Ғылым және діннің арақатынасы қарама-қайшы көзқарастарға толы күрделі тақырыптардың бірі
жүктеу/скачать 106,5 Kb.
|
Ғылым және діннің арақатынасы
|
Ғылым және діннің арақатынасы – қарама-қайшы көзқарастарға толы күрделі тақырыптардың бірі. Бір топ ғалымдар олардың арасында ешқандай қайшылық жоқ деп дәлелдесе, тағы бір топ зерттеушілер бұл екі ұғымның қашан да қақтығысып келген деп сендіруге тырысты. Дін мен ғылымды еш уақытта бітіспейтін мүлдем қарсылықты дүниелер ретінде көрсету XVIII ғасырда кең жайыла бастағаны мәлім. Ал ол үрдіс әлемде коммунистік режим дүрілдеп тұрған XX ғасырдың орта шенінде нағыз шарықтау шыңына жетті. Тіпті, қаншама зерттеушілер расында солай екен деп ғылым мен дінді бір-бірінен бөліп қарауды қағида қып ұстанды. Ал енді бүгін ақиқат көзімен тарихи мәліметтерге үңілсек, дін мен ғылымның бір-бірімен ұдайы үйлесімділікте болғанын көреміз. М.Борн, М.Планк, В.Гейзенберг, К.Ф. фон-Вейцзекер, П.Иордан және басқа да әйгілі физиктер осы шындықты тілге тиек еткен. Тіпті «ғылыми» атеизмнің ең ірі өкілдерінің бірі Шахнович өзінің шығармасында бұған таңырқағаны да белгілі[1]. Біздіңше, дін менғылымды бір-біріне қайшы етіп көрсету олардың арасындағы қайшылыққа емес, саяси билік пен тарихи-қоғамдық қозғалысқа әсер ету күшіне байланысты. Мәселен, орта ғасырларда христиан діні патшалық мемлекеттің мүддесін қорғаған идеологияға айналды. Сондықтан дін танымның өзге салаларының барлығын өз құрсауында ұстап, басқа көзқарастардың жұртқа тарамауын ерекше қадағалады[2]. Ал тарихта ғылым мен діннің қақтығысын дәлелдеген ғалымдар ретінде көрсетіліп келген Коперник, Галилей, Дж. Брунолардың ешқайсысы дінсіз болған емес. Қайта керісінше олар діндар еді. Бірақ Рим католик шіркеуі Інжілді түсіндіру тізгінін өз қолында ұстағандықтан, басқаша көзқарастардың өмір сүруіне жол бермеді. Мәселен батыста Декарт, Бойль, Гассенди, Ньютон секілді ғалымдар дін кітабы мен дүние кітабын қатар оқығанда ғана ақиқатты тереңірек тануға болатындығын айтқан-ды[3]. Орта ғасырларда ғалымдардың көбінің дін қызметкері болуы қайшылықтың ғылым мен дінде емес, түсініктің жаңсақтығында екенін айқын көрсетеді. Өз кезегінде Аристотель, Платон секілді көне дәуірдің данышпандары да, астрономияның негізін салушы Николай Коперник те, бактериялар ілімін ашқан Луи Пастер де, физиканың жарқын шамшырақтары Ньютон, Паскаль, Фарадей, Вольта және Амперлер де Жаратушыларын танып мойындаған жандар болатын. Әйгілі Линней мен Кювье, геологияның атасы Ляйель, сонымен қатар Эйнштейн, Бергсон, Планк, Джине, Лодж секілді танымал ғалымдар да құдайға сенген. Ал енді мәселені дұрыс бағамдау үшін, ғылым мен дін «қақтығысының» тарихи алғышарттарына қысқаша шолу жасап өтелік. Антикалық кезеңде ғылым мен дін арасында қақтығыс жайлы сөз қозғаудың өзі артық. Өйткені ол кездері дін саяси биліктің панасында болатын. Сондықтан дінге қайшы келу, мемлекетке қарсы келу дегенге саятын. Антикалық кезеңнен қайта өрлеу дәуіріне дейін ғылым мен дін бір-бірінен ажырағысыз, қоян-қолтық күй кешті. Ал XVIII ғасырда батыста жаңа мәдениет туды. Ғылым мен өндіріс дамыды. Бұл жағдай мәселеге мүлдем жаңа қырынан қарауға жол ашты. Атап айтқанда, әлемнің өмір жасы, биологиядағы механизм мәселесі, эволюция теориясы, элементтердің табылуы, жүйке жүйесі мен мидың функцияларын түсіну бағытында жасалған талпыныстар батыс әлемінде ғылым мен діннің қақтығысына негіз қалады. Ғылым мен діннің қақтығысы дегенде, негізінен, материалистік батыс әлемі еске түседі. Оның ислам дініне қатысы жоқ екенін ашып айтуымыз керек. Өйткені һижра жыл санауы бойынша екінші ғасырдан бесінші ғасырға дейін жалғасқан және қазіргі батыс әлемінің ойлау жүйесіне де сүбелі үлес қосқан мұслымандардың ғылым-білімдегі жетістіктері бұған дәлел бола алады[4]. Дінді қате түсінуге себеп болған негізгі себептердің бірі – діннің материалистік пәлсапа, әлеуметтану және антропология тұрғысынан зерттеу нысанына айналуы, ал екіншіден, дін дегенде адам санасына бірден бұрмалаушылыққа ұшыраған христиандықтың сап ете қалуы. Осылайша соңғы ғасырларда жалпы дін сонымен қатар ислам діні де материалист батыс ой-санасының құрбанына айналды[5]. Материалистік түсінік бойынша күллі болмысты тек қана көзге көрінетін материалдық заттардан, ал адам баласы тәннен және сол тәннің туындысы саналған ой-сана мен сезім-түйсіктерден ғана тұрады деп пайымдауынан туындап жатты. Өкінішке қарай, «ғылымилық» шапанын жамылған осындай қысыр көзқарас дінмен қоса адам өміріне қатысты басқа да барлық құндылықтарға адамның өз қолынан жасалған өнім деп баға берді. Сонымен қатар, сол шолақ түсінік бойынша, жасалған «ғылыми» емес ғылымға, яғни нақты лабораторияларда көзге шұқып көрсеткендей дәлелденбеген нәрсеге шындық деп қарауға болмайды. Себебі ол нақты емес. Ал дінді тек сенім мәселесі ретінде қарауға болады. Міне, осы түсінік батыста білу мен сенуді бір-бірінен бөле-жарып, екі бөлек ұғым деп қалыптастыра бастады. Сондай-ақ лабараторияда