Бұйрық райдың жіктелу үлгісі

Бұйрық райдың жіктелу үлгісі

Етістіктің шартты райы қимылдың, іс-әрекеттің болу-болмау, іске асу-аспау мүмкіндігінен шартын білдіреді. Шартты рай етістіктің негізгі және туынды түбіріне, стіс және болымсыз етістік тұлгаларына -са, -се жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: бар са, жүр-се, оқыт-са, айтпа-са. Шартты рай тұлгасына жіктік жалгауы жалганып қолданылады. бірақ шартты рай тұлғасы тиянақты бола алмайды. Сондықтан шартты райдағы етістік жіктелгенмен, сөйлемді тиянақтап, аяқтай алмайды: басқа бір етістікпен кейде көмекші етістікпен, тіркесіп келеді, я бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып тұрады. Мысалы: ...Жарқырап бір көріссек дейміз. Шартты райлы етістіктер құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемінің баяндауышы ретінде жиі қолданылатыны ескеріліп; Абайлар келсе, ауыл тегіс жатып қалған екен. (М. Ә.) Біздер барсқ,, олар жүріп кетіпті деген сөйлемдердің құрылымы төңірегінде сұрақ-жауап әдісі арқылы түсіндіріледі.

Шартты рай етістігі көмекші етістіктермен тіркесіп, күрделі баяндауыш құрамында жиі қолданылатыны да ескертіледі.Шартты райлы етіетіктер сөйлемде қолданылу ыңғайына қарай кейде мезгіл мағынасын да білдіретінінен де мәлімет берілуі қажет. Мысалы: Мен келсем, ол кетіп қалған екен деген сөйлемді талдату барысында келсем деген сөз мезгіл мағынасын білдіріп тұр.

Шартты райлы етістіктер -шы, -ші жүрнағы жалғанып, өтіну, өкіну, налу мағыналарын білдіретіні де айтылады. Мысалы: келсемші, барсамшы, оқысаңшы, барсаңшы, келсеңші, оқысаңызшы, көрсеңдерші, т. б.

Қалау рай мынадай жолдармен жасалады.

1. Етістіктің негізгі және туынды түбіріне немесе етіс және болымсыз етістік тұлгасына -ғы, -гі, -к,ы, -кі жұрнағы жалғанып, оған тәуелдік жалғауы үстеледі де, кел көмекші етістігімен тіркеледі. қалау райдың бұл түрі тәуелдік жалғауы жалғанып жіктеледі.

2. Шартты рай тұлғасына (-са, -се) игі еді сөздерінің жіктеліп келген түрімен тіркеседі. Мысалы: (мен) алсам игі еді, (сен) алсаң игі еді.

3.Етістіктің негізгі және туынды түбіріне етіс және болымсыз етістік тұлғаларына -ғай, -гей, -қай, -кей жұрнағы жалғанып, жіктеліп келіп жасалады. Мысалы: (мен) барғай-мын, (сен) бар- ғай-сың, (сіз) бар-ғай-сыз, (ол) бар-гай. көмекші етістігімсн тіркесіп келіп те қалау рай жасалады.

Сөйтіп, іс-әрекеттің шындыққа, ақиқатқа қатынасын білдіретін етістік түрлері рай деп аталатынына мән беріледі. Етістіктің төрт түрлі райы бар: бұйрық рай, шартты рай, ашық рай, қалау рай.

Етістіктің есімшесінің арнаулы түбірі жоқ, етістіктің түбіне, туынды түбіріне аталған әр жұрнақтың өзі тікелей жалғанады, өткен шақ, ІІІ жақта жіктелмей, сөйлемде негізінен анықтауш қызметін атқарады.Сөйтіп, мұның бір өзінде етістік пен есмді қанағаттандырарлық екі қасиет бар. Етістіктің есімшесінің тарихы тым ұзаққа бармаса керек. Талас жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштерінде есімшенің өткен шақ жұрнағы –қан/-кен,-ған/-ген қолданылмаған.

