Түркі халқының ірі тұлғасы

1999 жылдың күзінде әлемдік ғылым, білім мен мәдениет тарихында өзіндік үлкен орны бар, қазақ тарихының атасы атанған ұлы ғалым, көрнекті мемлекет қайраткері, ақын, қолбасшы Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің туылғанына 500 жыл толды. Мүшел тойы ЮНЕСКО-ның айтулы мерзімдер күнпарағына енгізілген кемеңгер ойшылды әтсе де әдебиетші, тарихшы ғалымдар болмаса күні бүгінгі дейін жалпы жұртшылық біле бермейтін. Тек 1996 жылы Әмір Темірдің 660 жылдығына орай Өзбекстан Ғылым академиясы Шығыстану институтының ғалымдары ерен тұлғаның «Тарих-и Рашиди» атты классикалық шығармасын орыс тіліне тәржімалап жариялағаннан кейін, ғалым мұрасына деген қызығушылық арта түсті. Республикалық баспасөзде ол жайлы мақалалар жариялана бастады. Тараз университеті ғалымның өмірі мен шығармашылығына арналған бірнеше халықаралық ғылыми-теориялық конференциялар өткізді. Осы оқу орнына Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати аты берілді.

Европа жұртшылығы Мырза Хайдар шығармасымен бұдан 100 жылдан бұрын-ақ танысқан. Оның парсы тіліндегі аталмыш еңбегін ағылшын отаршылары Үндістаннан тауып, аударып 1895 және 1898 жылдары Лондонда екі рет бастырған. Осы аударма Мырза Хайдар шығармасының әлемге таралуына кең жол ашты.

Ғалым мұрасын зерделеуге деген талпыныс бұрынғы Совет Одағы республикалары ішінде біздің елімізде де болмай қалған жоқ. Ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан 1941 жылы «Әдебиет және искусство» (Қазіргі «Жұлдыз») журналында даңқты тарланбоз жайлы «Қазақтың тұңғыш тарихшысы» атты арнайы мақала жазып халқымыздың тарихының тым тереңде екеніне көңіл аударған.

Мырза Хайдар Дулати XVI ғасыр перзенті. Ол осы күнгі қазақ ,қырғыз, өзбек секілді түркі халықтары ұлт боп ұйып, тарих сахнасына көтеріле бастаған кезеңде өмір сүрді. Бұл Жошы ханның Батыс Сібірді мекендеген кіші ұлы Шайбан әулетінің Орта Азия мен Ауғанстан һәм Хорасанды да уысында ұстаған Әмір Темір ұрпақтарынан Мауараннаһрді тартып алмақ боп белін бекем буған, феодалдық соғыс өрті тұтанып, аласапыран шақ туған тұс еді. Сондықтан да болашақ ғалым қмірінің көпшілік бөлігі әуелі Орта Азия, сонан соң Шығыс Түркістан мен Ауғаныстан, Тибет пен бадахшан, үндістан жағында өтті. Ол көбінесе ат үстінде, жорықтарда жүрсе де сол кездегі ғылым, білім тілі – парсы тілінде «Тарих-и Рашиди» атты Орталық Азия халықтарының XIV-XVI ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен геграфиясы, әдебиеті мен мәдениеті жайында классикалық тамаша шығарма қалдырды. Онда Мауараннаһрдегі Шағатай әулеті құрған мемелекеттің XIV ғасыр ортасына таман ыдырап, екіге бөлінуі, Моғолстан деген шығыс бөлігінде дулат тайпасының күшімен дербес мемлекет негізі қаланғаны және басқа көптеген тарихи оқиғалар туралы әңгімеленеді.

Моғолстан – Шығыс және Оңтүстік Қазақстан мен қазіргі Қырғызтан жерінде болған мемлекет басында тұрған белгілі бектер еді. Олар Моғолстан тағына бірнеше хан отырғызып, сол кездегі құсбегі (премьер-министр) іспетті биік лауазымдарға ие болған. Еңбегіне риза болған әміршілер әулеті XIII ғасырда Шағатай тұсында-ақ ғалым бабаларына Маңлай Сүбе деп аталған күнгі Қашқарияны сыйға тартқан.