сынақтан өтіп дәлелденген жағдайларды ғана «ғылыми» деп тауып, оның тысындағылардың ақиқаттығын мойындамай, таным шеңберін шектеп қойды, әрі осы шектеулі әдіс арқылы қол жеткізген жетістіктерді ақиқаттың шыңы деп қабылдап, дінге қарсыкүресте соны өзінің жойқын құралына айналдырды. Яғни әлемдегі бүкіл жаратылыс атаулы физика, химия мен астрономияның, ал адам биология мен психологияның зерттеу нысанына айналды. Осы ғылым салаларының қолданған әдіснамалары мен құралдары арқылы қол жеткен нәрселер ғылыми, оның тысындағылар қияли болып қала берді. Міне, дінге ең алғаш жойқын соққы болған осы түсінік еді. Осының арқасында ғылым мен діннің, ғылымилық пен діни түсініктің арасы бір-бірінен жер мен көктей алшақтап кетті. Бұл болса кейбір зиялылардың дінді өмірде ешқандай мәні жоқ догмалар жиынтығы деп қабылдауына әкеліп соқты. Иә, қайта өрлеу дәуірінен кейін қалыптасқан аристократия мен оған одақтас буржуазия, өздері аңсаған толық билік пен өз қалауынша еркін өмір сүру үшін шіркеуді өзінің тар дуалының ішіне тықсырып, христиандықтың іргесін шайқап, жою жолында аянбай күресті. ХІХ ғасырдың орта кезеңдерінен бастап Огюст Конт (1798-1857) және позитивизм, білім мен технологияның жетістіктерінің күшіне сенген бірқатар ғалымдар ХХ ғасырда дін кезеңінің аяқталып, адамдардың бұдан кейін «құдайсыз» әлемде, ешқандай рухани күштердің көмегінсіз-ақ, өз болашақтарын өз қолдарымен, ақылдарына сүйене отырып жасайтындығын айтқан-ды. О. Конттің көзқарасы бойынша, заманауи технологияның құрған зауыт-фабрикалары позитивистік жаңа әлемнің ортақ ғибадатханасына айналса (шіркеуі), К. Маркстің ойынша, өз құтқарылулары жолында көздері ашылған жұмысшы пролетариат «адам санасын улайтын апиынды» қоғам өмірінен аластады. Позитивист Макс Вебер де осы ғасырда дін дәуірі толықтай бітеді деп топшылады. Тіпті неміс пәлсәпашысы Ницше «құдай өлді» деп жар салып үлгерді[6]. Сонымен қатар киелі кітаптың түрлі тілдерге аударылып, әр түрлі мағынада түсінуге қолайлы мәліметтердің де болуы, екінші жақтан позитивист, натуралист зерттеушілердің, әсіресе Дарвин мен Ламарктің көзқарастары нәтижесінде туған экономикалық, әлеуметтік, мәдени сілкіністер және солардың ықпалында туындаған жаңа пәлсапалық бағыттар мен түсініктер батыс әлеміне қайта соққы беріп, барлық нәрсенің астаң-кестеңін шығарды. Бұл үрдіс буржуазияның шіркеуге қарсы күресін жеңілдетті. Міне, осының нәтижесінде танып-білу мен иман келтіруді екі бөлек етіп көрсетіп, дінді догма ретінде ұсыну пайда болды. Ғылым мен діннің арасында үлкен алшақтық пайда болды. Қайта өрлеу дәуірінде батыс әлемінің алдында христиандық тұрғандықтан, дін мен ғылым қарама-қайшы ретінде көрсетіліп, иманнан гөрі ақыл мен ғылыми таным басты негізге алынды. Карл Марксқа ең көп ықпал жасаған Фейербах осы ақиқатты «Христиандық біздің тіршілік және өрт қауіпсіздігімізге, темір жолдар мен кемелерімізге, әскери және техникалық мектептерімізге, театрларымыз бен ғылыми мұражайларымызға қарама-қайшы қатып қалған пікірден басқа ешнәрсе де емес» деп білдірген (Илим ве дин, 53-б.). Осылайша, ғылым дінді өз негіздерінен қопарып алып, материалистік шеңберде зерттеу обьектісіне айналдырды. Анторполог Фрейзер діннің бастауы ретінде магияны, Тайлор, анимизмді, Броссес фетишизмді көрсетті. Фрэйдтің көзқарасы бойынша, діннің қайнары «Бала кезде бастырылып қалған хаиуани сезімдердің бертін келе қайта көрініс табуы» болса, В. Джеймс дінді «салиқалы ақыл-ес пен науқас рухтың нәтижесі» деп санады. Карл-Густав Юнг дінді «аңыздарға, рәміздерге, қоғамдық түп-сананың рухани қазыналарына» апарып теліді. Діннің бастауын іздеушілерге кейін әлеуметтанушылар да қосылды. Дюркгейм діннің негіздерін қоғам мен оның аңсар-армандарынан іздесе, Маркс пен оның ұстаздары «ождансыз бір әлемнің жүрегі және халықтың санасын улайтын апиын» деп көрсетті. Осылайша әр саланың мамандары дінге өз мүдделеріне қарай анықтама жасап шығарып, дінді орынсыз қаралады. Бір әлеуметтанушы жеке тұлғаның қалыптасуын әлеуметтік себептерге негіздесе, саясаттанушы саяси негіздер, ал психолог өз қағида-құралдары шеңберінде негіздер іздеді. Осының нәтижесінде бір-біріне қарама-қайшы көптеген теориялар пайда болды. М. Вебердің атйқанындай, «қайсысына сенеріңді білмейтін көптеген «(білім) пайғамбары» шықты[7]. Міне, осылайша тек қана материалистік түсінікке негізделген дүниетаным әлемдік өркениеттердің негізін құраған діндер мен пайғамбарлық ақиқатын, сол негіздерден сусындаған шам-шырақжұлдыздарды жоққа шығарды. Осы мақсатта Дарвинизм теориясы ең негізгі құралға айналды. Білім мен ғылымның жетістіктерін өз мүдделеріне пайдаланып, жаңа «білім дінін» жасап, оны пұтқа айналдырып жібергенін де байқамай қалды. Осының нәтижесі Аллаһ тағаланы жоққа шығаруға дейін алып барды. Осылайша «ғылымның» өзі дінді догма деп терістеймін деп, өзі төзімсіз догматизмге айналып шыға келді. Дінге қарсы шығу желігі бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін бәсеңдей бастады. Уақыт өте келе материалистік көзқарасқа негізделген ғылыми әдістердің де шалалығын тілге тиек еткен ғалымдар шықты. Өткен ғасырда позитивистік ғылымды сынға алғандардың бірі П. K. Фейерабенд (1924-1994). Ол ғылымның дамымай бір орында тұралап қалып, догмаға айналып кеткенін алға тартып, мүлдем жаңа әдіснама ұсынды. Ол ғылымды пұтқа айналдырған позитивистерге қарсы шыққан-ды. Қалыптасып қалған классикалық ғылымға қарсы шығуымен Фейерабендке жетекшілік жасаған Карл Поппер (1902-1994) экспериментальды ғылымдар саласында индукция әдісіне қарсы шықты. Оның ойынша ғылыми бір теория тек қана дедукция әдісі арқылы «терістелуі мүмкін» деген қағиданың сынағынан өткенде ғана дәлелдене алады. Ғылымды осы тұрғыдан қолға алған Поппер Марксист тарих, Фрейдтік психоанализ және Дарвинистік эволюция теориясын үйреншікті қабылданған көзқарасқа сай ғылыми емес, қайта «жалған ғылымдар» болып табылады. Қысқаша қайырсақ, Кеплерден бастап Ньютонға дейінгі ғалымдар жаңа ғылымның тууына себепкерлік жасаған әрі ғылыммен қоса өздері өмір сүрген қоғамның көбіне дінге негізделген мәдениеттің синтезін жасады. Негізінде, жаратылыстану ғылымдары әр нәрсенің сезім мүшелеріміз арқылы танып-білетін қырлары мен функцияларын зерттесе, дін солардың түпкі мәнін іздейді. Осы тұрғыдан алғанда ғылым мен дін екеуінің де мақсаты – әлемді, жаратылысты түсініп-түсіндіруге деген ұмтылыс. Дін бұл дүниені жақсы, жаман, сүйіспеншілік пен жек көру секілді жоғарғы сезімдерге мән-маңыз бере отырып, қолға алатын ауқымды дүниетеным болып табылады. Ғылым мен діннің зерттеу нысаны бір арнадатүйіскенімен, қолданатын өлшемдері екі басқа. Адамның салмағы киллограммен, бойы сантиметрмен өлшенетіні секілді. Сондықтан екеуін бір-бірін терістеуге бағытталған бақталас емес, қайта дүниені екі қырынан алып қарастыратын бір ақиқаттың екі жүзі деп қабылдау шындыққа көбірек жанасады. Дінді бір ғылым немесе пәлсапа деп қабылдап, соған қарай үкім беру үлкен қателік болып табылады. Негізінен діннің ғылымның себеп-салдарымен белгілі бір дәрежеде қатысы болғанымен, оның туындысы емес. Дінді түсінуде ақыл-ой мен қисынның өте маңызды орны бар екені ақиқат. Алайда оның ақыл-ой қамти алмайтын да көптеген қырлары баршылық. Діннің ең маңызды тереңдігі де сан-түрлі түсінікке негіз болған осы қырларында. Ғылым секілді дін де ақыл-ойды негізге алады, бірақ оны ешқашан діннің қайнар бастауы ретінде санамайды. Ғылымның мақсаты, әлемді, қоршаған ортаны, адамды зерттеу болғандықтан көбіне материалдық нәрселермен шектелгендіктен бұның өзі нағыз ғылым бола алмайды. Шынайы ғылым адамды өзін тануға және жаратылуының түпкі мақсатының не екендігін түсіндіруге қызмет еткенде ғана нағыз ғылым болмақ. Әйтпесе, ол адамның тәндік қажеттіліктерін ғана қанағаттандыруға бағытталған мәліметтер жиынтығынан әрі аспайды. Сондықтан нағыз ғалым әлемді таныған сайын, жаратқанға деген ынтамызды арттыра түсуі қажет. Әйтпесе ол шолақ білім болып қала бермек. Шынында нақты ғылымдар әлемнің қалай жаратылғанына қатысты жорамал жасай алады, алайда әлемдегі керемет жүйе мен үйлесімнің астарында жатқан Ұлы жаратушының құдіретін назарға алмаса, «неге жаратылды?» деген сұраққа ешқашан дұрыс жауап бере алмайды. Негізінен дін мен ғылым арасындағы қақтығысты тудырған материалистік (натуралистік) сана. Және бұл қақтығыс ұзаққа созылмай советтік-атеистік идеолгоияның күйреуі нітижесінде үлкен өзгеріске ұшырап, дәстүрге, дінге қайта оралу процесі шапшаңдықпен жүзеге асуда. Тіпті «ғылым мен технология дамып, ғылымның шешпеген мәселесі қалмайды, дін адам санасынан өшеді» деп көлгірсіген түсінік өшіп, керісінше ХХ ғасыр діниренессанс ғасыры болды. Қазір материализмді қорғап, оны жалғыз ақиқат деу ғалымдар арасында күн тәртібінен баяғыда-ақ түскен. Қазіргі таңда физикалық нәрселермен қатар метафизикалық нәрселердің, материя мен қатар антиматерияның бар болу фактілері, қарақұрдымдар мен оның арғы жағындағы құпия да жаңаша ой қозғауға итермелеп отыр. Әлемде ғылымның әлі танып-біле алмаған, өресі жетпеген құбылысы көп, бір адамның өзін толық танып, бола алмай жатқан ғылым қалайша әлемде ашылмаған сыр қалмайды деп астамшылық жасай алады?! Қайта әр ашылған жаңалықтың арқасында тағы бір үлкен жаңалық менмұндалап тұратыны ғалымдарға белгілі. Діни түсініктен мақұрым қалған ой-сана Құдай тағаланың ардақты етіп жаратқан адам баласын «ойланатын хайуан», ішкі түйсіктерінің, хайуани қалауларының жетегінде кеткен жануар деп анықтама берді. Бұл, әрине, адам баласы үшін үлкен қасірет. Дамыған ғылыми-технология ғылымның жетістігі екені даусыз. Алайда ол бір жақтан адамға жеңілдік әкелсе, екінші жатқтан үлкен экологиялық апаттарға жол ашуда. Материалистердің әлемді материядан тұрады деп оның тысындағы нәрселерді терістеуінің өзі қыңырлық әрі бір жақтылық, догматизм әрі фанатизм болып есептеледі. Материализмнің ықпалынан құтыла алмаған модернистік сананың салдарынан адамзат баласы үлкен тығырыққа келіп