  моральдық денсаулықтың нашарлауы (бұл мидың шаршауына байланысты, әрі сүрген өміріне көңіл толмаудан да болуы ықтимал);
  
• 
  керісінше, кейбір бастық болған не бай адамдардың экстремалды демалуға, жорықтарға ұмтылуы (тау шыңдарын меңгеру, жорықтарға ұмтылу, ұзақ көлемге жүзу т.б.) немесе кейде жаңа өмірсерік табу әдетте 30-50 жас кіші, жұмыс істеуге ұмтылу т.б.
  

• 
  әдетте бұл адамдарда «екінші тыныс алу» пайда болады, «кәрілік» дағдарысы шеттетіледі;
  
• 
  психикада жастарға тән көптеген сипаттар пайда болады;
  
• 
  әдетте оптимистік көңіл-күйде жүреді;
  
• 
  ауруды мойынсұнбау (90 жастағылар өздерін жас сезінеді, әсіресе 75 жастағыға қарағанда);
  
• 
  65-80 жасқа тән ежелгі қорқыныштардың жоғалуы;
  
• 
  болашақты болжау (70 жастағыларға қарағанда, дені сау 90 жастағылар болашақты ойлауға жақын болады);
  
• 
  қарым-қатынасқа үлкен құмарлық таныту (әсіресе жастармен), денсаулық болса - әлеуметтік белсенділікке құштарлық.
  

• 
  жас дағдарысының түпкі себебін талдау;
  
• 
  дағдарысқа түсу алдындағы клиенттің өмірлік ситуациясын зерттеу;
  
• 
  анамнестикалық мәліметтерді жинақтау;
  
• 
  клиенттің өмірлік стилін талдау (оның бағдары, стереотип, қорғаныс механизмдерін т.б.);
  
• 
  жас дағдарысы жайлы клиенттің психологиялық біліміне сүйену.
  

• 
  кеңес берушінің міндеті – дағдарыстың өмірлік тұғырыққа тірелу емес екендігін клиентке көрсету;
  

• 
  клиент қажет етсе жаңа құндылықтар мен бағдарларды игеруге көмектесу;
  
• 
  белгілі жас кезеңіне қажет болса өмірлік стильді түзету;
  
• 
  өмірлік маңызды шешім қабылдауда клиентке қамқор болу, әрі көмек беру /ажырасу, үйлену, мамандық ауыстыру, баланың өмірге келуі т.б./;
  
• 
  өмірлік және жас дағдарыстарына толеранттылықтың қалыптасуы;
  
• 
  ақпараттық функция, яғни клиентке жас дағдарыстарының ерекшеліктері жайлы қажетті психологиялық сипаттағы мәліметтің берілуі.
  

2. Алешина Ю.Е. «Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. М.: Независимая фирма «Класс», 2000г.

3. Бурнард Ф. Тренинг навыков консультирования. Спб.: Тштер, 2002г.

4. Вачков И.В. Основы технологии группового тренинга. Психотехники: Учебное пособие. М.: Ось-89, 1999г.

5. Исмагилова Ф.С. Основы профессионального консультирования, Учебное пособие, М.: изд. Московского психолого-социального института; Воронеж: Изд-во НПО «Модэк», 2003г.

6. Карвасарский Б.Д. «Психотерапевтическая энциклопедия. Спб.: ЗАО «изд-во Питер», 1999г.

7. Кочюнос Р. Основы психологического консультирования. М.: Академический проект, 1999г.

8. Психология среднего возраста, старения, смерти /Под. ред., чл-Корр РАО А.А.Реана. Спб.: «Прейм-Евразнак», 2003г.

9.Немов Р.С. Основы психологического консультирования: Учебник. - М.: ВЛАДОС, 2003г.

10.Слабинский В.Ю. Психологическое консультирование. - Владивосток: Изд-во ДВУ, 2003г.

• Повышает информационную культуру учащихся;

• Активизирует их позновательную деятельность;

• Создает условия практического овладения языком для каждого обучаемого;

• Развивает творческие способности к восприятию и переработке информации;

• Повышает мотивационную направленность и развивает интерес к изучению государственного языка

• Increases information culture of students;

• Activates show pleasing their activities;

• Creates conditions of practical language learning for each student;

• Develop creative abilities to perceive and process information;

• Increases the motivational orientation and develops an interest in the study of the state language

Жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты - білімгерлердің коммуникативті мөдениетін дамыту жөне қалыптастыру, оқытушы өз жұмысында әрбір білімгерге тілді практикада меңгеруіне жағдай жасауы тиіс.

Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілінен сабақ беру өте қиын және жауапты жұмыс. Сондықтан оқытушы әр сабаққа жауапкершіліепен дайындылып, білімгерлердің қазақ тіліне деген қызығушылығы ояту үшін әр түрлі технологияларды қолданып жатыр. Мен қазақ тілін оқытудағы ақпараттық технологияларды қолдануға тоқталғым келеді.

Қазіргі кезде педагогикада компьютерлік инструменталды оқыту тәсілдері белсенді қолданылу дамытылып келеді. Тәжірибелік жағынан алатын болсақ, бүкіл оқу пәндері бойынша электронды оқулықтар мен оқу нұсқаулары құрылуда. Оған қызығушылық жаңа коммуникативті тәсілдердің Ғаламтор жүйесі, жаңа мультимедиялық технологиялардың пайда болуына байланысты.

«Ақпарат дегеніміз не?» деген сұраққа жауап іздейік. «Ақпарат» сөзі латының түсіндіру, баяндау, мәлімет деген ұғымдарды білдіретін «informatio» сөзінен шыққан. Ақпараттық үрдістерді жүзіге асыратын негізгі құрал - компьютер. Біздің қарқынды заманымыз - ақпараттық технологиялар заманы. Ақпараттық - қатынастық технологиялардың негіздері:

1. Ақпараттық құралдармен жұмыс істеу;

2. Оқу барысында компьютерді пайдалану;

3. Модельдеу;

4. Электрондық оқулықтарды қолдану;

5. Интерактивті тақтаны қолдану;

6. Интеррнетте жұмыс істеу;

7. Компьютерлік оқыту бағдармаларды пайдалану.

Қазіргі кезде бізге әр түрде берілген ақпараттар жиі ұсынылады, сондықтан білімгерлерді оқытуда олардың ақпараттық құзыреттіліктері маңызды болып табылады. Білімгерлерге керекті ақпаратты тауып, оның мазмұны беру олардың біліктіліктерін арттырады. Әрбір оқытушы шәкірттерінің өз пәніне деген қызығушылықтарының болғанын армандайды. Оны қалыптастыруда көптеген қиындықтар кездеседі. Сол себепті жаңа ақпараттық технологияларды қодану бізге жаңа әдіс-тәсілдерді таңдауға, сабақтарды қызықты да, есте қаларлықтай болуына көмектеседі. Сонымен бірге олар оқыту удерісін өзгертіп, білімгерлердің жүйелі ойлау қабілетерін қалыптастырады.

Ақпараттық компьютерлі технологияларды қолдану:

- оқыту үдерісінің аясын кеңейтед;і

- тәжірибелік бағыттылығына себеп болады;

-оқуға деген умотивациясын көтереді.

Сабақ беру кезінде көптеген электрондық ресурстарды қолдануға болады, олар: мультимедиялық бағдарламалар, интернетте табылған материалдар, интерактивті тестілер, бағдарламар. Олар сабақты түрліндіреді және қызықты етеді, білімгерлерді әр түрлі жаңа технологияларды пайдалануға үйретеді. Мемлекеттік тілді оқыту үрдісінде презентацияларды қолданған тиімді болады. Презентацияларға мәтінмен бірге суреттер, графиктер, кестелер, бейнекөрініс және музыкалық сүйемелдеулерді кірістіру қажет. Мульти- медиялық презентациялардың артықшылықтары мынадай:

1. Барлық білімгерлердің зейінін белсендіреді;

2. Білімгерлердің аудиториялық және өзіндік жұмыстарын байланыстырады;

3. Оқу уақытың үнемдейді;

4. Презентацияға интерактивті тақтаны қолдану жаңа лексикалық, грамматикалық, фонетикалық материалдарды көрнекі жүйелеуге мүмкіндік жасайды және де барлық тілдік әрекеттерді оқытуға тірек болады;

5. Түрлі мәтіндік аудио және бейне көрнекіліктерді қиыстырады.

