Ғылыми жоба тақырыбы: «Мағжан лирикасындағы от бейнесі»

Осы тұрғыдан алғанда, ақын шығармаларында қасіретке батқан адам келбетін сомдауда, ішкі жан күйзелісін танытуда, тағдыр қиыншылықтарын, өмір тозағын суреттеуде “от” бейнесі маңызды роль ойнайды деп түюге болады.

“Алданған сұлу” өлеңінде ақын өмір азабына түскен сұлудың келбетін, күнәдан арылмаған жай-күйін от арқылы суреттесе, өмір тәлкегі де – от.

Өкіндің, жастық шақтық ісің өтті,

“Аһ” ұрдың, сыртың – жалын, ішіңде – шоқ...

... Тап-таза ат, көрік – бәрі кетіп,

Өміріңше құтыла алмас отта қалдың.

Негізінде, “от – түрлі материялдардың жарық пен қызу шығарып жануы” , ал “шоқ – жанған отынның сөнбеген қып-қызыл ыстық қалдығы” . Көріп отырмыз, зарлы сұлу күнәға беріліп, маңайы от болса, сырты жалын (яғни, көрікті, әдемі, әсем) бола тұра, ішкі болмысы шоқ болады (бұл жерде аналогия ретінде “Сырты бүтін, іші түтін” атты халық мәтелін еске алуға болатын сияқты). Осы жолдарда басты бейне өзгерген, трансформацияға ұшыраған, яғни, оттан жалын, жалыннан шоқ туындап отыр. Ақын отты бейнелеу арқылы сұлудың тағдырын, жалын арқылы оның көркін, шоқты бейнелеп, өкінішін, қайғысын суреттейді. Демек тағдыр отының лапылы сұлудың сыртын күйдіріп, қайғыға батырып, өткен күннің қуанышын жоқ қылып, өкіндіріп, ішіне шоқ қалдырады.

Байқағанымыздай, Мағжан шығармаларында “от” бейнесінің қолданысы анағұрлым кең және күрделі, жан-жақты.

Өлеңдегі “от” бейнесі төмендегі схемадағыдай түрленіп, көрініс табады:

От жалын шоқ

Мағжан тағдыр қиыншылығын көп көрген адам. Осыған орай абақты, абақтыдағы өмір жайы ақынның өлеңдерінде көптеп жырланады. Сондай туындысының бірі “Тілегім” өлеңі.

Көрмейін рақат, жанайын

Жалын болсын маңайым

Күйейін, азап шегейін. (...)

... Абақтыда жұтып от,

Өтсін өмірім зарыменен. (...)

... Іште толған қалың дерт,

Жүректегі жалынды өрт

Зарлатар мені сол уақыт,

Бұл өлең қорлық сүйегінен өтіп кетсе де өмірден күдер үзбеген ақынның өмірге көзқарасын, өмірлік мән мақсатын айрықша айқындайтын шығарма. Өмірдің мәні Мағжан үшін маздай немесе бықсу, өшу емес, керісінше, азапқа түсіп, тозақта күйсе де лаулау, лапылдау. Мұнда абақтының азабы маңайын күйдіріп, от жұттырады, ал қаулап лапылдаған азаттық, асқақтау жалыны өрт жүректен шапшиды. Көріп отырғанымыздай, басты бейне жалғасын тауып, тарылып емес, ұлғая түседі. Ол енді бүткіл өмір мәнінің синониміне айналады: Ақын жанның негізгі мақсаты – от болып лаулап, жанып күю. Бұндағы бейне дамуы мен көрінісі төмендегідей:

От жалын от жалынды > жану, күю, өрт

Мағжанның өмір туралы ұғымы “Ж... ға” өлеңінде де айқын көрінген.

Өмір – көрік, от үстінде салынған,

Діңгектері зәндем отқа малынған.

Қоқу білме, аяқтарың талмасын,

Ойнап қана от, шарпу көрме жалыннан. (...)

... Төменде ылғи түтін, сасық тұман бар. (...)

... Сұм өмірдің күлін көрме, гүлін көр...