Әйтсе де XV ғасырдың екінші жартысында болашақ ғалымның аттас бабасын билікке таласқан немере інісі Әбу Бәкір Дулати зорлықпен Қашқариядан Орта Азияға ктуге мәжбүр етеді. Мұнда ғалымның әкесі Мұхаммед Хусейін 1492-1493 жылдар шамасында Моғолстан Жүніс ханның (1415-1487) үшінші қызы Хуб Нигар ханымға үйленеді. Одан 1499 жылы Мырза Хайдар туылған.

Хуб Нигар ханымның әпкесі Құтлық Нигар ханым Әмір Темір шөберелерінің бірі Омар шейхпен (1455-1494)тұрмыс құрған-ды. Одан атақты ойшыл, ақын, қолбасшы Мұхаммед Захир ад-дин Бабыр (1483-1530) туылған, ол Мырза Хайдардың бөлесі боп келеді.

Болашақ дарабоз шыр етіп дүниеге келгеннен-ақ тағдыр тауқыметін көп тартқан. Бір жарым, екіге толғанда анасы қайтыс болады. Дәл осы тұста шайбандық өзбектер Орта Азияға баса көктеп кіріп 1500 жылы Бұхара мен Самарқанды, 1503 жылы Ахсикент пен Ташкентті, 1504 жылы Әндіжанды, 1505 жылы Хорезмді, 1507 жылы Герат пен Астрабат, Гурганды басып алады.

Шайбандықтарға тақ үшін таласып өзара қырықпышақ болған Әмір Темір әулеті табанды қарсылық көрсете алмаған. Соғыса-соғыса Бабыр Кабулге кетеді. Басқыншылардан ғалымның әкесі Мұхаммед Хұсейін де бас сауғалауға мәжбүр болады. Ақыры құрығы ұзын Мұхаммед Шайбани кісілерінің ол қырыққа енді толғанда 1508 жылы Геретта қазаға ұшырайды.

Жетім қалған Мырза Хайдар бірнеше жыл бөлесі бабырдың қолында тұрады. Бұрын болашақ ғалымды біз екі ағайынды деп білетінбіз. «Тарих-и Рашидиді» оқи келе оның Абдолла мен Мұхаммед шаһ атты інілері және қарындастары болғанын байқаймыз.

1512 жылы Бұхара маңында шайбандықтардан тағы да жеңіліп Кабулге қайтып келе жатқан Бабырдан Мырза Хайдарды Жүніс ханның немересі Әбу Саид хан мен ғалымның немере ағасы Сейіт Мұхаммед сұрап алып қалады. Саид хан бұрынғы ата-баба дәстүрімен Мырза Хайдардың әпкесі Хабиба Сұлтан ханишке үйленіп, ал оған қарындасын беріп хан тұқымына оны күйеу (гурган) етеді. Осыдан былай болашақ ғалым енді Мырза Мұхаммед Хайдар гурган деп аталатын болады.

1514 жылы Саид хан Қашқарды Әбу Бәкір Дулатиден тартып алып жаңа мемлекет – Қашқар хандығының ірге тасын қалайды. Жаркент қаласын астана етеді. Осы жерде Мырза Хайдар 18 жылдай тұрған. Сонда оқыды. Ержетті. Қашқар мемлекетінің үлкен лауазымдарына ие болды.кейде ханның өзі ара-кідік балалары Әбдірашит және Ескендірмен бірге қол бастап 1524-1525 ж. осы күнгі Қырғызстанның оңтүстігі, 1527-1528 ж. Кәпірстан, 1529-1530 ж. бадахашан, 1532-1533 ж. балтистан мен балур және Кашмирге жорық жасайды.

1533 жылдың шілдесінде Тибет жорығынан қайтар жолда Саид хан қайтыс болады. Хан тағы Әбдірашидке (1510-1570) тиісімен «мемлекет тізгінін тартып алады» деген жалған қауіппен Сейіт Мұхаммед мырзаны ол отбасымен өлтіреді. Жорықта жүріп осындай қайғылы хабар алған Мырза Хайдар өз өміріне де қатер төнгенін сезіп Жаркентке оралмайды. «Тарихи-и Рашидиде» осыған байланысты оның Әбдірашид ханға жазған өлеңі берілген. Онда ол жалаға сеніп жазықсыз жапа шектірген Әбдірашидке:

.