Презентация жасау материалдарды таңдап алуға, презентацияның құрамын ойластыруда,олрды түрлендіруде мұғалңмнен үлкен дайындық қажет етеді. Ақпараттық компьютерлік технологиялар қолдану арқылы сабақтарда білімгерлердің оқу дағдыларын дамытуға болады. Интернеттен алған материады пайдалану арқылы, жазбаша біліктіліктерін арттырып, сөз қорларын кеңейтуге және білімгерлердің оқуға деген тұрақты бейімін қалыптастыруға мүмкіндік беріледі.

Ақпараттық технологияларды қолдану оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын көтереді, басқа тілде үйренуде психологиялық кедергілерден өтуге көмектеседі. Интернетті пайдалану мұғалімнің күнделікті жұмысында, т.б. жаңа технологияларды танып, өз біліктілігін көтеруде әсері мол. Сабақ беру кезінде күнделікті интерактивті тақтаны пайдаланудың берері мол

Ол бір уақытта білімгердің екі қабылдау мүшесіне - көру және естуіне әсер етеді, сондықтан оның тиімділігі өте жоғары деуге де болады. Тақтаның көрнекілік, дыбыстық, интерактивтік мүмкіндіктерін пайдалану сабақта жайлы эмоционалды орта тұғызады. Білімгерлер керекті де маңызды ақпаратты танып, сонымен қатар өте күшті, жайлы таңқалу, қуаныш, құмарлану сияқты эмоциялар алады. Тақта арқылы берілген, оқытылған материалдың көрнекілік, интерактивтік мүмкінідіктері арқылы білімгерлер тапсырманы қорықпай орындап, түгелдей жұмысқа белсенді түрде қатысып отырады. Интерактивті тақта қолданылып өтетін сабақтарда әр түрлі жұмыстарды жүргізуге болады. Ол үшін оқытудың интеракивті әдіс-тәсілдерін қолдану қажет. Олар:

- Жеке шығармашылық тапсырмалар, жобалар;

- Тірек - сызба, көрнекіліктер және анықтама құралдары;

- Ойын арқылы оқыту;

- Сөзжұмбақ, бейнесөздер;

- Логикалық тапсырмалар мен деңгейлік жаттығулар;

- Тестілеу және бақылау.

Интерактивті тақтамен жұмыс істеудің артықшылықтары:

1. Бағдарлама бойынша барлық топ обілімгерлеріне қолайлы;

2. Жаңа материалдарды түсіндіруге, меңгеруге қолайлы;

3. Оқытушының, білімгердің де шабытын, қызығушылығын арттырып, сабақты тартымды өткізуге ынталандырады;

4. Білімгер алдына жаңа материалды жанды түрде көрсете отырып, танымдық қабілетін арттыруға мүмкіндік алады;

Ақпараттық құралдардың ішінде электронды оқулықтардың рөлі ерекше. Электронды оқулықтар – оқу пәні бойынша өздігінен білім алуға, оның тиянақтығын, тереңдігін арттыруға және білімді бақылауға арналған бағдарламалармен жабдықталған оқу құралы. Электронды оқулық обілімгердің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай, өтілген және обілімгердің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал етеді. Сонымен қатар электрондық оқулықтарды сабақта пайдалану кезінде білімгерлер бұрын алған білімдерін кеңейтіп, өз бетімен шығармашылық жұмыстар орындайды.

Электронды оқулықтар білімгерлердің:

- Білім деңгейін тереңдетуге;

- Ауызекі тілде сөйлеу білу дағдыларын қалыптастыруға;

- Өз бетінше іздену қабілетін қалыптастыруға;

- Ойларын дамытуға;

- Білімгерлердің сөздік қорының молаюына;

- Тілді үйренуге деген ынтасы мен қызығушылығының артуына;

- Сабақта өзін еркін ұстап, өз мүмкіншілігін кеңінен пайдалана алуына;

- Өз ісіне талдау жасай алуға көптен- көп көмегін тигізеді.

Егер оқулық – кітап – оқытудың негізгі аспабы болса, онда электронды оқулық – көп деңгейде білушілік аспабы. Оның құрылымы және мазмұны оны пайдалану мақсатына байланысты. Электронды оқулық репетитор, тренажер, өзін өзі оқытушы сияқты пайдаланылады. Электронды оқулық көмегімен келесі мақсаттар жүзеге асырылады:

• Оқу мазмұнының ақпараттық сыйымдылықты көтереді;

• Үйренушілердің оқу – танымдылық қызметін белсендіреді;

• Мотивацияны күшейтеді;

• Оқу қызметінің темпін жеңілдетеді.

Электронды оқулық қылыптыға қарағанда тиімді, себебі ол мынаны қамтиды:

• Практикалық жылдам керісінше байланыс жасайды;

• Мысалдар мен модельдерді демонстрациялайды (электронды оқулық айтады, көрсетеді, түсіндіреді, демонстрация жасайды);

• Тренинг және өзін – өзі қадағалайды;

• Қадағалау жүргізіледі (нақтылы қадағалау мақсатында сай формаларда).

Қазіргі кезде оқулықтар мен оқу нұсқауларын электронды түрде жасап шығару өзекті мәселе болып табылады.

Электронды оқулықты құрудың бірінші кезеңі аналитикалық кезең болып табылады, ол оқулықтың жалпы ойын енгізеді, оқылатын пәннің ақпараттық моделін құрайды (бөлімнің, тақырыптың), негізгі дидактикалық мақсатты және оқыту мақсаттарын тұжырымдайды.

«Образды» үйренушілердің контингентін анықтау, оқу стратегиялық сызығын таңдауды анықтау, педагогикалық технологияның негізі, әдістері мен оқыту амалдары стратегиялық кезеңде жүзеге асырылады.

Тактикалық кезең электронды оқулықтың жалпы құру жоспарын және композициясын дамытуды енгізеді. Тактикалық кезеңді тарату электронды оқулықтың нақтылы сценариін дамытумен аяқталып, тәжірибелік дамыту деңгейіне ауысады.

Енгізу кезеңі дайын бағдарламалық өнімнің апробациясын қарастырады.

Бақылау – диагноздық кезең бағдарламалық өнім сапасы туралы нәтижені және жалпы бағалау позицияларын оның функционал талаптарына сәйкестіктерге енгізеді.

Аяқтайтын кезең кері байланысты қарастырады «пайдаланушы – авторлық ұжым» және электрондық оқулықты толық жетілдіру үшін ескертпелердің және пайдаланушылардың тілектері есепке алынады.

Электронды сөздікпен жұмыс істеу визуалды елесті, сөздерді дыбыстауды, олардың мағынасын, жазылуын және лексиканы меңгеру бойынша өзін – өзі қадағалауды қарастырады.

Лексикамен жұмыс істеу сөздерді есте сақтау әртүрлі тәсілдерін қарастырады, ол есте сақтау түрлеріне сәйкес: есту, көру, моторлығына байланысты. Оқушылар дикторды ықыласпен тыңдай отырып, одан кейін кейбір сөздерді және типтік конструкцияларды қайталап, оларды дыбыстауды эталон деңгейіне жеткізеді. Оларды қайталай отырып көру және сөздің дыбыстық образы, оның сөзжасам құрылымы есте сақталынады.

Грамматика көмекші құрал ретінде естігенді түсініп, дұрыс дыбыстауды қалыптастыруда пайдаланылады. Ол лексикалық материалды типті грамматикалық конструкцияда есте сақтауды қарастырады.

Мемлекеттік тілді оқыту үрдісінде жаңа ақпараттық технологияларды тіл үйренушілердің коммуникативті құзыреттілігін дамыту тәжірибесінде оларды оқу бағдарламасында пайдалану орынды болып табылады.

Қорыта келе айтарым, оқу үрдісінде электронды оқулықты қолданудың маңызы өте зор. Әрбір оқытушы шығармашылықпен жұмыс істеген жағдайда ғана еліміздің саналы, дарынды азаматтарын тәрбиелеп шығуға мүмкіндік бар. Бүгінгі күн ұстаздардың алдында тұрған басты міндет – білімгерлердің сабаққа деген ынтасын арттыра білу, сол арқылы әр тақырыпты олардың санасына жеткізе түсіндіру.
Әдебиеттер
1. Е.Е.Тілешов.,Г.П.Әріпбекова.,О.Б.Сүлейменов Әдістеме әлемінде. Ғылыми-әдістемелік жинақ. Алматы.2008ж.

2. Ф.Ш.Оразбаева., Р.С.Рахметова Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Оқу құралы.Алматы. 2005ж.

3. Қазақ тілі: әдістеме. Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал №1 2007ж.

4. К.Ж. Бұзаубақава. Жаңа педагогикалық технология. (Оқулық) Тараз, ТарМУ, 2003ж.