тірелді. Міне осының кесірінен адамзат білім-ғылым, технология дамыған заманның өзінде үлкен қасірет тартып, дүние жүзілік соғыстар мен экологиялық апаттарға куә болып отыр. Позитивистік пәосәпаға ғана негізделген жаратылыстану ғылымдары адамзат үшін моральдық-этикалық құндылықтар сыйлай алмайды. Өйткені олардың мақсаты материяны зерттеп-зерделеп, материалдық игіліктен шамасы келгенше тұтынып қалуды көздейді. Тойымсыз тұтынушылыққа негізделген гедонистік түсініктің нәтижесінде экономика саласындағы инфляция мен кризистер кең етек жайып, жұмыссыздықтың ұдайы ұлғайып, әлемдік деңгейде әлеуметтік теңсіздіктердің артуы нәтижесінде бай елдер мен артта қалған елдердің арасында өте үлкен айырмашылық туындауда. Бір елдерде адамдар семіздік пен тоғышарлықтан қасірет шексе, енді бір жерде халық аштықтан қырылуда. Күн санапартқан маскүнемдік, нашақорлық, аста-төк ысырапкершілік, зинақорлық, күллі адамзатты жер бетінен жойып жіберерлік қару-жараққа миллиардтаған долларлардың жұмсалуының бәрі әлгі адамзат бәрін өз қолымен жасап, өзі билейді деген гедогистік сананың әкелген қасіреттері. Онсыз да адамзат өткен ғасырдың басында бірінші дүниежүзілік соғысқа, еске түссе әлі де адамның төбе шашын тік тұрғызатын екінші дүниежүзілік соғыс пен Хирошима-Нагасаки апатына куәлік еткен-ді. Қазіргі таңда адамзаттың дінге деген құштарлығының астарында адам баласының өз-өзін тануы, Жаратқан иеге деген мұқтаждығы мен онсыз өмір сүре алмайтындығын ұғынуы жатыр демесек оны басқаша қалай түсіндіруге болады?! Адамның рухы мен жан дүниесін материалдық игіліктермен тойдыру мүмкін емес. Ғылым-білім қарыштап дамып, техника-технологияның ілгерілеуіне қарамастан адамзат рухани жұтаңдыққа ұшырауда. Адамзат тарихы атеизм мен негилизмнің тым маргиналды, ал тарихта өшпес із қалдырған нәрсе діни сенім мен қасиетті әдеттер екенін айқын көрсетті. Өйткені адамзат жаралғалы бері пәлсәпа, ғылым мәдениеттің бәрінен бұрын адам баласының санасы мен жан жүрегінде Ұлы құдырет иесіне деген сенімнің болғандығы анық. Әлемдік деңгейдегі ірі ойшылдар құрғақ білімнің адам баласына көп пайда әкелмейтінін, оның қадір-қасиетінің адамгершілікті тұлғалардың қолында болғанда ғана айқындалатындығын бір ауыздан құптайды. Осы тұрғыда Эйнштейн «Ғылым бізге айналадағы құбылыстардың бір-бірімен қалайша байланыста болғандығын көрсетеді Алайда қалай болуы қажеттігін үйретпейді» дейді. Сонымен қатар «Адамның түпкі мақсатын тек қана дін белгілей алады. Бірақ оған қай жолмен жету қажеттігі мәселесінде ғылымның да айтар сөзі бар. Ғылым ақиқатты кемшіліксіз білгісі келген жандар тарапынан қалыптасып, белгілі бір қағидаларға негізделіп құрылады. Бірақ оның да негізінде көбіне дін шешуші рөл ойнайды. Мен терең иманы жоқ ғалымды елестете алмаймын… Негізінде, дінсіз ғылым – ақсақ, ғылымсыз дін – көр соқыр» деп тамаша айтып кеткен. Дін мен ғылым бір ақиқаттың екі жүзі. Текқана құрғақ ғылым үйренгенде айла мен күмән туындаса, бір жақты дінді ғана үйренген кезде фанатизм туады. Міне, сондықтан ғылым мен технолгияның жетістіктерін адамның тәндік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ғана емес, негізгі жаратылу мақсатын танып-біліп, өмірін соған қарай өрбіту жолында қолдану қажет. Ғылым мен дін қол ұстасып, қатар жүргенде ғана адамзат іздеген бақытын табады. Сол себепті ұрпақтарымызға дінді, әсересе ата-бабамыз сонау ерте замманнан бері ұстанып келе жатқан, кәміл түрде жіберілген, ғылым-білім мен қатар адамзат өркениетіне өте үлкен үлес қосқан, күллі адамзаттың мақатынышына айналған кәміл адамдарды тәрбиелегеп шығарған Ислам дінін дұрыс үйретудің жолдарын қарастыруымыз қажет. Резюме Бұл мақалада көптеген пікірталастарға негіз болған ғылым мен діннің арақатынасы жайлы сөз қозғалады. Ғылым мен діннің арасында қақтығыстың болмағандығы, ол екі ұғымды бір-біріне қайшы етіп көрсету олардың арасындағы қайшылыққа емес, саяси билік пен тарихи-қоғамдық қозғалысқа әсер ету күшіне байланысты орын алғандығы, қайта керісінше ол екеуінің бір ақиқаттың екі жүзі ретінде бір-бірін қолдап, адамзат өміріне қосар зор үлесі жайлы сөз қозғалады. [1] Шахнович М.И. Ленин и проблемы атеизма. М.-Л., 1961. С. 185-б. [2] Ж. М. Абдильдин, Религия и наука: диалог и взаимосвязь/ Сборник материалов республиканской конференции: «религия, наука и СМИ: «диалог и сотрудничество», Астана, 2006, 17-б. [3] Иени бир бакыш ачысыйла илим ве дин, И. Иылмаз, И. Хаккы Иылмаз, Стамбул, 1998, 1-т. 59-б. [4] Кеңірек мәлімет алу үшін қараңыз: А. Әділбаев, мұсылман ғалымдарының ғылымға қосқан үлесі/ Нұр-Мүбарак Университеті, І Халықаралық ғылыи-практикалық конференция материалдары (2004-2005), Исламтану және араб филологиясы мәселелері, Алматы, 2006, 44-52-б. [5] А. Үнал, Дин етрафында, Стамбул, 2007, 17-б. [6] А. Булач, Дин ве модернизм, Иени академи баспасы, Измир, 2006, 189-190-б. [7] А. Үнал, дин етрафында, 15-17-б. Алау Әділбаев, PhD доктор, Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетінің доценті Дін мен ғылымның арақатынасының тарихы күрделі және қақтығыстарға толы. Ғылыммен соқтығысуы аз да болса саясатта, өнерде, адамгершілікте және басқа да мәдениет салаларында орын алады. Дінге қарсы атеистік әдебиеттерде ғылым жарықпен, сәулемен, ал дін – қараңғылықпен және надандықпен теңестіріледі. Әрбір кеңестік кезеңдегі оқушы мен студентке ең көп тараған, басшылық еткен идеологияның стереотипі күнделікті санадан орын алды. Өткен рухани мұраны сараптай отырып, осы стереотипке оралайық. Діннің негізгі белгісі болып ерекше құбылысқа, кереметке сену және оған табыну екенін ескертеміз. Діннің ізбасарлары бекерден-бекер сенушілер деп аталмайды. Дін «Қасиетті Үштік» сияқты бірнеше догмаларды және Алланы толық тану мүмкін еместігін жариялайды. Және де тану мүмкін емес деп болымның терең құпияларын жариялайды. Ғылым әлемнің және ондағы барлық құбылыстарды тануды мойындаудан бастау алады. Оны табиғат, қоғам, адам және оның ойлауы сияқты нақты мәліметтерден пайда болған біліммен байланыстырады. Ғылым барлық танылмаған, ғажап құбылыстарды, кереметтерді ғылыми дәлелдермен алып келеді. Ғалымдар Д.Дидроның: «Көп сенген сайын, керемет те көп» – деген сөзін көп қайталайды. Діни сенім, ең бірінші сезімнен пайда болады. Ондағы көптеген нәрсе жаратылысқа таң қалумен ерекшеленеді. Таңқалу, танымнан пайда болған таң қалу емес, мистикалық танымнан пайда болған таң қалу. Ғылыми қызмет пайымдауға, нақты, дұрыс фактілерге, информацияларды іздеу, табиғи және анық, дұрыс шарттарды анықтау, және де табиғаттың кезекті жұмбағының себебі сияқты логиканың ережелеріне негізделген. Діни тәжірибе құлшылық ету мен басқа ғибадаттарды басынан, өткеру сияқты нәрселерден жиналады. Ғылыми тәжірибе – ғалымның зерттеу жұмысына ешқандай сезім мен құлшынысқа жол бермеуден жиналады. Дін адам болмысының субъективті аясына жүгінген, өзін және дүниені ғибадаттар және маңызды діни күйзелістер арқылы меңгереді. Сенуші табиғат әлемін ғибадат әсерімен көреді де, осы көрініс арқылы әлем мистикалық сезімге боялады. Одан қалса, әлемді танудың бұл тәсілі Алланы өзінің ішінен, ішкі дүиесінен іздеуге шақырады. Ғылым адамның өзіне және шынайылықтың объективті аясына негізделген. Ол адамды және шындықты сырттан бақылайды. Дін әлемді «қасиетті кітаптарға», заңдарға, сенімдік негіздерге, пайғамбарлардың куәліктеріне, «қасиетті бабалардың» жазбаларына және басқа да әулие адамдарына сүйене отырып түсіндіреді. Сенушіге оларды сынауға да, оларға сенбеуге де болмайды. Әлемнің ғылыми түсіндірмесі – сын. Күмәндану – ғалымның міндеті, ал сын – оның мамандық ұжданының әмірі, оның қолтаңбасы, ойлау стилі және барлық зерттеу кезеңдерінің қызметі. Бірінші кезеңнің өзінде-ақ сынның және бақылаудың қатал ережелері бақылау мен тәжірибені бағыттайды, оларды тексеруге және қайта тексеруге мүмкіндікпен қамтамасыздандырады. Логиканың одан да қатты ұйғарымдары теорияның қалыптасуын қадағалайды. Мұқият жасалған рационалды-дұрыс тәсілдер дәлелденбеген, күмәнді, жалған, қате амалдар мен нәтиижелердің ғылыми теорияға кездейсоқ кіріп кетпеуі үшін арналған. Бұл тәсілдер (анализ және синтез, индукция және дедукция, формализация, модельдеу, математизация және т.б.) теорияның жолын бақылауға мүмкіндік береді, және қателікке, адасуға алып келетін хабарлардың енбегендігіне көз жеткізуге мүмкіндік береді. Діннің өзгермейтін қағидаларына қарағанда ғылыми теориялар тәжірибенің қатал сотына тап болады. Содан кейін ғана ол оларға басшылық ете бастайды. Аталып кеткен дін мен ғылым арасындағы қарама-қайшылықтар мен айырмашылықтар олардың арақатынас тарихында одан да қатты көрінеді. Әрине, олар білім саласында жарыспайды; дін әлемді зерттемейді, ол оны түсіндіреді. Шіркеу мен ғылым арасындағы қақтығыстардың себебінің негізінде ғылымға дейінгі «қасиетті кітаптардағы» қалыптасқан әлемнің көрінісін ғылым бұзатын, өзгертетін. Дін, белгілі болғандай, сенімді ақылдан жоғары қояды. Бұл парадоксалды түрде Тертуллианның (ІІ-ІІІ б.э.д) «Абсурд болғандықтан сенемін» деген сөзінен көрініс табады. Шындығында да ақылға салсақ үш құдай идеясын, Христостың адам-құдай екендігін, бейкүнә жүкті болу идеяларын қабылдауға болмайды. Бұл көзқарасты қолдаушылар бұдан ақылдан жоғары тұратын догмаларды көреді. Реформацияның көсемі М. Лютер ақылды Құдайға сенуге кедергі жасайтын «құбыжықтың азғыруы» деп атаған. Ол ақиқат адамға өзінің бетпердесін құдайшыл сырды ашу арқылы ашады. Шындығында, «Тертуллианның жолы» христиан дін ілімінде «Климент Алкександрийскийдің жолы» сияқты жолмен де байланысады. Климент, Тертулианның замандасы, ол сенім мен ақылды жарастыруға, оларды біліммен толықтыруға, саналы, зерделі етуге, ғылыми мәліметтерге сүйенген христиан догмаларын зайырлы философияның жетістіктерімен нықтай түсуге талпынған. «Климент жолы» Фома Аквинскийдің еңбектерінде қолдау тапты. Ол сенім мен ақылдың үйлесімділік идеясын алға тартты. Фоманың айтуы бойынша, адамның ақылы құдай берген тамаша құбылыс, сондықтан ол діннің ақиқатын дәлелдеп, нықтау керек дейді. Осы қағидаға сүйене отырып, ортағасырлық Шіркеу философияны дін ілімінің құлына айналдыруға ұмтылды. Осыдан келіп Шіркеу мен ғылымның тарихи арақатынасының драмалық келіспеушіліктері туындайды. Сол өткен замандары үлкен рухани (кейде зайырлы) билікке ие болған Шіркеу ғалымдардың әрекеттерін бақылап отыратын, және діннің ықпалына кедергі ететін зерттеулерді жасауға тиым салатын. 