Өлеңдегі от, жалын, түтін, күл - өмірдің баламасы ретіндегі бейнелер. Нақтырақ айтқанда, от - өмір қиыншылығы, ащысы, түтін оның келеңсіз жақтары, шынайы өмір емес, алданыш, адасу, ал күл мәнсіздікті меңзейді. Жас сұлуға тілек айта, ақын өмір мағынасы жайлы өз түсінігін жеткізеді.

“Ж...ға” арнауындағы басты бейнелік ұғым ислам дінінің түсініктерінен де туындаған деуге болады. Әрбір адам Қиямет-Қайымда ас – Сират атты “қылдан жіңішке, қылыштан өткір” тағдыр көпірінен өтеді. Ол көпірдің ұзындығы мың жылдық, ал астында – тозақ оты. Фәни жалғанда күнәға батқандар сол отқа құлайды да, ал өмірін жақсылыққа сарп етіп, тазалыққа, зәулімдікке ұмтылғандар бұл көпірмен көзді ашып-жұмғанша өте шығады екен. Бұл мәлімет өлеңде иллюзия ретінде терең мағыналы ойлар мен параллелдерге жетелеп, меңзеп отырады.

Бұл өлеңдегі тағы да бір жәйт назар салып кетуге тұрарлықтай, ол – жалғыздық сарыны. Біздің ойымызша, бұл экзистенцалдық тақырыптың Мағжан поэзиясында үлесі ерекше. Адамның бұл дүниедегі тағдыры – жалғыздықта болу, жан-жақтан басқалар сені қаумалап жатса да, сен жалғызсың, жаныңның жалғыздығына серік болар, алас ұрған ішкі жан-дүниеңді сезінер ешкім де жоқ:

Жақын емес, ата-ана, туғандар,

Көз жасында олардың не ісі бар,

Соқыр олар, жанған жаның көре алмас,

Жыла мейлің, жан-күй отта шегіп, зар...

Ақын өлеңінде өмір от, жалын, түтін, күлден құралған болса, бұл бейнелер де бір-бірінен туындап отыр:

От жалын түтін күл

Осы құрылымға ақынның 27 жасқа толғанда жазылған “Жан сөзі” атты тағдыр жырын да жатқызуға болады:

“От бол!” – дедің, от болып, жанбадым ба?

Күйдірмей, сірә, нәрсе талғадым ба?

Күлді де алдым, құшаққа, гүлді де алдым,

Мынау “күл”, мынау “гүл” деп, таңдадым ба?

Демек осындай бағыттарда қолданылған от жоқшылық функциясының негізінде төмендегі формулаға жауап береді:

Тағдыр = от = жоюшы

Қазақ поэзиясында махаббат дегеніміз – от, сүю дегеніміз – күю = (Махаббат = от, сүю = күю) екені белгілі. Мағжанның махаббатқа байланысты жазған өлеңдері осы формулаларға теңеледі. Бұны әсіресе, “Сүйгеніме” өлеңінде нақ басып, дәл көрсеткен.

Жанып-күйдім, сені ойлап, дамыл көрмей.

Қайғы жұттым, сені ойлап, дамыл көрмей,

Сыртым – сау, ішімде - өрт, жанған қалың,

Күйдірген қалың өрттің зардабынан,

Сүмірейіп, өлгелі тұр, сүмірейіп, сорлы жаным.

... “Отқа түскен сорлыңды сүйші”, - дедім.

... Шырылдап көз алдыңда оттай жандым.

... Қош енді, жанып-күйіп сүйген сәулем...

Ғашығына қолы жетпеген ақынның махаббат отына күйген жаны шынайы бейнеленіп, муреттеліп тұр. Отқа түскен Мағжанның іші өрт болып, “аһ” десе, аузынан жалыны шығып, күйіп-жанып, сүйгенін аңсайды.

От өрт жалын күйіп-жану

Басты бейненің жалғасу, туындауы ығысуға негізделмеген, керісінше, ұлғая түсетіндей.

Сопылар поэзиясында жиі кездесетін балауыз шам мен көбелек бейнесі Мағжан өлеңдерінен де көрініс тауып, ақынның өзіне тән мінез-құлқын аңғартады.

Мен көбелек, сен бір шам,

Өзі келген мен құрбан,

Жалынға одан незиян,

Күйейін де сүйейін, - деп “хор сипатты қарындасқа” күйерін біле тұра, сүюге ұмытылады.