5. Қ. Өстеміров, А.Айтбаева, Қазіргі білім беру технологиялары, Алматы, 2006ж.
УДК 633.31/37
ПРОДУКТИВНОСТЬ И ХОЗЯЙСТВЕННАЯ ЦЕННОСТЬ ВИДОВ РОДА ASTRAGALUS В УСЛОВИЯХ ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА
Джамалова Г.Т., Суримбаева К.А., Жусупова Г.Т.
Южно-Казахстанский государственный университет им.М.Ауезова

Международный гуманитарно-технический университет, Шымкент, Республики Казахстан

На первом этапе поиска новых перспективных культур из 143 видов, произрастающих в Южно-Казахстанской области (3) были изучены астрагалы Турчанинова, согнутого и лисовидного. Работа проводилась на опытном участке «Бактыолен» и Физиологическом комплексе Юга-Западного научно-исследовательского института животноводства и растениеводства.

Семена вышеуказанных видов были собраны на территории Арыского района Южно-Казахстанской области. Как было установлено, астрагал Турчанинова в естественных условиях встречается на супесчаных и песчаных почвах, согнутый предпочитает песчаные почвы, а лисовидный произрастает на песчаных супесчаных, суглинистых, даже и на глинистых почвах. Последний вид распространен не только на равнине, но и в предгорной зоне юга Казахстана и встречается вдоль автомобильной трассы и железнодорожной линии, куда доступ скота затруднен.

Основным показателем хозяйственной ценности изученных видов является их способность формировать высокий урожай надземной массы и семян. Выживаемость и продуктивность их растений во многом зависят от почвенных условий и обеспеченностью влагой. Посев семян астрагалов в различных условиях показал, что выживаемость растений астрагала согнутого в предгорной зоне оказалась очень низкой, тогда как а. Турчанинова и лисовидного была довольно высокой. На равнине, где почвы супесчаные и песчаные выживаемость растений всех видов была одинаковой и формировали густые заросли. Однако развитие растений а. Турчанинова в предгорной зоне несколько отстало, чем на равнине. Рост лисовидного был одинаковый как на равнине, так и в предгорной зоне. Высота травостья а. Турчанинова и согнутного колебалась от 28 до 40 см, а.лисовидного от 70 до 90 см.

Самый высокий урожай формирует астрагал лисовидный, который в зависмости от погодных условий года колеблется от 413,9 до 778,9 г/м² зеленой массы или от 122,6 до 366,9 г/м² воздушно-сухой массы. При этом основная доля приходится на стебли 65,0%, содержание листья составляет -12,9-13,8%, репродуктивных органов 21,2-22,2%.

Наблюдение за выходом зеленой массы астрагала Турчанинова и согнутного показало, что доля стеблей у них оказалась намного ниже, чем у а.лисоводного. В структуре кормовой массы преобладают листья и репропродуктивные органы. Так, доля стеблей у астрагала Турчанинова составила всего 30,9%, листьев 24,7, а репродуктивных органов 43,4%, у астрагала согнутного, соответственно 28,8, 53,7 и 18,7%. В засушливые годы воздушно-сухая масса у астрагала Турчанинова колебалась от 34,4 до 50,9 г/м², у а.согнутого-от 31,1 до 41,3 г/м². Пребладающую долю в кормовой массе, как во влажные годы составляют листья и репродуктивные органы.

Анализ химического состава показал, что изучаемые виды характеризуются высокими кормовыми качествами. Так, в фазе цветения астрагала лисовидного содержатся наибольшее количество протеина 14,48%, жира 5,16%, клетчатки 28,97%, у астрагала Турчанинова, соответственно 7,17 1,76 и 38,3%, у астрагала согнутого 10,7, 2,97 и 27,48%. Содержание БЭВ у изучаемых видов колеблется от 40,49 до 46,3%. Содержание фосфора и кальция составило у астрагала лисовидного 2,48 и 10,58, а.Турчанинова 1,53 и 12,3 и а.согнутого 2,02 и 17,25г/кг.

Таким образом, все изучаемые виды астрагала характеризуются ценными кормовыми достоинствами, отличаются содержанием кальция и БЭВ. В различных условиях Южного Казахстана по продуктивности и хозяйственной ценности особо выделяется астрагал лисовидный, как пластичный вид и накапливающий большой урожай кормовой массы в раннелетний периоды года. В настоящее время на основе использования данного вида создан сорт Таспа и рекомендован для использования в создании весенне-летних пастбищ.

2. Мустафаев С.М. Дикорастущие бобовые растения – источник кормовых ресурсов: флористический состав, биоэкологические особенности и хозяйственное использование – Ленинград: Наука, 1982-283 с.

3. Аралбаев Н.К., Кудабаева Г.М., Веселова П.В. и др. Государственный кадастр растений Южно-Казахстанской области. Книга первая. Конспект видов высших сосудистых растений. – Алматы, 2002-341 с.
ӘОЖ 74.00
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕ

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
Досмамбетова Ж.С., Сыдыкова З.Е., Қайсарбекова К.Ы.
Халықаралық гуманитарлық-техникалық университет, №72 жалпы орта мектебі, Шымкент, Қазақстан
Резюме
В статье рассматривается актуальность проблемы и содержание национального воспитания обучающихся начальных классов с применением инновационных технологии
Summary
In this article consider the actual problems and the content of national bringing up of junior classes learners with using innovative technologies
Қазіргі заманда Қазақстанның өзіне ғана тән ұлттық сипаты бар білім беру жүйесін одан әрі дамыту, білім беру сапасында әлемнің басқа да алдыңғы қатарлы беделді де, белді елдерімен қатар жұмыс жасау, қазақ тілін дамытуда өзіндік үлес қосу, бүкіл әлемдік деңгейге көтеру, білім беру ісінде әлеуметтік кеңістікке шығу - алдағы тұрған міндеттер.

Еліміз өз тәуелсіздігіне жетіп, саяси-әлеуметтік және экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта рухы асқақ, іргесі берік ел болу үшін сапалы білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеудің мәні зор.

Қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп жатқан жаһандану үрдісінің ықпалынан өзі қаламаса да, оқшау бола алмайды. Жаһанданудың қауіпті тұсынан арылу үшін, әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре алу керек, бірақ бейімделу дегенді өзгенікін толық қабылдау деп ұқпай, пайдасын алып, зиянын бойға дарытпай, оған қарсы тұру үшін ұлттық тәрбиеге арқа сүйеу керектігін басып айтуға болады. Қазіргі кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең өзекті жайдың бірі – осы ұлттық тәрбие мәселесі болып отыр. Сондықтан бүгінгі жаһандану үрдісінде әр ұлт, әр мемлекет өзіндік менталитетін, өзіндік бет-бейнесін сақтап қалуға тырысуда. Бізді осы үрдістен алып шығар жол - ежелден қалыптасқан ұлттық құндылықтарымыз және білімді ұрпақ. Ұлт болашағы – жас ұрпақтың қамын әуел бастан ойлаған әр этнос - өне бойындағы барлық асыл қасиеттердi ұрпағының санасына сiңiрiп, өркениет мәдениетiнде теңдесi жоқ рухани қазынасын сақтай бiлген. Жас ұрпақты тәрбиелеуде басты ұстанар бағытымыз–ұлттық құндылықтар болуы қажет. Жоғарыда аталған бағыт-қағидаларды ұстана отырып, қазақстанда ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды, тарихи тәжірибелерді, сан ғасырлық мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып, қазіргі білім мазмұнын жаңғыртуда, жаңа талаптар қоя отырып ұлттық рухта болашақ ұрпақты тәрбиелеу керек деп санаймыз.

Ұлттық тәрбиенің іргетасы қазақ халқының алты алашынан бастау алып, бүгінгі жаһандану дәуіріне дейін жалғасып келеді. Ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогика лық оқулықтарға енгізген М.Жұмабаев педагогиканың ұлттық тәрбиеден бастау алатыны жайлы айтқан болатын. Ол өзінің «Педагогика» атты еңбегінде былай дейді: «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет ететін болғандықтан, әрбір тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті». Мағжан педагогикасын зерттеуші С.Т.Сеңкібаевтың пайымдауынша, ағартушының «ұлт тағылымы» идеясы халықтың тарихы мен мәдениетiмен бiрге қалыптасып келе жатқан рухани дүниесіне айналып, заманның қай кезеңiнде болмасын ұрпақ тәрбиесiнiң ең негiзгi құралы болып қалатынын тұжырымдаған. Сонымен бірге артына көптеген тәліми мұра қалдырған ілкі орта ғасыр ойшылдары: Баласағұни, Қашқари, Яссауи шағармалары, сондай-ақ Алтын Орда дәуірінің ойшылдары: Хорезми, Сарай, Дулати, Жалайри, Әбілғазы т.б еңбектерінің де қазіргі ұрпақ тәрбиесінен алар орыны ерекше.