1163 ж. рим папасы Александр ІІІ «табиғаттың заңдарын немесе физиканы зерттеу» атты еңбегін жазды. Ғасырлар өте Бонифаций VІІІ папасы мәйіттерді сойып қарауға және химиялық тәжірибелер жасауға тиым салды. Тыңдамаған адамдарды жазаға тартатын, соңына түсіп, дарға асатын. ХІІІ ғасырда католиктік Шіркеу инквизицияны жасады – тиым салынған нәрселерге немқұрайды қараған ғалымдарды, еретиктерді жазалайтын трибунал. 1327 ж. Ветхий Заветтегі жазбаға қарсы келетін Жердің дөңгелек екендігі туралы ілімді жасаған әйгілі астроном Чекко д’Асколи инквизициямен өртелген. Жүз жылдан кейін испан инквизициясы шіркеу өкілдерінің пікірінше «адам ақылы жетпейтін» өте қиын есепті шығарғаны үшін математик Вальместі өртеді. Тағы жүз жылдан кейін осы испан инквизициясы қан айналымының «кіші айналымын» ашқан әйгілі ғалым және дәрігер М.Серветті өлім жазасына кесті. Ол Швейцарияға қашып үлгерді, бірақ бәрібір де ол жерде 1558 ж. осы жолы оны еретик деп жариялап Кальвиндік Шіркеудің тарапынан өртеді. Әрине осы тыйым салулар мен ізіне түсушілер ғылымның дамуын алға қарай жылжытпады. Бірақ ғылымға берілген батыр ержүрек адамдарды бұлар тоқтата алмады: ақиқатты білу Шіркеу алдындағы қорқыныш пен сенімнен жоғары тұрды. Ұлы поляк астрономы Николай Коперниктің (1473-1543) діншілдігіне ешқандай күмәніміз жоқ. Ол да өзінің замандастары сияқты бірінші кездері дәстүрлі, Птоломейдің қасиетті Шіркеудің цецентриялық системасын ұстанатын. Бірақ та аспанды бақылау және есептеу нәтижесінде Коперник бұл системаның бұрыс екендігіне көз жеткізеді. Бірақ мұны көпшілікке жариялауға ол тек өлер алдында ғана бел буады. 1616 ж. шіркеу Коперниктің іліміне тиым салды, оның еңбектерін кітапханалардан алып тастап, ол туралы лекцияларда айтуға тиым салынды. Бірақ Коперниктің теориясын және гелиоцентризм идеясын өз кезіндегі алдыңғы қатарлы ойшылдар қағып алды. Олардың ішінен ерекше орын алатын итальяндық философ Джордано Бруно (1548-1600). Ол Коперниктен де ары кетіп, Күнді де әлемнің ортасы деп алуға болмайды деді: Әлем шексіз. Д.Бруно керемет (шіркеу тарапынан зұлым) планеталардың көптігі туралы ой айтады. Инквизаторлар философты зынданға алып сегіз жыл бойына оны қорлап, айтқан пікірінен бас тартқызбақ болды, бірақ дегендеріне жетпеген соң оны Римде Гүлдер Алаңында өртеп өлтірді. Ұлы итальяндық ғалым Галилео Галилей (1564-1642) өзінің жаңалықтарымен Коперниктің ілімін растады. «Диалог о двух главнейших системах мира – птолемеевой и коперниковой» (1632 г.) атты еңбегі жарық көргеннен кейін ғалымды инквизицияның сотына тартты да өлім жазасымен қорқытып, жазған кітабынан бас тартуына мәжбүрледі де, жазбаша түрде тілат жаздырып алды. Галилеоны өлтірмеді, бірақ өмірінің аяғына дейн ол Шіркеудің қатал қарауында болды. Оның кітаптары, Коперник пен Бруноның кітаптары сияқты тиым салынғандардың қатарына енді. Тек бірнеше онжылдар бұрын Ватикан Галилейге қатысты сот ісін қате деп жариялады. Еркін ойлауға Шіркеудің қарсылығы – бұл барлық конфессияларға тән нәрсе. Сонымен, 1656 ж. амстердамдық раввиндер философ Спинозаны Библияны ғылыми тұрғыдан сынағаны үшін «ұлы аластап шығаруға» («херем») душар етті. Орыс православиесінде де еркін ойлайтын ғалымдарды қолдай қоймайтын. Өзінің зерттеулеріне шіркеу қызметкерлерінің қайта-қайта шабуыл жасауынан ашуланған ұлы М.В.Ломоносов дін басылардан ғалымдарға «тиісе бермеуін» және «ғылымды ұрса бермеуін» талап етті. Бірақ, діни догмаларды теріске шығаратын зерттеулерге кедергілер бола берді. Ч.Дарвиннің іліміне католиктер, протестанттар мен православиелер де қарсы шықты. Дарвинизмді қолдаушыларды қудалады. Адам психикасының табиғи жаратылысына қарсы келетін ілімді күпірлік деп санаған шіркеу И.М.Сеченовтың «Рефлексы головного мозга» (1863 ж.) атты еңбегіне тиым салды. Дін басыларының қудалауының кесірінен дарвинизмді қолдаушы, әйгілі биолог, Нобель сыйлығының лауреаты И.И.Мечников Ресейді тастап кетуге мәжбүр болды. Шіркеудің дінге қарсы келген мысалдары барлық елдерде көптеп кездеседі. Өткеннің бұл қайғылы жақтары туралы үндемей кетуге болмайды. Сонымен бірге бұл қарсылықты абсолюттеуге де болмайды: бұл жерде дін мен ғылымның дауынан көре Шіркеу мен еркін ойлайтын ғалымдардың арасындағы дау көптеу орын алды. Шіркеудің қудалауына түскендердің барлығы біріңғай атеист болған емес. Мысалы, Н.Коперниктің және Г.Галилейдің діншілдігінде күмән жоқ. М.