Әдетте сопылар поэзиясында жиі орын алатын бұл бейненің символикасын екі түрлі түсіндіруге болады. Бір жағынан шамды махаббат, ал көбелекті ғашық деп ұғынуға болса, астыртын мағынасы одан да терең жатыр: шам, сәуле – Жаратушы, ал көбелек – сопы. Міне, сондықтан сопалар өзін мәңгі ғашықпыз деп атаған. Мәселен, Қожа Ахмет Иассауида:

Мұңлы қылған, жынды қылған, құмар қылған,

Мәжнүн қылған, Расуам да шығар қылған,

Көбелектей өзін отқа ұрар қылған.

Не қылсаң да өз еркіңде, Пәруәрдігәр!, - делінсе,

Мағжанда:

Сен: “Сүй” – дедің, талайды, сүйдім бе?

Көбелек боп, көп отқа күймедім бе?

Тірілгенім болмаса, білгеннен соң,

Мен талай күлден кебін кимедім бе?!

Ақынның кез-келген махаббат тақырыбына жазылған өлеңіне алсақ та оны төмендегі формулаға негізделуге болады:

Махаббат = от = жоюшы.

Тұранның билері бар Торғайдай,

Сол биден Темір туған от боп ойнай,

От шашып, жер жүзіне Ақсақ темір

Тарқ етіп, өте шыққан мына жағдайдай, - деп, ақын жер жүзін жаулап алмақшы болған қаһарлы Ақсақ Темірдің бейнесін оттың жоюшылық функциясы негізінде суреттейді. Демек, Мағжан “оты” төмендегі формулаға да сүйенеді:

Күш-қуат = от = жоюшы

“Ескендірдің екі мүйізінде” патшаның шашын алуға келген шаштараз оның мүйізін көріп қалады. Бірақ Ескендір шаштараздың өз өмірін тек ауызға беріктігімен ғана сақтап қалатындығын айтып, жөніне жібереді.

Шаштараздың жүрегін,

Мынау сыр бірақ өртеді.

... Енді сорлы не қылмақ,

Барады жанып, іш күйіп.

Шаштараз от секілді сырды ішінде сақтай алмайды, ол оған таным бермей, жай таптырмай, жүрегін, ішін өртеп, ақыры мерт қылдырады.

“Достық һәм көз жасы” өлеңінде:

Жүректі мастық өртейді,

Төккізіп көзден ыстық жас, - деп шын достар адалдығын жырлай, достыққа баға бере алмас адам көзден ыстық жас төге алмайды, өртендейді деген ой тасталады. Онда достыққа деген жағымды мінез – адалдық – от секілді.

Мінез = от = жоюшы

Ақын өлеңдерінде адамның әр алуан мінез-құлқы отқа теңеліп, от болса функциясынан қарай жұмсалуы мүмкін.

Адам тұрмысында от – тіршіліктің жаңғыртушысы. Сондықтан да Мағжан лирикасында оттың осы ерекшелігі қандай орын алатындығы хақында сөз қозғау орынды болар. Ақынның біраз өлеңдеріне келесі теңеу де жиі кездеседі:

Тіршілік = от = жаңғыртушы

От сөніп, жүректен, құрыды ма?

(“Алыстағы бауырыма”)

Көздерінде от ойнар,

Сөздерінде жалын бар.

(“Мен жастарға сенемін”)

Өрнек бұлар мұндай іс,

Кейінгі жанға жастарға.

(Жауға түскен жанға)

Бұнда ерікке ұмытылған кешегі күннің қуатын, ертеңгі күннің үміті болатын жігерлі жастарды суреттеуі оттың жаңғыртушылық функциясына негізделеді.

Мұндай-күш қуат өмір береді, жаңғыртып, түлетеді. Сондықтан Мағжан өлеңдеріндегі қайрат отын төмендегі формулаға да жатқызуға болады.

Күш-қуат = от = жаңғыртушы

Баладан тәтті өмрдің өтім, қорқынышты өлімнің жетуі, жастықтың оты сөніп, кәрліктің келуі өмірді сүйген, өмірде биік белсендерге талпынған ақынды қатты толғандырады.

Есіл жастық ескен желдей гүлдеп,

Әлі-ақ кетер жүректен – от, күш бойдан.