Жас жеткiншектерге осы кезге дейiн жинақталған озық педагогикалық технологиялар мен тәжiрибелер негiзiнде жан-жақты тәрбие беру қажеттiгi - Үкiмет құжаттарында, Елбасымыз Н.Назарбаевтың халыққа арнаған жолдауында және осы мәселе төңiрегiнде зерттеулер жүргiзiп жатқан көрнектi ғалымдар еңбектерiнде, ұрпақ тағдырына алаңдаушылығын бiлдiрген қоғам қайраткерлерi мен зиялы қауым өкiлдерiнiң талап-тiлектерi мен әдеби мұраларында айтылып-жазылуда. Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: «...Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан әлемдік стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кәсіби деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..», – деп, атай келе «Қазақстан – 2030» бағдарламасында: «...Бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...», – делінген. [1] 2007 жылғы шілдеде қабылдаған Қ.Р. «Білім туралы» заңының 11-бабында «Ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау», - деп білім беру жүйесінің міндетін анықтап берді [3].

Қазiрде соңғы педагогикалық тәжiрибелер психологиялық-дидактикалық және қолданбалы педагогикалық озық технологияларға сүйене отырып, ұлттық тәрбие мәселесiн одан ары ғылыми негiздеп, қайта жаңғырту мен дамытуға бағытталуда. Ұлттық тәлiм-тәрбие мәселесi жөнінде iргелi зерттеулер жүргiзілiп ғалымдардың назарынан түскен емес. Қазақстан жағдайында ұлттық тәлім-тәрбие саласында әртүрлі проблемалары әсіресе, халықтың педагогикалық тағылымдарын жастар тәрбиесінде тиімді пайдалану негізгі проблема болып отырғаны Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Г.Шәймерденова, К.Қожахметова, Г.Хамитова, С.Ұзақбаева, С.Ғаббасов, Қ.Бөлеев, Г.Әлсатов, Ж.Асанов, Ә.Табылдиев т.б. ғалымдардың зерттеулерінде жан-жақты қарастырылды. Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие берудiң педагогикалық маңызы жөнiндегi еңбектерде ұлттық тәлiм-тәрбиенiң генезисi ғылыми-методологиялық тұрғыда сарапталынып, өз ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру қажеттiлiктерi ұсынылады.

Ұлттық тәлiм-тәрбие мұраларын мектептегi оқушылар ұжымдарының iс-әрекеттерiнде барынша пайдалану – қазiргi кездегi педагогикалық талаптардың бiрi. Оның үстiне жетекшi ғалымдардың теориялық тұжырымдарына сүйенген, көпсалалы аталмыш жетiстiктердiң мектеп практикасына араласуы, оқушылардың қоғамдық пiкiрлерi мен жеке көзқарастарын өзектi мәселе ретiнде қарастырып, күрделi проблемалар қатарына жатқызған ғылыми еңбектер мен педагогикалық тәжiрибелер молынан жинақталып келедi.

Бастауыш саты - бұл оқушы тұлғасы мен санасының қарқынды дамитын құнды, қайта ланбайтын кезеңі. Сондықтан бастауыш мектеп - оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Білім негізі бастауыштан басталатынын ескерсек, кіші мектеп жасындағы оқушы осы шақта ерекше даму кезеңінен өтеді, кешегі ойын баласының «мектептік кемелге келуі», бала психологиясына сай, табиғи, ұлттық-рухани болмыста қалыптасуы қажет. Бастауыш сынып оқушыларын оқыту мен тәрбиелеуде халықтық тағылымдарды пайдалану ерекше мәнге ие болады. Баланың жеке тұлғасын қалыптастыру мен дамыту ісіне қажетті барлық мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтық шығармаларды оқып-танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды арман-мұратына жеткізетініне, ал жаман жат қылықтардың зияны тиіп, жаманшылыққа ұшыратынына оқушылардың көзін жеткізеді. Жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени мұра – ауызекі поэтикалық шығармашылық материалдарының мәнділігі мен құндылығынан, ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, тәлім-тәрбиесі мен үлгі-өнегесінен нәр алары анық. Сондықтан да бүгінгі күнде бастауыш мектепте білім мазмұнын жетілдіру үшін оқушыларға туған халқының сыр-сипатын, тілдік ерекшеліктерін, тәлім-тәрбиесін, өнеге-үлгісін танытып, оның қыры мен сырын балалар бойына ұялатып, қанына сіңіру өзекті мәселе болып табылады. Оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушысының нәзік те, сезімтал тұлғасын ұлттық-танымдық тұрғыда ұйымдастыру мұғалімнің шеберлігін талап етеді. Мұғалім бағыт беруші, ойлау әрекетін ұйымдастырудың негізі болып табылатын методологияны меңгерген шығармашылық тұлға болуы тиіс.

Оқу мен тәрбие егіз. Ұлы бабамыз Әбу Насыр әл-Фарабидің: «Адамға біліммен қатар, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың хас жауы», – деген нақыл сөзі бар. Оны бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Тәрбиенің мақсаты – елдік сананы қалыптас тырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді негіздеу, ұлтсыздықпен күресу болса керек. Сондықтан тәрбиенің жүзеге асуының технологиясы қалай деген де де ұлтымызға ұстын, болашағымызға тұғыр болатын ұлттық тәрбиеде жатыр деп нық сеніммен айта аламыз.

«Жастай берген тәрбие – жас шыбықты игендей» деп біз балаларды өз халқының алтын қорынан нәр алып, сусындауға дағдыландыруымыз керек. Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күйімен, сыбызғы үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық лиро-эпос жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс – жырларымен сан ғасырлар бойы өзінің ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі де өнерлі, имандылық-адамгершілік ар-ұжданы жоғары, намысқор азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.

Қазіргі кезде ұлттық тәрбиенің көздері – фольклор, ауыз әдебиеті, ұлттық әдебиет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ұлағатты қағидалар, шешендік сөздер, өнеге өсиеті бар мақал-мәтелдер, туған топырағымызда дүниеге келген ойшыл ғұламаларымыздың еңбектеріндегі тәрбие қағидалары элементтерін бастауыш сыныптарда қазақ тілі, ана тілі, математика, дүниетану, бейнелеу өнері, денешынықтыру сабақтарында кеңінен қолданудың маңызы артып келеді. Мысалы: математика сабағында ақыл-ой қабілетін дамытатын ойындармен, ән-күй сабақтарында түрлі әуендермен, дүниетану сабағында табиғи денелерді қолдануды және хайуанаттар дүниесін елестететін, денешынықтыру сабақтарында ұлттық ойындармен, ал еңбекке баулуда түрлі ою-өрнектермен және т.б. танысады. Тәрбиенің өзі осы күнделікті сабақтың әрбір кезінде-ақ оқушы бойына сіңе бастайды. Бастауыш сыныптан бастап оқушыларға мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, жыр жаттатып, ертегіні нақышына келтіріп баяндауды үйретіп, рухани құндылықты бойына сіңіреміз. Жастайынан осыларды естіп, ұлттық бұлақтан сусындап нәр алған бала ешқашан да ұлттық келбетін жоймайды. Сондықтан әрбір ұлт мектептерінде этнопедагогикалық мұражай, кабинеттерді жабдықтау, оған оқытушылар қолынан жасалған ұлттық ою-өрнекті заттар мен суреттерді, мұғалімдердің үлгілі сабақ жоспарлары мен ғылыми-әдістемелік еңбектерді жинақтау қажет. Оқушылармен үнемі өнер сайыстарын өткізіп отыру, өнерпаздармен кездесу кештерін жиі ұйымдастыруды дәстүрге айналдырған жөн. Мектеп табалдырығынан бастап білім беруде ел тарихын терең қозғап, тәрбие сағаттарында қазақ зиялы қауымының еңбектерін, қоғам дамуына қосқан үлесін айтып түсіндіру арқылы оқушылардың адами құндылық қасиеттерін қалыптастыра аламыз. Оқушының жалпы адамзаттық қасиеттері - меймандостық, кісілік, сыйласымдылық, имандылық, кішіпейілдік, кеңпейілділік, салауаттылық, тіршілікке бейімділігі, өнерпаздық, шешендік, ақынжандылық, сыпайылығы, мәдениеттілігі т.б. қасиеттері арқылы ерекшеленеді.

