Кіріспе Мәселенің өзектілігі

ХV-ХVІІІ ғасырда Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде құрылған Қазақ хандығы ірі тарихи оқиға болды. Қазақ хандығының ықпалы Ноғай Ордасы, Моғолстан, Мәуереннахрдағы Ақсақ Темір ұрпақтарының мемлекетіне, ХVІ ғасыр басындағы шайбанилық әулет мемлекеттерінің саясатына, тарихына, мәдениетіне әсер етті. Орта Азия және оған іргелес елдер арасында Бұрындық, Қасым, Хақназар хандар тұсында Қазақ хандығының орны ерекше болып, ел аралық қатынастарды реттеуде маңызды рөл атқарды.

ХІV-ХV ғасырларда Дешті Қышпақ пен Мәуереннахр, Моғолстанда болған этникалық процесстердің дамуы, Еуразиялық шығыс және Орта бөлігіндегі саяси даму Қазақ хандығының құрылуының басты факторы болды.

Моңғол шапқыншылығы кезінде қазіргі Қазақстан және Орта Азия аймағында саяси құрылымдар өзгеріп, этникалық процестің дамуы тежелді. ХІV ғасырда жаулап алушылар саяси құрылымдарын жергілікті ру-тайпалардың талабына сай өзгертіп, олармен терең сіңіп, этникалық процесс қайта қарқындап, жанданды.

Сондықтан ХІV ғасырда пайда болған Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір хандығы, Моғолстан секілді мемлекеттер жергілікті халықтардың мемлекеті деп есептеледі.

ХV ғасырдың орта шеңінде Қазақ хандығының құрылуына әсер еткен саяси оқиғалар: Мауреннахрдағы Ақсақ Темір ұрпақтарының мемлекеті Дешті Қыпшақтағы Әбілхайыр хандығы, Жетісу мен шығыс Түркістандағы Моғолстан мемлекеті, Оңтүстік Сібірдегі қалмақ тайпалары, Иран мен Әзірбайжандағы Қара Қоюнлы Әулет арасындағы күрделі саяси шиеленістер.

Мырза Хайдар Дулати XVI ғасыр перзенті. Ол осы күнгі қазақ ,қырғыз, өзбек секілді түркі халықтары ұлт боп ұйып, тарих сахнасына көтеріле бастаған кезеңде өмір сүрді. Бұл Жошы ханның Батыс Сібірді мекендеген кіші ұлы Шайбан әулетінің Орта Азия мен Ауғанстан һәм Хорасанды да уысында ұстаған Әмір Темір ұрпақтарынан Мауараннаһрді тартып алмақ боп белін бекем буған, феодалдық соғыс өрті тұтанып, аласапыран шақ туған тұс еді. Сондықтан да болашақ ғалым қмірінің көпшілік бөлігі әуелі Орта Азия, сонан соң Шығыс Түркістан мен Ауғаныстан, Тибет пен бадахшан, үндістан жағында өтті. Ол көбінесе ат үстінде, жорықтарда жүрсе де сол кездегі ғылым, білім тілі – парсы тілінде «Тарих-и Рашиди» атты Орталық Азия халықтарының XIV-XVI ғасырлардағы тарихы, этнографиясы мен геграфиясы, әдебиеті мен мәдениеті жайында классикалық тамаша шығарма қалдырды. Онда Мауараннаһрдегі Шағатай әулеті құрған мемелекеттің XIV ғасыр ортасына таман ыдырап, екіге бөлінуі, Моғолстан деген шығыс бөлігінде дулат тайпасының күшімен дербес мемлекет негізі қаланғаны және басқа көптеген тарихи оқиғалар туралы әңгімеленеді.