(“Бүгінгі күн өмір, өлім менікі”)

Жалынды жүйрік жас жүрек,

Неге ақырын сөнеді?

Демек, Мағжан үшін жастықтың зулап өтуі жүректегі оттың сөніуімен байланысты.

Осы тектес “Қараңғылық қоюланып келеді” деген символикалық өлеңінде ақын пен ішіндегі сөнген шоқты суреттейді:

Шоқ үстінен кішкене ұшқын ұшты да,

Біразырақ шоқ қызара түсті де,

Дереу сөніп, тезірек күлге айналады,

Астындағы ыстық күлде құшты да.

Сонда Мағжан үшін өмір келесі сатымен ұштасатын секілді:

Жалын шоқ күл

Ғұмырдың әр кезеңі оттың жану деңгейіне баланады: жалын – жастық, шоқ – егде кез, күл – қартаю.

Өмір, шіркін, көз алдымда сөнеді,

Қиял-алыс, келемеж ғып күледі.

Өмір сөнсе, үміт сөнсе не қылды?

Мөлт-мөлт етіп көзіме жас келеді, - деген “Алдамшы өмір” өлеңі жоғарыда көрсетілген жырлармен негізгң мәні жағынан ұқсас.

Сөну - “оттың, шамның жанып бітуі, өшуі” /7, VІІІ, 366/. Өмірдің сөнуі ең алдымен жастық отының өшуіне байланысты, ары қарай да өмірдің өтуіне оттың басқа да вариациялары бейнелейді. Ол сөне бастап, шоққа, күлге айналар бастаса, өмір де өтеді.

Демек, өмір оттың жаңғартушылық функциясына байланысты:

Өмір кезеңдері = от = жаңғыртушы

Ал келесі үзінділерде оттың тағы да бір ерекшелігі жырланып өтеді:

Адал ниет, ақ көңілді жан көрсем,

Жалындаймын, жадыраймын, жайнаймын.

(“... альбомына”)

Жетесің туған жеріңе,

Еркелеткен еліңе,

Жүрегім, неге жанбайсың?

(“Айда атыңды, Сәрсенбай”)

Бұл жерде қуану, бал-бұл жайнау, жадырау от сарындарымен белгіленген, яғни:

Қуану = от = жаңғыртушы

От – тазалаушы. Шоқан Уәлиханов кезінде халқымыздың әдет-ғұрпының кейбір ерекшеліктерін сөз еткенде, оттың қасиетін қалайша түсінетіндігі туралы айтқан едік: “Оттан тазалаушы қасиет бар деп түсінеді, екі оттың арасынан өткізіп, тазартады, осы тазартуды қазақтар аластау дейді”

Батыс символистерінің үлгісінде жазған Мағжанның от циклындағы өлеңдері қазақ поэзиясына жаңалық алып келген туындылардың қатарына жатады. Олардың жазылуының ең басты мақсаты – Күнбатыс өркениетінен қаптап келе жатқан қараңғылықтың көзін жою.

Мұнда “тұқымы-түрік, заты от” жер тәңірісі жарық таңға ұмытылып, әдетікке қолын созды. Оттың символикалық бейнесі ақын болмысына біткен ерекше күш-қуатын танытады:

Жалынмен жұмсақ сүйеді,

Сүйген нәнсе күйеді.

Жымиып өзі жорғалар,

Ұшарғанды шоқ қылар,

Мұның аты от болар,

Мен де отпен – мен жанам.

От – сен, тәңірім, табынам.

Ал Мағжанның “Жүрегім де, Жаным да, Иманым да, арым да – от деуі, оның өмірде лапылдап, өртенуімен қатар ішкі жан дүниесінің тазалығын, кіршіксіздігін көрсетеді.