Қазіргі заманғы ұлттық тәрбие берудің педагогикалық - психологиялық мәселелерін талдай отырып, білім берудің жаңа моделі негізгі қағидаларын шешу мақсатында елімізде инновациялық технологиялар енгізілуде. Инновация дегеніміздің өзі жаңалықты енгізу, жаңалық әкелу, жаңа әдістеме мен жаңа технология. Инновация (лат., in – ша, novus – жаңа ) жаңаша түсінік, жаңалық?! Ғылыми негізге сүйенген жаңашыл­дықтың негізгі көрсеткіштері, мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы, бұрынғы қалыптасып қалған дәстүрдегі іс-тәжірибелермен салыстырғанда, мүлдем жаңа технологиядағы прогрессивтік бастамалар болып табылады. Инновациялық білім - іскерліктің жаңа түрі. Қытай даналығына сүйенсек: «Ауызша айтылғанды ұмытамын. Көрсетсең, мүмкін есімде сақтармын. Қатысушы болсам, мен түсінемін» делінген. Осы сөздерден инновациялық оқытудың мәні өз көрінісін табады. Инновациялық технология бұл: оқушының мүмкіндігі мен шамасына қарай мәселенің байыбына барып, үлгі көрсетер өнегелеріне еліктеп, тағылымдық жолдарын қабылдау, оған шығармашылық тұрғыдан пайымдау жасауға үйрету болып табылады.

Бастауыш сыныпта қолданылатын технологиялар: «Ойын арқылы оқыту технологиясы», «Модульдік оқыту технологиясы», «Сын тұрғысынан оқыту технологиясы», «Білім беруді ізгілендіру технологиясы», «Дамыта оқыту технологиясы» т.б. Оқыта отырып тәрбиелеу мақсатында қолданылатын «Ойын арқылы оқыту технологиясында» ойындық іс-әрекеттің психологиялық механизмі дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендірушілік мақсатқа жетуде жеке бастық өзіндік талап талғамдарына сүйенеді. Ойын баланың бойындағы білімдік, танымдық, ізгі, адамгершілік шығармашылық қасиеттерін аша түсуді көздейді. Ойын арқылы ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүр және елінің тарихымен танысуына мол мүмкіндік алады. [7]

Мысалы: «Жәрмеңке» ойынын жүргізеді. Ойынның мақсаты: Қазақтың сал-сері, жырау, әнші, күйші, палуандарымен таныстыру, олардың өнері мен қазақтың салт-дәстүрі жөнінде түсінік беру.

Ойынның шарты, мазмұны: Қазақ даласындағы жәрмеңкенің, оның ұлттық нақыштағы той, мереке сияқты болатыны, қазақтың атақты сал-сері, әнші, күйші, палуандарымен, ақындар айтысымен өтетін «Қоянды» жәрмеңкесі туралы әңгімелеу.

Осы орайда, білім-тәрбие берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылым мен тәжірибеге негізделген жаңа идеялар мен жаңа инновациялық технологияларды зерттеп, оны өз іс–тәжірибемізде қолдану арқылы оқу–тәрбие процесінде ұлтжанды, шығармашыл білімді тұлғаның дамуына мол мүмкіндік алатынымыз анық. Әрбір технология өзіндік жаңа әдіс – тәсілдермен ерекшеленеді. Мұғалім ізденіс арқылы оқу – тәрбие процесін жаңаша ұйымдас тыру барысында оқушылардың жеке дара ерекшеліктерінің ашылуына мүмкіндік алып, шығармашылық қабілетін дамыта отырып, жеке тұлғаны қалыптастыру жолында білім берудің инновациялық – педагогикалық технологияларымен жүйелі жұмыс жасау арқылы таңғажайып табыстарға қол жеткізуіне болады. Мұғалім күнделікті сабақта бір тақырыпты оқытуда және сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар барысында оқушыларды ойландыруға, ізденуге, тәжірибе жасап, істеген жұмысын қорытындылай білуге, сөйлеу мәдениетін дамытуға, ғылыми тілде сөйлей білуге, ұлттық болмыс, тұрмыс, салт-сана көрінісіне, кәзіргі жеткіншек жете білмейтін ұғым-түсінігін бүгінгі өмір салтына қабыстыра көңіл аударып танымдық мақсат қояды. Сөйте отырып, ұлттық дәстүрді қадірлей білуге, адамгершілікке, ізгілікке, халықтың ықылым заманнан қалыптасып келген рухани-мәдени мұраларын сақтау мен қастерлеуге, ұлттық тәлім-тәрбие беруге назар аударылады. Сол арқылы баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылықпен ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, өзінің туған елін, жерін, тілін, отанын сүйіп қорғауға дайын болуға үйретіп, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеуге қол жеткіземіз. Ұлттық тәлім-тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай білу - мұғалімдердің ата-аналармен қосылып жүргізген шараларына байланысты болмақ. Өйткені, бірінші ұлттық тәрбиенің ошағы – отбасында, екінші – мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп, яғни мұғалімдер мен жұртшылық тығыз байланыста болуы шартты нәрсе екені баршамызға аян. оқушылардың ұлттық құндылық қасиеттерін сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар арқылы қалыптастырып, ғылыми тұрғыда дәлелдеп дамыту біздің тікелей парымыз.

Ойымызды тұжырымдай келе, қоғамның белгілі қайраткері, ақын М.Шахановтың: «Халықта ең бірінші ұлттық рух болуы керек», – дегенін әр кез есте сақтап, еліміздің жарқын болашағы үшін атсалысып, біз, ұстаздар қауымы, оқушыларға салт-дәстүрлерді жай ғана үйретіп қана қоймай, олардың тәрбиелік түп-тамырын, мәнін, алтын діңгегін түсіндіре білу- біздің тікелей парымыз.
Әдебиеттер
1. ҚР білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы.

2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан -2030» жолдауы.

3. Қ.Р. «Білім туралы» заңы. 2007 ж.

4.С.Ғаббасов. «Халық педагогикасының негіздері»-Алматы.1995 ж

5. Қалиев С. Халық педагогикасы ұлт мектептеріндегі оқу-тәрбие ісінің өзегі болуы керек. - Ана тілі, №38, 1993

6. Қожахметова К. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: Теория және практика. – Алматы: РБК

7. Өтешова.Б.«Ұлт ұрпағының дүниетанымын халық тағылымдары арқылы дамыту»-2007 ж.

8. Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. – Алматы, 1993.

Адам ақыл-ойының нәтижесі алып ракеталар, атом станциялары, зауыттар, т.б. ғылыми прогресс жетістіктері өмірімізді байыта, жеңілдете түсумен қатар қауіп-қатер туғызуда. Осының бәрі экологиялық сананың жеткіліксіздігінен, адамдардың болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін жете сезінбеуінен. Адам өміріне экологиялық зардаптардың әсер ете бастауы олардың қоршаған ортаға жыртқыштықпен қарауының салдары. Бүгінде санасында сәулесі бар әрбір адамды туған жердің табиғатының тағдыры толғандыруы керек. Ауылдық жерлердегі экологиялық, санитарлық, эпидемиялық жағдайдың нашарлауы салдарынан жұқпалы аурулар көбейіп отыр. Адамдар ядролық жарылыстардың зардабын әлі де тартуда, рак, өкпе, қан аздығы, қант диабеті, қан қысымының жоғары болуы, жүрек, психикалық аурумен ауыратындар көп.

Радиациялық заттар қоршаған ортаға ядролық отындар өндірісінде, атом құралдарын жасап сынау кезінде таралады. Радиацияның шамадан артық мөлшері ағзада қатерлі ісіктің, генетикалық өзгерістердің пайда болуына әсер етуде, Семей аумағында қазір 700 мың га радиациямен зақымданған жер бар. Оның адам денсаулығына тигізетін әсері үлкен. Сонымен бірге, табиғи ортаға ғарыштық сәулелер, топырақтан, күн сәулесінен келетін немесе жасанды жолмен-флюорография, теледидар экраны, сағаттардың шағылыс циферблаттарынан т.с.с. туындайтын сәулелер де адамға әсер етеді.

Өсімдік - тіршілік тірегі. Ғаламшардағы өсімдіктер жылына ауа қабатына 400 млн. тонна оттегін бөліп шығарады. Жылына бір адам тыныс алу үшін 173 мың литр оттегін қабылдайтыны анықталған. Жасыл желектер ауаны улы газ бен шаңнан тазартады. Өсімдіктер ауада ауру түдыратын бактерияларды жоятын ерекше зат бөліп шығарады.медицинада алатын орны үшан-теңіз. Сондықтан әсімдіктің қызметін бірде-бір жетілген механизм атқара алмайды.