Серветке келер болсақ, өзін нағыз христианмын деп есептеген ол, астрологияны құлшына отырып үгіттеген. Ғалым әрине өлтірілді, бірақ, медицинадағы жаңалықтары үшін емес, діннің канондарын еркін талқылағаны үшін, діни фанатизмді әшкерелегені үшін. Джордано Бруно материализмге бет бұра отырып, пантеизмге де оң көзқараста болатын, каббаладан алынған сиқыр мен пал ашу тәсілдерін де қолдаған. Пантеизмді материалист Б.Спиноза да қолдаған. Ал ұлы М.В.Ломоносов Аллаға деген терең сенімге тола поэтикалық одаларды жазған. Өткен заманның барлық дерлік ғалымдардың санасында ғылыми ойлау діни сеніммен қатар өмір сүрген. Тіпті, сенім ақылдан үстем болғанын мойындаған жағдайда да. Кейбір әйгілі табиғат зерттеушілері терең қызығушылықпен дін ілімін зерттеуге кірісетін. Сонымен, жасы келгенде И.Ньютон Апокалипсисті талдауға кіріскен. Көптеген табиғат зерттеушілері (солардың қатарына генетиканың негізін салған Г.Мендель де кіреді) монахтардан болған. Бірақ, ғылым дәрістеріне сүйене отырып, олар діндегі шіркеулік тиым салынған нәрселерге, дін басыларының кеңестеріне елемеушілікпен қарайтын. Өздерінің мамандық әрекеттерінде бұл ғалымдар діннің догмалары мен конондарына негізделемей, ғылыми ізденістердің ережелері мен принциптеріне сүйенген. Қазіргі заманда ғылымның ролі күшейіп кеткендігін айтпасақ та белгілі. Біріншіден, бұл ғылыми жетістіктердің жылдам өсуімен түсіндіріледі. Білімнің өсу жылдамдығына өз саласындағы ғалымдардың өздері де үлгере алмайды. Екіншіден, ғылыми жетістіктердің өмірдің әртүрлі салаларында, әсіресе ауылшаруашылық пен өнеркәсіп салаларында қолдануы күрт өсті. Ғылым тікелей өндірістік күшке айналды. Үшіншіден, ғылымның күшейген роліне адамның мәдени дүниетанымының керемет өзгеруі себепші болған. Ғылымның көмегімен микроәлем мен Космос әлем суретіне енді, керемет пен зерттелінбеген салалар бірден азайды. Осыны түсінген шіркеулер ғалымдармен тікелей қайшылықтан бас тарты. Көптеген конфессияларға ХХ ғ. ғылыммен қайшылықты іздеумен өтті. Бұл, әсіресе католик пен протестант шіркеулеріне тән. Ғасырдың басында-ақ Ватикан ғылым Академиясын құрды, оған Шіркеудің беделіне сүйенген, діни тұрғыдан жасалынған ғылыми зерттеулерді түсіндіріп берген ғалымдарды тартты. Әртүрлі конфессиялардың діни көсемдері «Қасиетті кітаптарды» және догмаларды жиі-жиі жаңғыртып тұрды. Шындығында, христиандықта және исламда «фундаментализм» позициясында тұратын, қазірдің өзінде ғылымның жетістіктерін мойындамай Ветхий Завет пен Құранды талқылаудан қайтпайтын көптеген дін уағыздаушылар мен шіркеу қызметкерлері кездеседі. Олардың әсері әртүрлі конфессияларда көп емес. Сенімге деген кеңістік, әлемнің ғылыми бейнесінде шындығында да бар. Ғылыми ізденістің қатаң ережесіне қарамай, сенім элементтері бәрібір де кездеседі. Ғалымдар ғылыми информацияларды өздерінің әріптестерінің беделі мен адалдығына сене отырып алады. Сенім кезеңдері кейбір аксиомаларға және көптеген зерттеулердің бөліміне қосылған. Сенім мен ішкі түйсік ғалымның еңбегінің ең соңғы сатысында дендеп енеді де, онда ғылыми шығармашылықтың «ғажайыбы» болып, жаңа идеялар, теориялар, түсндірмелер мен болжамдар туындайды. Бұл жерде әлі де зерттелінбеген, құпия, түсіндірілмеген нәрселер көп. Ақылдың рационалды-логикалық қызметімен қатар ғалымның бұл жерде маңызды роль атқаратын операцияның эмоционалды механизмдері іске қосылады. Бірақ бұл жағдайды құпия деуге келмейді – себебі құпия механизмдер өзінің табиғаты жағынан табиғи болып келеді де, уақыт өте келе түсіндіріледі. Бұл жердегі ең басты мәселе, сенім сәттері ғылыми зерттеулерде мистикалық сенімнен ерекшеленеді. Тәжірибе мен эксперимент арқылы ғалымдар сенімге алынған нәрселерді қайта-қайта тексереді, сыннан өтпеген нәрселерді алып тастайды. Әлемнің қазіргі бейнесіне ғажайыптар мен Құдайдың алып келген негізгі жолы – бұл ғылыми теориялардың интерпретациясы, гипотезі, әсіресе күмәнді фактілер. Сондай-ақ, уағыз айтқан кездерде жеке адамдардың өлгеннен соң қайта тірілу, жандарының «о дүниеге» барғандығы, «барабашкалармен» кезкескендегі «куәләрдің» айтқандары және т.б. әңгімелері ғылыми фактілер деп келтіріледі. Көптеген мистикалық әңгімелер журналдарда кездесетін НЛО туралы, телепатия, елестер, «басқа планетадан келгендер» және т.б. кездеседі. Ақырзаманның жақындап қалғаныдығының белгілері деп кометалардың жерге құлауы, апаттар (су тасқыны, жер сілкінісі), ашаршылық, әскери көтерілістер, экологиялық кризис кауіпсіздігі сияқты фактілерді айтады. Уағыздарда көп айтылатын сенімсіз, күмән тудыратын хабарлар мен жаңалықтар негізінен ғылымнан хабары аз адамдар үшін арналған. Бірақ тек оларға ғана емес. Кейбір уағыздар жоғары білім алғандар үшін арналған. Дін ұстанушылар мен материалистер арасындағы дискуссиялар мен келіспеушіліктер әліде жалғаса береді. Оның үстіне ғылым саласы жылдан-жылға дамып келе жатқандықтан бұл мәселені материалистер мен сенушілер әр тұрғыдан қарастырады. Дін мен ғылым адамзаттың қалыптасу тарихының ең маңызды рөл ойнаған екі негізгі және қамтушы, жоғарғы құрылым болып табылады. Дін мен ғылым