“От” және “Пайғамбар” өлеңдеріндегі ақын бейнесінің сомалдауы келесі сатыда дамиды:

Күн от жалынды, отты жан

Мағжан құтқарушыны күннен жаратуының себебі, пайғамбарды не тәңірді күншығыстан күткендіктен болуынан. Астан-кестен аласапыран заманның түтін жою тек қуаты мен екпіні сол жазудан асып түсер дүлей әрі қасиетті тылсым күштің, яғни оттың, ғана болмысына сай. Сондықтан отты тәңірім, әулием деп, діни-наным негізінде, күнбатысты құтқарар пайғамбар бейнесін сомдайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Мағжанның ақындық әлемінде жиі кездесетін тірек-берненің бірі – от образы концепт-бернеге айналған. От концепциясының бернелік астары сан алуан, тура мағынасында да, ауысаплы мағынасында да түрлі символдық реңктерге ие болады. От, ең алымен, жылу көзі, әрі жарық нұры, кейде жүрек халі, тазарту жолы ретінде от пен аластау мағынасында өмір көзі, тағдырдың да бернесі болады. Әлі күнге дейін мазасызданған баланы отпен аластау амалы қалмағаны белгілі. Мағжан от тарихының философиясын емін-еркін пайдаланған, әсіресе оттың тазартушылық, құтқарушылық ролін өз өлеңінде күшейтеді. Мына бір өлеңінде отқа тарихи сипат береді.

Тұранда түрік туған ұсап отқа,

Түріктен басқа от боп жан туып па.

Көп түрік енші алып бөліскенде,

Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па

Өнер түрлерінің ішінде көркем сөз өнерінің қызметі мен маңызы қаншалықты зор болса, поэтикалық амал-тәсілдің арасында бернелеу-символдың да көркемдік қызметі орасан зор деп бағалауға толық негіз бар. Көркем әдебиеттің оның бейнелеу құралы сөздің синкретті табиғатына орай, сөз символдар белгілі дәрежеде синкретті түйінді бернелер болып табылады.

Сұлулықты, әдемілікті жан жүрегімен сезіне біледі. Сезіне білу бар да, оны халыққа жеткізе білу бар. Өзі ғана сезініп қоймай, оны сол әдемі, сұлу күйінде халыққа жеткізе білсе, бұл үлкен олжа, биік тұғыр. Біз Мағжанды осы тұғырдан көреміз. Сезім мен сөзді астарластырып, көз алдыңа әсем сурет әкеледі.

Мағжан шығармаларына үңілетін болсақ, оның өлеңдері сомдалған, салмақтанған, қырланған, артық-ауысы жоқ туындылар. Мағжан шеберлігінің сырын, ақындық дарын көзін ашатын ең негізгі мәселе - оның өз ана тілінің байлығын соншалықты мол білетіндігінде және оны ұршықтай үйіріп, құйындай ойнатып, қынаптан суырған қылыштай жарқылдатып, оқтай өткір етіп, дегеніне көндіріп, қалауынша пайдалана білетіндігінде.


ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Мектеп, 1959ж.432 б.

2.М.Жұмабаев Шығармалары: - Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. Алматы: Жазушы, 1989 – 448 бет.

3.Аймауытов Ж. Шығармалары.-Алматы: Жазушы, 1989 ж, 560 б.

4.Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. 320

5.Кенжебаев Б.ХХ ғасыр басындағы әдебиет –А: 1976 ж 266 б.

6.Қабдолов З. Сөз өнері – Алматы: Мектеп, 1982 ж. 365 б.

7.Жетпісбаева Б. “Символ в движении литературы”. А., 1999.

8.Қаракөзова Ж. “Казахская культура и символ” (А; 19997)

9. Шәріп А. “Қазақ позиясы және ұлттық идея” (А; 1999)

10.Қаратаев М.Әдебиет және эстетика – Алматы: 1970 ж.350б.

11.Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973-212 б.

12. Ш.Уәлиханов Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985 – 560 бет.

13. Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. – Алматы: “Білім” қоғамы, 1990.

14. Базарбаев М. Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы. Алматы: 1973 254 16.

15. Гинзбург Л.О.Лирике М.-Л,Советский писатель, 1964 ж. 382б.

16. Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы. Жазушы, 1987 ж. 238 б.

"№2 Қабанбай орта мектебі мектеп жасына

дейінгі шағын орталығы бар" коммуналдық

мемлекеттік мекемесінің қазақ тілі мен әдебиеті

пәнінің мұғалімі Кыяхметова Ляззат Аукеновна

КІРІСПЕ .....................................................................................................

АБАЙ–ТАНЫМЫНДАҒЫ ЖҮРЕК ҰҒЫМЫНЫҢ ПӘЛСАФАЛЫҚ

НЕГІЗІ............................................................................................................