Қоршаған ортаны қорғау - қоршаған ортаның табиғи жағдайын жақсарту, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, табиғи байлықтарды сақтау және көркейту негізінде табиғат пен қоғамның өзара үйлесімді әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған мемлеккеттік және қоғамдық іс шаралар жүйесі. Қазақстан Республикасында «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заң 1997 жылы 5 тамызда қабылданған. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және басқадай қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсеріне жол бермеуге, биологиялық әр алуандылықты сақтауға және табиғатты оңтайлы пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының экология қауіпсіздігі туралы мемлекеттік тұжырымдамада (1997) қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделерін ескере отырып, Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген. Қазақстан Республикасының осы стратегияны басшылыққа алып Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды Қазақстан Республикасының Конституциясына негіздеді және ол «Қоршаған ортаны қорғау туралы», «Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы», басқа да заңдар мен нормативтік құқықтар актілерінен тұрады. Кейде Қоршаған ортаны қорғау табиғатты қорғау ұғымымен баламалы түрде қолданылады. Бірақ Қоршаған ортаны қорғауға қарағанда табиғатты қорғау ұғымының шеңбері кеңірек тұрғыдан қарастырылады.

Экологиялық құқық бұзушылық белгілері, кінәлі болу. Кінә - ол құқық бұзушының жасаған құқыққа қарсы әрекетіне психикалық қатынасы, ол қасақана не абайсызда болуы мүмкін. Мысалы, заңсыз аңға шығу, ормандағы ағаштарды заңсыз кесу тек қасақаналы болады, ал судың, жердің, ауаның ластануы абайсызда болуы мүмкін. Құқық бұзушының құқыққа қарсы мінез-құлқы. Бұл экологиялық нормалардың және басқа да заңдардың бұзылуын білдіреді. Экологиялық құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігі қоршаған табиғи ортаға, жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттің экологиялық құқықтары мен заңды мүдделеріне келтіретін нақты зиянның болуы немесе келтіру қаупінің болуын қарастырады. Құқыққа қарсы әрекет пен келтірілген зиян арасындағы себепті байланыстың болуы. Құқық бұзушыға заңды жауаптылық шараларын қолдану, яғни жазалану белгілері қолданылады. Экологиялық құқық бұзушылық жасалған уақытта, әдетте, қоршаған ортаға, адамдардың өмірі мен денсаулығы на, экономика мүдделеріне көп аспектілі зиян келтіріледі. Экологиялық зиянның болуы экологиялық құқық бұзушылықтың болуына парапар келеді. «Бұл зиян бірден байқалмай, ұзақ уақытқа созылуымен ерекшеленеді. Сонымен қатар қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін емес. Экологиялық зиян табиғаттың жай-күйінің өзіне әсер етеді. Экологиялық құқық бұзушылық жасағаны үшін жауаптылық 16 жастан басталады», - [1].

Басқарудың нысандарына заң, шаруашылық, құқық қолданушылық, құқық орындаушылық және құқық қорғаушылық қызметтері жатады. Басқарудың мақсаты экологиялық бағдарламалардың жоспарлардың және шаралардың орындалуын қамтамасыз ету, қоршаған табиғи ортаны қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалануды және осы салалардағы заңдар ережелерінің бұзылмауын қамтамасыз ету, адам өмірі мен денсаулығына қолайлы жағдай жасау. Басқарудың осы аталған әдістеріне экологиялық қатынастарды реттеп отыру, түсіндіру, тәрбиелеу, білім беру, экономикалық ынталандыру, экологиялық тәртіп пен ережелерді бұзғаны үшін жазаларды қолдану шаралары жатады. Экологиялық басқарудың мақсаттарын басшылыққа ала отырып, атқарылатын экологиялық қызметін төмендегідей топтастыруға болады. «Қоршаған табиғи ортаны қорғау мен оны пайдалануды басқарудың экономикалық тетігін белгілеу, табиғи өнімдерді пайдалануға беру және ақы төлеу тәртіптерін белгілеу, табиғи өнімдерді есепке алуып, бағалау, ластайтын заттарды қоршаған табиғи ортаға шығару мен ластаудың және қалдықтарды орналастырудың тәртібін бекіту, қоршаған табиғи ортаны пайдалану мен қорғауға мемлекеттік қадағалау және оған бақылау жүргізу, қоршаған табиғи ортаны қорғау саласында халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру, қоршаған табиғи ортаны қорғау, табиғи ортаның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болуына жағдай жасау туралы заңдар мен заң актілерін дайындау және қабылдау», - [3].

Қоршаған ортаны қорғаудың әдістері қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін ақы төлеу, ластағаны үшін ақы төлеу, табиғи ресурстарды қорғау және толықтыру үшін ақы төлеу, қоршаған ортаны қорғау қорларын құру болып табылады. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру болып, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру болып, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар болжамдық құқық және бағдарламалық нысаналық құжаттар мен материалдарда ескеріледі. ҚР әлеуметтік экономикалық дамуын жоспарлаудың жобаларына табылған пайдаланудың әртүрлі бағыттар жөніндегі ұлттық бағдарламалар және тұжырымдамаларға енгізіледі.
Әдебиеттер
1.Стамқұлұлы.Ә  «ҚР Экология құқығы». - Алматы, «Жеті жарғы» 1995.

2.Чусев Р.К «Экологические  право». - М: 2000.

3.ҚР  Заңы. «Қоршаған ортаны қорғау». - Алматы, 1998.


ӘОЖ 37.036.5
БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТАРДЫҢ ШЕШЕНДІК СӨЗ ШЕБЕРЛІГІ БОЛЖАМДЫ
Джолдасова А.Н.
Қазақстан инженерлі – педагогикалық халықтар Достығы университеті , Шымкент, Қазақстан
Резюме
В этой статье рассматривается ораторское искуство будущих педагогов
Summary
This article deals with oratorical mastership of future teachers
Шешендік сөз шеберлігі деген не?

Ол осы мәселені терең зерттеген қаламды мен тәжірибелі шешендердің пікірлеріне сүйенсек, ол тыңдаушылардың сана – сезімін билеу арқылы олардың көз – қарастарына танымдық әрекетіне өзгеріс жасайтын тілдік қызмет. Шешендік педагогикалық шеберліктің ұрпақ дүние танымы мен жүйесі бір құраушыдан болғаны үшін жауапты маман – ұстаздарға шешен сөйлеу шеберлігін менгеріп, оған төселу бірден – бір қажеттілік қасиет қажет болып табылады. Шешендік шеберлік педагог – ұстаздар үшін оның кәсіби – педагогикалық шеберлігін құрылуы негізгі элемент. Өйткені сөздің негізгі мақсаты тыңдаушының сеніміне ие болу. Ендеше сендіру құралы сөз өнері, ол педагогтың білімді ойларды шәкірттеріне ұғыныңқы жеткізудің білім негіздеді нәрін егу іс – әрекетінің индекаторы. Сөз өнері – шешендік щеберлік бұл адам бойындағы эстетикалық, интелектуалдық қасиеттердің бірегейі, қоғамдық мәдениеттің негізгі компоненті. Шеберлік белгілі бір саладағы жоғарғы өнер, үлкен ептілік болып табылатыныбаяғыдан аян дүние. Ендеше шешендік сөз өнері шеберлігін меңгерген ұстаз мынадай:

• 
  Шәкікрттің көңіліне қонып, санасына жол салатын білімді ойды адамды көркем тілмен жеткізуде сөз қолданудың кіршіксіз сауаттылық пен фразалық ойы түзу;
  
• 
  Түсінік баянымыз мұңдайтын әңгіме пәнінен жан – жақты хабардар болу;
  
• 
  Талқыланатын (меңгерілетін) материалды іс жүзіндегі нақты міндеттерімен тәлімгер – ұстаздың ыққылас – ниеттерімен логикалық байланыстыра білу епшілдігі;
  
• 
  Жауап – сұрақтардың көмегімен шәкірттерді мәселені ойластыру үрдісіне қызығатындай және оның шешілу жолдары әдіс – айлардың іздестірілетіндей етіп қоя білу шеберлігі;
  
• 
  Оқушыларды еліктіріп, олардың көіңл – күйлерін сезініп, қажетті байланыстыру жайлы білу;
  
• 
  Күрделі де ғибратты ойларды жатық ұғындыру бөлігі;
  
• 
  Қимыл – қозғалыстар мен дауыс ырғағын шебер пайдалану арқылы оқушылармен игі кейіптегі байланыс орната білу, мәдениетті сияқты сапалық белгілерді тәлім – тәрбие үрдісінде көрсете алады. Тәлімгер – ұстаздардың шешендік шеберлік болжамын шәкірттердің дүниетанымын, олардың шынайы қоршаған орта мен жасалатын қарым – қатынастарының жоғары деңгейін қалыптастыру және мінез – құлқы мен іс – әрекетіне әсерлі реттілікті жасау болғандықтан бұл мәселе тәлім – тәрбие үрдісінің аса маңызды міндеті болған, бола да береді. Ұстаздың шешендік шеберлігі яғни, көркем тіл қызметі мен оқушылардың берілетін білімді белсенді қабылдауы негізінде қарым – қытыас, ақылдасу функциялары орындалары және оны жүзеге асырған шешендік тіл ұстаз үшін интелектуалды эмоцияларды шығармашылық түр болып саналады.
  