байланысы мәселесі соңғы үш ғасыр бойы ғылыми зерттеулердің көп жасалған Христиандық батыс әлемінде жиі қолға алынған. Алайда діни көзқарастың өзіне тән проблемалары бар. Бұл тұрғыдан дін мен ғылым немесе дін мен басқа бір мәдениет саласы арасындағы байланысты зерттеу барысында, мұнда діннің атын қою керек. Өйткені түрлі діндердің, ғалымдардың зерттеулерінің әсері әртүрлі болған. Еуропада Қайта өрлеу кезеңінен кейін пайда болған ғылымның автономдық күресінің бір жанамасын Ислам дүниетанымы тарихының ішінен табатын болсақ қателесеміз. Ислам әлемінің ғылым мен технология саласындағы алтын ғасыры 900-1200 жылдар болады және бұл кезеңдері маңызды мұсылман қалаларынан саналған Каир, Кордова, Шам мен Бағдат секілді орталықтар, басқа қалаларға қарағанда әлдеқайда дамыған, гүлденген қалалар болды. Ислам ғылымындағы өндіріс бұл кезеңде, әсіресе медицина, егістік, ботаника, математика, химия мен астрономия салаларында белгілі бір деңгейде көрсете алды. Тіпті осы ғасырларда өмір сүрген ұлы ғалымдар Қытайдың ғалымдарымен жарыса алатындай тең дәрежеде болғаны хақ. Сол кезеңдегі үлкен ғалымдардан саналған Ахмад ал Хассан мен Донал Р. Хилл, Ислам дінінің Ислам әлеміндегі ғылымның дамуындағы рөлін былайша сипаттайды: «Ислам діні мұсылман елдерінің ең дамыған кезеңдердің өмір сүрген кезде Ислам ғылымының төкеріс жасап дамуы мен өндірістік қабілетінің артуында рөл ойнаған ең маңызды элемент». Адам өмірге байланысты әрдайым мән іздеуде. Әлемді және табиғатты алдымен түсіну, кейіннен мәнін табу және соңғы кезең оған ие болғысы келеді. Бұл процес өмірлік циклдың ортасына орналасқан. Дін мен ғылым екеуі ғаламды және табиғи әлемді түсінуге, мән табуға және оған иелік етуге арналған адамзат тарихының дүниетанымдық шекаралары ішіндегі ең терең терминдер болып есептеледі. Сан ғасырлар бойы Орта Азия аймағы ғылым-білімнің, мәдениеттің қайнары болып келді. Ибн Сина, әл-Кинди, әл-Хорезми секілді тұлғалардың өндірген, дамытқан ғылым салалары уақыт өте келе тежей түсті. Осындай ірі тұлғалар бола тұра ғасырлар өткеннен кейін мұсылман қауымы сонда да артта қалып қойды. Ғылым мен дін бір-бірімен біте қайнасқан салалар болса да араларында қақтығыстардың да болғанын ескеруіміз қажет. Әрине, бұл мәселені дұрыс таптауымыз үшін алдымен оның тарихи алғышарттарын да атап өткеніміз орынды. Адамзат тарихындағы антикалық кезеңде дін мен ғылым арасында қақтығыс болды десек артық кеткен болармыз. Өйткені ол кезеңде дін саяси биліктің қарамағында болған. Сондықтан да адамдардың ең ауыр қылмыстары дінге қарсы келу болды. Адамзат тарихындағы екінші бір кезең ол – қайта өрлеу дәуірі. Бұл кезеңде дін мен ғылым бір-бірінен ажырамайтын, бір-біріне тәуелді болды. XVIII ғасырға келгенде Еуропада жаңа бір мәдениет дүниеге келді. Өндіріс пен ғылым дами түсті. Бұл әлемнің жаратылғаннан күні бүгінге дейінгі жасы, эволюциялық теориясы, жүйке жүйе мен мидың қызмет атқаратын функцияларын түсінуге бағытталған көптеген талпыныстар Еуропада дін мен ғылымды бір-біріне қарсы алып келді. Әрине дін мен ғылымның қақтығысы деп айтқанда Еуропалық материалистік дүниетаным айтылады. Діннің материалистік философия, социология мен антропологиялық жағынан зерттеу обьектісіне айналуы дінді қате түсінуге итермелеген негізгі себеп болды. Осылайша, өкінішке орай, соңғы жүзжылдықта дін, оның ішінде Ислам діні де Еуропалық материалистік дүниетанымның құрбаны болады. Ислам әлемінің қазіргі жағдайын көрсеткен статистика бар. The Economist журналында жарияланған бір мақалада 2005 жылы тек Гарвард Университетінде жарияланған мақала санының 17 Араб елдеріндегі барлық университетте жарық көрген мақалалардан да көп екендігі назар аударарлық. Әрине мақалалардың сапасын алып қарайтын болсақ, онда айырмашылық едәуір өседі. 1,6 млрд. мұсылмандардың, шамамен 115 жылдық Нобель тарихында әртүрлі салалар бойынша 2015 жылға дейін тек қана екі Нобель сыйлығын жеңгендер болды, ал 16 млн. Яхуди қауымында болса Нобель сыйлығын қанжығасына майлағандардың саны 79-ға жеткен. 2015 жылға дейін аталмыш екі тұлғаның бірі Пакистандық физик Мухаммед Абдус Салам (1926-1996), екіншісі Мысырлық химик Ахмед Хассан Зауайл (1946-). Бұл екі ғалым да Еуропаға көшіп, ғылыми зерттеулерін Еуропада жүзеге асырған. 2015 жылы ДНК туралы зерттеулерімен Нобель сыйлығын алған атақты химик, Қазақстанның Алматы мен Түркістан қалаларына зиярат еткен Азиз Санжар Солтүстік Каролина Университеті биохимия және биофизика кафедрасында жұмыс жасауда. Сөз соңында айтатын болсақ, ғылым мен діннің арасы алшақ деп айтсақ та, «дінсіз ғылым ақсақ, ғылымсыз дін соқыр» идеясын негізге ала отырып, адамзат Жаратушының сыйлаған мына бір өмірінде «мәңгі өлмейтіндей тіршілік жаса» принципін ескере отырып, ғылым-білімнің дамуына үлес қосу керек. Тұтынушы позициясынан өндіруші позициясына ауысу қажет, бұны да, әрине бізден, жаһандану кезеңі талап етеді. жүктеу/скачать 106,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|