Орта ғасырлар әдебиетінде есімше жұрнақтары қалыптасып, әдебиетте кең қолданылған. М.Қашқари диуанында есімшенің –атын,-етін (тұрған деген сөзден жұрнаққа ауысқаны айтылған) жұрнағынан басқалары бәрі де жиі қолданылған. Мсалы: Ол ер еуге(үйге) келген. Ол ер еуге барған, бұл алып ағыны (жауды) қайтарған, тағы басқалары көп кездеседі. Бұлғаны ол түркіше дейді. Оғыз тілінде ғ/г, қ/к айтылмайтыны туралы сөз ете келіп, барғанбар+ан, кел+генгел+ен, ұрғанур+ан, ол ер құлыны ұр+ған орнына, оғызша-ол ер құлыны ұр+ан, ұрғанұр+ан айтылатынын көрсетеді.

Етістіктің шақ, жақ рай, тағы басқа категорияларының көпшілігі Махмуд Қашқари лұғатында көрсетілген. Олардың мағынасы да, тұлғасы да, өзгелері де баршылық. Сонымен бірге септік жалғауларында болған өзгерістер де аз емес.

Рай категориясы субьект (істеуші, сөйлеуші) мен қимыл-әрекеттің арасындағы қарым-қатынастың әртүрлі реңктерде болатын шындық көріністерді білдіретіндігі айтылып, түсіндіріледі.

Мысалы: оқимын, оқиын, оқысамшы, оқымақшы, оқырсың, оқысам игі еді, оқыған екенмін, оқыр ма екен, оқып келіпті, оқығалы отыр деген етістіктердегі қимыл, амал-тәсілдер өзара салыстырылып, олардағы ерекшеліктер ажыратылуы керек. Оқу қимыл-орындалу, істелу барысында түрліше іс-қөзқарас, іс хабардың барлығы аңғартылады.

Қорыта келсек, әлі де зерттеуді қажет ететін бұл категорияның қырлары бар екенін байқаймыз.

1. Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. Алматы, 1957.

2. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары. Алматы, 1980.

3. Қасабек Қ. Бір буынды негізгі түбір салт етістіктер. Алматы, 1999.

4. Оразов М. Қазақ тіліндегі қалып етістіктері. Алматы, 1980. 176 б.

5. Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. Алматы, 1958.

6. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық, болымсыздық категориясы. Алматы, 1953.

7. Жұмағұлова О. Көсемшенің қызметтері туралы. Жинақ. Алматы, 1998, 23-25 б.

8. Омарова А. Осы шақтың Қ. Жұбановқа дейінгі грамматикалардағы көрінісі. Алматы, 1998, 48-51 б.

9.Ысқақов А. Грамматикалық мағына жән грамматикалық форма. «Қазақстан мектебі» журналы, 1961. №4, 60-66

10.Ысқақов А.Грамматикалық категория туралы. «Қазақстан мектебі»журналы,1961.№8, 39-45 б.

11.Ысқақов А. Сөздің грамматикалық жағынан даму мәселелері. «Қазақстан мектебі» журналы, 1962. №7.

12.Оралбаева Н. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері. Алматы, 1978, 21-28 б.

13.Исаев С. Грамматикалық мағына мен форманың сәйкестігі және нольдік тұлға туралы, Қазақстан мектебі, №8, 1976.

14.Исаев С. Қазіргі қазақ тліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, Ана тілі, 1992. 8-40б. 48-58б.

15.Қордабаев Т. Сөздерді топқа бөлу тарихынан (мақала) /Қазақстан мектебі, 1985,7.

16.Ысқақов А. Қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру туралы (мақала) /Қазақстан мектебі, 1961,8.

17.Жанпейісов Е. Модальдық мағына білдіретін кейбір сөздердің құрылымдық сипаты// Қаз ССР ҒА хабарламасы, 1983,1.

18.Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Алматы, Мектеп, 1988, 92-256 б.

19.Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі сөздер мен сөз таптарының морфологиялық құрылысы. Алматы, 1968, 7-16 б.

20. Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. Алматы, 1957.

2 1. Оралбаева Н. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары. Алматы, 1980.

22. Қасабек Қ. Бір буынды негізгі түбір салт етістіктер. Алматы, 1999.

23.Оразов М. Қазақ тіліндегі қалып етістіктері. Алматы, 1980. 176 б.

24. Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. Алматы, 1958.

25. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» (Морфология). Алматы, 1998.

26. Жұмағұлова О. Көсемшенің қызметтері туралы. Жинақ. Алматы, 1998, 23-25 б.