Ұстаз – тәлімгер (педагог) шешендік щеберлігі туралы пікірлерге арқа сүйей отырып педагог (мұғалім) мамандығы адамының шешендік шеберлігі деген тұтас педегогикалық үрдіс бағдарында мұғалім мен шәкірттердің әсерлі сөз қуаты арқылы өзара әрекеттерін ұйымдастыратын салалық білім, білік, дағдылардың тиімді кіріктірілген интеративтілік қасиеті екендігі байқалады.

Ұстаз – тәлімгерлердің шешендік шеберлігін қалыптастыру, дамыту, осы шеберлік білік, дағдылар құрылымның мынадай: мативтік – құндылық мазмұндық және әрекеттік компоненттері сипаттылығын, мән – мағыналарын дұрыс түсінуге, олардың арналуларын яғни функционалдық іс – әрекеттері, жүріс – тұрыстарын сауатты ажыратып меңгеруге, пайдалана білуге тікелей байланысты болатындығында атап өту лазым.

Мұндағы мативтік – құндылыққа (мативациялық компонентке) танымдық қызығудың негізгі қалыптастыру бейнесі саналады. Оған мұғалімнің кәсіби шеберлігін дамытуға деген ынталы білім, біліктілік дағдыларды көтеруге деген оң бағыттылығы.

Шешендік өнерге деген мақсатты қызығушылығы мативациялық компанентке кіреді.

Мазмұндылық компонентке мұғалімнің мамандық жетілдіру, оның өз бетінше білімін жетілдіру барысындағы білім жүйесіндегі сөз өнері және оны меңгеру шеберлігі туралы білім жиынтығы жатады.

Іс – әрекеттік компонент – ұстаз педагогтың кәсіби іс – әрекетінде сөйлеу тілінің тиімділік ықпалын жасаушы әдіс – тәсілдер, амал –айлалар және оларды жүзеге асыруды қамтитын құраушы.

Ұстаздардың шешендік шеберлігін қалыптастыратын педагогикалық шарттарды ғалымдардың тәжірибелі шешендердің пікірлеріне сондай – ақ жеке білік, тәжірибе негіздеріне сүйене отырып көрсетуге мүмкіндік алдық. Олар:

• 
  Ұстаздың пәнді бүге – шегесіне дейін білуі, теориялық дайындықтың жоғары деңгейде болуы, ұсынылатын білімнің саналығы және оның өмірмен байланыстылығын ұсынылатын аргументтер мен дәлелдемелердің шынайлығын, ақпараттық қанықтылығын жасау:
  
• 
  Берілетін білімнің ақиқатқа сәйкестігін жасау;
  
• 
  Мазмұндау әдісі: әдіс құрылымына оқушылардың ерекшелігі мен санасу, пікір қонымдылығын жасау мен бағалау дербестілігі, мазмұндаудағы проблемалықты жасау, тіл стилінің сәйкестілігі:
  
• 
  Тәлім – тәрбие беру үрдісінде – көркемдік образдарды дұрыс пайдалану, дауыс компоненттерін дұрыс пайдалану, тіл құралдарын таңдау дәлділігі т.б.
  
• 
  Ұстаздың сыртқы түр келбеті. Ұстаз шешендік шеберлікті қаншалықты деңгейде меңгергендігін өзіне – өзі бақылау жасау өзіндік талдау т.б. әдістерді пайдалану арқылы анықтауына болады.
  

2. Б.О.Қашмұқашева. Студенттерге шешендік өнерді үйрету әдістері. Алматы. 2004ж

3. С.Нетимов. Шешендік өнер негіздеді Алматы.1997ж

4. Г. Қосымова. Шешендік өнер негіздеді. Алматы 2005ж

Қазығұрт тауының солтүстік жағында бес-алты шақырымдай жерде Ғайып ерен – Қырық шілтен деп аталатын киелі (кешенді) әулие орналасқан. Ғайып ерен қырық шілтенге қатысты диссертацияда келтірілген деректер мен дәйектемелерге қарағанда, қазақ жерінде, соның ішінде Оңтүстіктегі Қазығұрт аймағында сопылық исламның өткен замандарда кең етек жаюы орын алған сияқты. Сопылық дүниетанымның кейбір көріністерін жанама түрде болса да топонимикалық материалдардан да аңғаруымызға болады. Ясауи тариқатының пірлері (әулиелері) өз есімдерін Қазығұрт аймағының топонимиясында (микротопонимиясында) азды-көпті болса да қалдырды. Әдетте, ондай агитопонимдер (агиомикротопонимдер) сопы қайраткерлерінің жерленген орындарымен байланысты болып келеді. Сопы-пірлердің жерленген орындары киелі болып саналған және де сол сопылардың өмірі мен жасаған кереметтері аңыз-әпсана түрінде халық арасында кеңінен таралған.

Мәселен, Қожа Ахмет Ясауидің шәкірті болып саналатын Ақбура әулие Қазығұрт баурайынан Түркістандағы намазға қас қағым сәтте жетіп, сол намазға қатысып тұрады екен. Ақбура әулие Қазығұрттың етегіндегі бұлақтың басында жерленген, күні бүгінге дейін осы жер қасиетті болып саналады. «Ақбура әулие» деп аталатын киелі орынға баратын зияратшылардың қатары азаймайды. [4]

Қазығұрт өңіріндегі сопылар культімен байланысты тағы бір микротопоним Қазығұрт тауының оңтүстігіндегі Тұрбат ауылында жерленген Ысмайыл атамен байланысты. Елі мен жерін қастерлеген халықтың әулиесі де, киелі жерлері де көп. Салыстырмалы түрде Оңтүстік Қазақстанның өзге өңірлеріне қарағанда, Қазығұрт аймағы киелі, қасиетті жерлерге, тарихи ескерткіштерге бай. Олардың көпшілігіне халық зиярат етіп, жәрдем тілейді. Әулиелік, көріпкелдік қасиет дарыған кісілердің есімдерімен байланысты топонимдер мен микротопонимдер: Ақ ата, Қызыл ата, Кісен ата, Жүрек ата, Жанкел әулие, Нау ата, Салиха ана, Мейрам ана, Көктен ата, Жалаулы ата, Қыз әулие, Шоқы ата, Көзді ата, Қазығұрт ата т.б. болып келеді. Бұл келтірілген атаулардың бәрінің де түрлі нұсқада айтылатын аңыздары кездеседі. [5] Қазақ халқының аксиологиялық рухани құндылықтарының бірі – ел батырларын қастерлеу; елін, жерін қорғаған елі, жері үшін жанын қиған батырлар есімдерін жер-су аттарында мәңгі етіп қазақ халқы «топонимиялық жадында» сақтай білген.

1. 
   Жартыбаев А.Е. Орталық Қазақстан топонимиясының тарихи-лингвистикалық,   этимологиялық және этномәдени   негіздері: филол. ғылым. докт… автореф.:10.02.06. – Алматы, 2006. – 44 б.
   
2. 
   Мырзалиева Қ., Достай Ж. Оңтүстік Қазақстанның геологиялық       құрылысы мен жер бедерінің топонимияда бейнеленуі // География және табиғат. – 2006. – №2. – 7-11 бб.
   
3. 
   Маргулан А.Х. Горное дело в Центральном Казахстане в древние и средние века // Поиски и раскопки в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. – С.3-30.
   
4. 
   Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 256 б.
   
5. 
   Қазығұрт. Энциклопедия. – Алматы: Тоғанай Т, 2002. – 543 б.
   

