«Сол кезде Кашмирдің сұлтаны Мұхаммед шаһ

Сонымен Кашмирде Саид ханның атынан құтпа оқылып, теңге соқтырылып, мүмкін болғанынша дүние-мүлік жиналып, Ескендір сұлтанға Мұхаммед шаһ қыздарының бірі әперілгеннен кейін 1533 жылдың мамыр айында олар кері қайтып кетеді.

Әйтсе де Кашмир Дулатиға қатты ұнаған. «Тарих-и Рашидиде» ол оның тарихы, табиғаты мен өзен-көлдері, халқы мен әдет-ғұрпы, дін мәселелеріне «Кітап авторының Кашмирге келуі және осған байланысты кейбір оқиғалар жайында әңгіме», «Кашмирді сипаттау», «Кашмирдің ғажайыптары жайында әңгіме», «Кашмирдегі ислам дінінің жайы және Кашмирде бұрын билік еткен мұсылман сұлтандары туралы қысқаша әңгіме», «Кітап авторының Кашмирден кетуі және сол күндері болған оқиғалар жайында әңгіме» іспетті 7-8 тарау арнаған.

Кашмир – оңтүстік шығысы мен солтүстігін Гималай, оңтүстігі мен батысын Пир Панджал таулары қоршап жатқан шағын аңғар. Мырза Хайдар аталмыш өлкенің жазық тұстарының ұзындығы шамамен 140-қа, ал көлденеңінің кей жерлерде 20-ға дейін жететінін сипаттай келіп оны суармалы, құрғақ, бау-бақшалы, өзендері мен көлдерінің бойына шегіргүл мен басқа да гүлдер аралас өсетін жоңырышқалы теп-тегіс жазық алқап деп төртке бөледі. «Жердің тым ылғалдығына байланысты мұнда егін шаруашылығымен айналысу мүмкін емес, сол себепті ол жерлер жыртылып, айдалмайды. Бірақ солардың өзі де Кашмирдің көркем көрінісінің бірі» - дейді ол. Ұлы ғалым сондай-ақ ел табиғатының саналуандығын, қыста да, жазда да мұнда ауа райы суық та, ыстық та емес жұмсақ екенін, дайымы самал соғып тұратынын, кейде қар көп жауса да тон киюдің қажеті болмайтынын, ал жазда Кашмир көкорай шалғынға оранатынын өз шығармасында сүйсініспен суреттеген.

Кашмир астанасы туралы қарымды қаламгер «(Сринагар - Ә.Д) қаласы мен оның төңірегінде қарағай мен кипаристен салынған тамаша ғимараттар көп. Олардың көпшілігі ең аз дегеде 5 қабаттан тұрады. Әр қабаттың сәулетті бөлмелері, тұрғын жайлары мен терассалары, балкондары мен мұнаралары һәм керемет әшекейленген таңқаларлық кіре берістері бар. Қанша тырыссаңда оны толық суреттей алмайсың... Шаһар базарларының өткелдері мен көшелеріне түгелдей тегістелген тас төселген. Базарлары өзге қалалардағыдай емес. Кездеме һәм уақ-түйекпен сауда жасайтын дүкендер қатарында өзге дүкендер жоқ. Әрбір қолөнерші мен кез келген адам өз жұмысын өз мекен жайларында атқарады. Базар көркінің құрамдас бөлігі боп саналатын нан, иіссулар мен сусын және басқа да түрлі азық-түлік дүкендері мұнда әдеттегіден тым ерекшк...

Алмұрт, ірі қара тұт, қызыл шие, шие секілді жемістерден басқа мұнда жемістің өзге де барлық түрлері бар. Әсіресе алмалары жақсы... Жеміс піскен кезде оны сатып, яки алып жатқандар да аз ұшырысыды. Бақшасы жоқ кісі оны егесімен бірдей пайдаланады. Кашмирде адамдарға жемісті үзуге тиым салған әдетте жоқ», - деп жазады.

Мырза Хайдар Кашмирдің табиғаты, сондай-ақ бұл жаққа ислам дінінің таралу тарихы жайлы да біршама мағлұмат бере кеткен: «Ислам діні, - деп жазады ол, мұнда жақында ғана таралған. Кашмир жамағатының бәрі үнділіктер еді және олар Брахма дінін ұстайтын. Бірде бұл өлкеге Сұлтан Шамсаддин деген біреу дәруіш кейпінде келеді. Ол кезде Кашмирдің әміршісі Әйел екен... Сұлтан Шамсаддин сол әйелге қызмет етуді жөн көреді. Уақыт өте ханым оған тұрмысқа шығып, бүкіл Кашмирдің билігі бірте-бірте аталмыш дәруішке тиеді. Кашмирді Шамсаддинннен кейін оның ұлы Алааддин (1342-1354), одан соң Алааддиннің баласы Құтбаддин (1373-1389) билеген. Соның тұсында Кашмирге Саид Әли Хамадини деген атымен мәлім Әмір Кабир ас-Сани (1314-1348) келеді... Әке тағына отырған Құтбаддиннің ұлы Сұлтан Ескендір (1389-1413) Кашмир пұт храмдарының бәрін қиратып, ислам дінін таратқан.