Мырза Хайдар біраз уақыт Тибет пен Балтистан, Ладакта, сонан соң Бадахшан мен Кабулде болып, ақыры 1536 жылы Үндістандағы Бабырдың балалары Камран мен Хұмаюнды іздеп жолға шығады.

Осы мәселелерді зерделеп анықтау үшін біз 1994 жылы Қашқарияда болып, Қашқар, Жаңа Хисар, Жаркент секілді шаһарларды да аралағанбыз. Жергілікті халықтың мырза Хайдарды ұмытпай қадірлеп, оның атымен Жаркент қаласының бір махалласы мен қаладағы бақты да атап отырғанының куәсі болып, ризашылыққа бөлендік. Қашқариялық ғалымдар мен зиялылардың кейбірі тіпті дана қайраткер Үндістанда қаза тапқан соң Әбдірашид ханның бұйрығымен Жаркентке жеткізіліп, осында жерленген деп те санайды екен. Аталмыш аймақтың бірақ дулатидің зираты табылмады.

Арада бір жыл өткен соң Пәкістанға барудың да сәті түсті. Ол жерде де Мырза Хайдар бірнеше жыл күн кешкен Лаһор қаласында болып, ғалым тұрған тарихи жерлермен таныстық. Мұның бәрі сөз жоқ ұлы ғалым зиратын іздестіре беру ойымызға қанат бітіріп, мақсатқа жақындай түскенімізді байқатты.

Мәселенің бәрі енді Кашмирге тірелгені, сонда бармай мақстаының орындалмайтынына көз жеткен соң, 1998 жылдың желтоқсаныныда Риядтан Бомбей арқылы Делиге аттандық.

Кашмир дегеннен шығады, бұл өлкеде Мырза Хайдар алғаш рет 1532 жылдың желтоқсан айының соңғы күндерінен 1533 жылдың мамырына дейін болған. 1532 жылдың көктемінде Саид хан осы күнгі Пәкістан мен Үндістанның солтүстік шығысындағы Балтистан мен Ладак аймағына жорыққа дайындалады. өйткені қашқарлықтар Әбу Бәкір Дулати тұсында-ақ Тибетті исламдандырамыз деп бұл жерлерге оқтын-оқтын жорыққа шығып қайтатын.

1532 жылдың шілдесінде аталмыш әмірші де Мырза Хайдарды екінші ұлы Ескендірмен сол жаққа аттандырып өзі таңдаулы қосындарымен Қотан арқылы Кіші Тибеттің шығысына бет алады.

Мырза Хайдар тамыздың басында таулы Нубраға жетіп, сол жердегі бас қамалға ту тіккен соң, қыркүйек-қазан айларында Ладак өңірінің орталығы Марйулге келіп ат басын тірейді. Бұл кезде қар жауып, күн суыта бастайды. Аттарға азық һәм өздері де қыстап шығар қолайлы жер іздегенімен таулы өлкеден ол табыла қоймайды. Сондықтан да Мырза Хайдар қысы жұмсақ Кашмирге бару ойын ұсынады. Оны Сайд хан да жөн көріп Мырза Хайдар мен Ескендірдің 4 мың қосынмен Кашмирге аттануына рұқсат етеді.

Жолай Балтистан жамағатын да тізе бүктірген олар таулықтардан да жасақ құрастырады. Оларды әрі жол көрсетуші етіп сол жылдың соңғы күндері Кашмирдің солтүстік шығысындағы Зуджи асуына жетеді. Мырза Хайдар сарбаздарына торуылдағы кашмирліктерге қарсылық көрсете алмай бей-берекет қашады. Тәжірбиелі қолбасшы сөйтіп Кашмир жеріне аяқ басады. Келесі 1533 жылдың ақпанында тізе қоса қайта ұмтылған Кашмир әскерін Мырза Хайдар тағы да талқандайды. Енді олар сол жылдың көктеміне қарай осы өлкенің сотүстігі мен оңтүстік шығысына бет алып, біраз жерін басып алды. Бірақ қосын басшыларының бірі Мырза Әлі Тағайдың жас қолбасшының жеңістерін қызғанып бүлік шығаруына байланысты Мырза Хайдар кашмирліктермен амалсыз келісім жасасуға мәжбүр болады.