Қазақстан Республикасында білім беруді 2005-2010 жылдар аралығында дамыту туралы мемлекеттік бағдарламада жалпы орта білім берудің жаңа мемелекеттік жалпыға бірдей стандарты түлектердің базалық біліктілігі түрінде көрініс беретін, нәтижеге бағытталған ұлттық білім беру мақсаттарының жүйесін айқындайды деп атап көрсетілген. “Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері” білім беру мазмұнын білім үстемдігі деңгейінен нәтижеге бағытталған біліктілік деңгейіне көтерудің маңыздылығына ерекше назар аударылады [1].

Нәтижеге бағытталған оқыту — бұл аяқтаушы нәтижелср (біліктіліктер). Аяқтаушы немесе соңғы нәтижелер мектептен жәнс жоғарғы оқу орнын бітіргеннен кейінгі әмір үшін маңызды білім, шеберліктер және бағдарларды білдіреді.

ҚР-ның Президенті Н.Назарбаев жыл сайынғы жолдауында білім саласына ерекше басымдылық беріп, жастардың білім-біліктілігін жетілдіру үшін барлық жағдай жасауда «Қазақстан-2050» Стратегиясында: Біздің жастарымыз оқуға, жаңа ғылым-білімді игеруге, жаңа машықтар алуға, білім мен технологияны күнделікті өмірде шебер де тиімді пайдалануға тиіс. Біз бұл үшін барлық мүмкіндіктерді жасап, ең қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етуіміз керек.... [2, 15]. «Қазіргі таңда білім мен ғылымды инновациялау мен модернизациялау экономикалық дамудың басты бағытына айналды. Еліміздің дербес даму бағыты айқындалып, халықтың тарихқа деген көзқарасы жаңа қырынан жаңғыра бастаған бүгінгі таңдағы негізгі міндеттердің бірі – «білім беруді жаңа инновациялық жолмен дамыту болып отыр» [2, 23].

Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру мен халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» - деп атап айтылуы білім беру жүйесін одан әрі дамытуда жаңа тұрпатты ұстаздың шығармашыл ізденісте, білімді, кәсіби білікті болуын міндеттейді [3].

Түпкі нәтижеге қол жеткізу үшін, алдымен, сол нәтижені нақты қоя білу қажет. Сонымен қатар оларды белгілеудің критерийлері (көрсеткіштері), бағалау жүйесі, реттелуі саралануы тиіс. Егер бұлар толық әрі біртұтас қамтылмаса, онда оқыту процесі де толық мақсатына жете алмайды.

Нәтижеге бағытталған білім беру әлеуметтену процесіне қоғамды, түрлі қауымдастықтарды тартуды карастырады. Осы мақсатта аталған проблемамен айналысатын кәсіби қауымдастықтар арасында өзара күш біріктіру үшін қарым-қатынастар орнатып, білім берудің мақсаттары мен нәтижелері турасындағы талқыға бүкіл қоғамды қатыстыру жұмыстары жүргізілуде.

Жоғары оқу орындарында нәтижеге бағытталған білім беру мен оқытуды ұйымдастыру жұмыстары оқытудың формалары мен әдістері, білім берудегі инновациялық технологиялар мен тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесін қарастырады.

Жоғары оқу орындарында нәтижеге бағытталған білім беру мен оқытуды ұйымдастыру - ол студенттерге оқыту мен тәрбие берудің теориясы мен әдіснамасын, жеке тұлғаға бағдарланған білім берудің педагогикалық технологиялары мен тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру қағидаларын қарастырады.

Жоғары оқу орындарында нәтижеге бағытталған білім беру мен оқытуды ұйымдастырудың міндеттері:

-студенттердің қарым-қатынасқа түсе алу қабілеттіліктерін;
-студенттердің әлеуметтік қарым-қатынастарға бейімділігін;
-студенттердің талдау жасай алу қабілеттерін;
-студенттердің проблемаларды шеше алу қабілеттіліктерін;
- студенттердің құндылықтар туралы өзіндік пікір білдіріп шешім шығара білу дағдыларын;

- студенттердің шығармашылық шеберліктерді игеру және өзгелердің шығармашылығын қабылдай білу дағдыларын;

- студенттердің азаматтық жауапкершілігін;

-студенттердің қоршаған әлем өміріне жауапкершілікпен араласу қабілеттіліктерін;

Жоғары оқу орындарында нәтижеге бағытталған білім беру мен оқытуды ұйымдастыруды мына бөлімдерге бөліп қарастыруды дұрыс деп есептейміз:

- жалпы адамзаттық және әлеуметтік-тұлғалық құндылықтарын қалыптастыру»;

- кәсіптік оқытудағы с туденттердің қабілеттіліктеін қалыптастыру;

- білім беру саласындағы педагогикалық технологияларды қолдануға үйрету.

Осы бөлімдерді жеке қарастыратын болсақ, жалпы адамзаттық және әлеуметтік-тұлғалық құндылықтарын қалыптастыру бөлімінде студенттер бойында мынадай қасиеттерді қалыптастыруымыз қажет:

- білім беру саласындағы педагог-психолог;

- педагогикалық технология негізінде оқу-тәрбие процесін ұйымдастырушы;

- әртүрлі бейіні және бағытына қарай педагогикалық-психологиялық диагностикалау, коррекциялау, кәсіби кеңес беруші маман;

- педагогика мен психологияны оқытудағы интербелсенді презентациялық пакеттер және олардың мүмкіндіктерін пайдалана алатын;

- интербелсенді оқыту материлардын жасап, пайдалана алатын маман.

Кәсіптік оқытудағы студенттердің қабілеттіліктеін қалыптастыру бөлімі арқылы студенттерде:

- кәсіптік оқыту саласы бойынша білімі мен түсінігі болуы;

- аталмыш білімдері мен түсінігін кәсіптік деңгейде қолданыла алуы;

- дәйекті тұжырымдау және оқыған саласындағы мәселелерді шеше алуы;

- әлеуметтік, этикалық және ғылыми көзқарастарды ескере отырып, пайымдаулар жасауға қажет ақпараттарды жинап, баға беру қабілектіктерін қалыптастыруға болады.

Сонымен қатар, студенттер кәсіби білім берудегі принциптері және оның ерекшеліктерін білуі тиіс. Кәсіби оқытудың әдістері мен тәсілдерін меңгеруі тиіс. Теориялық оқытудың әдістерін жақсы білуі керек. Интербелсенділік элементтерін сабақта ендіру мүмкіндіктерін жақсы білуі керек.

- технология мен әдістеменің айырмашылығын білуді;

- қәзіргі заманғы педагогикалық технологиялардың негізігі қасиеттерін ажыратуды;

- бағдарламалап оқыту технологиясы мен ақпараттық оқыту технологиясының сиппаттамасын білуге;

- қашықтықтан білім беру технологиясы игеруді;

- автоматтырылған оқыту-ақпараттық жүйесінің құрылымын білуді;

- желілік ақпараттық қорларын пайдалануды;

-электронды кітапханаларды пайдалануды;

-республикалық мұғалімдерге арналған әдістемелік сайттар қызметін пайдалануды;

- дамыта оқыту технологиясын әр сабақта пайдалануды;

- проблемалық оқыту технологияны, оның түрлері және деңгейлерін білуді, проблемалық оқытуды ұйымдастыруды үйрету болып табылады [4].

Жоғарыда айтылған бөлімдерді біз толық пайдалансақ, сонда төмендегі нәтижелерге қол жеткізе аламыз:

- елдің ата заңына, дәстүріне, мәдениеті мен әдебиетіне, түркі тілдес халықтардың құндылықтарына, салт-дәстүрлерге құрмет көрсету, отансүйгіштік рухында тәрбиелеу;

- жалпы адамзаттық және әлеуметтік-тұлғалық құндылықтарын қалыптастыру;

-теория мен практиканы ұштастыра отырып педагогикалық бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен кәсіби қызметке даярлауды қалыптастыру;

- кәсіби қызметте қажетті іргелі білім, білік және дағдыны қалыптастыру.

- қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму заңдылықтарын, Қазақстан тарихын, қазіргі ақпараттық технологияларды, мемлекеттік тілді, орыс және шетел тілдерін білу негізінде әлеуметтік-гуманитарлық білімді қамтамасыз ету;

- кәсіби білімнің іргетасы ретінде психологиялық-педагогикалық және арнайы сипаттағы базалық білімді қамтамасыз ету;

- кәсіптік оқыту мамандығы шеңберінде кәсіби білімді және тәжірибелік дағдыларды қамтамасыз ету.

Сонда біздің студенттердің