1.1 Абайдың толық адам тұжырымдамасы...............................................

І.2 Адамгершілік арналары.........................................................................

АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЖҮРЕК КУЛЬТІ .....................................

2.1. ЖҮРЕК - Абай дүниетанымының алтын арқауы ...........................

ҚОРЫТЫНДЫ............................................................................................

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..........................................................

Ақын адамгершілікті көркемдік тұрғыда суреттеумен шектелмей, оны ілім, таным, ойшылдық деңгейіне көтере жүрекпен байланыстыра жырлайды. Жүрек – алла-жар әмірін ет пен сүйектен жаралған адамзат кеудесіне ұялатушы. Жүрек әміріне құлақ аспау, ынсап пен қанағатты жоғалту, «бес дұшпанға» ырық беру, нәпсінің құлына айналу– адамдық қасиеттен азу. Ақынның: «Жүрегіңнің түбіне терең бойла», «Жүрегіңе сүңгі де түбін көзде». «Ынталы жүрек сезген сөз». «Ынталы жүрек, шын көңіл, Өзгесі хаққа қол емес», «Жүректің көзі ашылса, Хақтықтың түсер сәулесі» – деген ойлары - ақиқатты тану жолын нұсқағаны. Адам жаны мен тәнінің сан алуан жан қуаттарының сыр-сипатын саралап, ақыл, сезім, қайратты біртұтас құбылыс деп түсіндіреді.

АБАЙ–ТАНЫМЫНДАҒЫ ЖҮРЕК ҰҒЫМЫНЫҢ ПӘЛСФАЛЫҚ

НЕГІЗІ.

Жан құмары Жан азығы Жан қуаты

Ғылым жолы

Біз Абай қара сөздеріндегі моральдық философияға сай келетін танымның бірінші категориясы жүрек деп қарастырамыз. Енді осы категорияға анықтама беріп кетелік. Кез – келген оқыған адамның бойында жаны бар. Ол жан – тәнімен бір нәрсені құмартады. Оның бойында жан құмары (білуге құштарлық), жан азығы (оқу, білім, іздену арқылы ғылымға ұмтылу), жан қуаты: (бойында шабыт, қайрат, ояну арқылы білімге тоймау). Міне осы қасиет адамды саналыққа, білімге, білім – ғылымға жетелейді.

Бұл Абай қара сөздеріндегі 1 – ші таным категориясы. Енді бұдан да ғажабы Абай көп ретте шығыс ойшылдарының әсіресе мораль философиясы саласында айтылған ой – пікірлерінде жиі ұшырасатын араб, парсы тіліндегі философиялық, психологиялық қалыптасқан термин сөздер қазақы қалыпқа түсіріп, исі қазаққа түсінікті табиғи баламасын тауып, қолданған. Мысалы:

Ақыл мен жан – мен өзім, тән – менікі

«Мені» мен менікінің мағынасы – екі

«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,

Менікі өлсе өлсін, оған бекі. Енді осы жерде Абай адам жанын «мен» деп алған. «Ақыл мен жанды» қосарлап, жаңа таным жасамақ болады. Абай айтып тұрған «мен» мен «менікі» де «жан» мен «тән». Құранда, шығыстық исламдық философиясында «жан», рух өлмейді. Ал тәндегі тіршіліктегі жан ол «менікі» деп алып отыр. Үшінші шумақта «мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, «менікі» өлсе өлсін оған бекі» дегені. Тән өледі. Сен оған сен, өзіңді өлемін деп тағдырыңды сендір деп тұр.

Абайдың ғылымды шын махаббатпен көксеп, оны меңгертуге ұмтылған саналы адам ғана адам атына лайықты деп білуінде үлкен мағына бар. Осы ойдың орайында Абай жас талапкерлердің теологиялық ғылымды, қоғамдық ғылымды, табиғи ғылымды меңгеруі қажеттілігіне 38 – қара сөзіне тоқталып өтеді. 19 – қара сөзінде «... Естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы мен жаманды таниды дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» деп Шығыс ғұламасы мен қазақтың данышпан ақынының арасында бұл мәселелер төңірегінде айқын пікірлестік, ой сабақтастығы болғандығына олардың көзқарас, танымдары мен тұжырымдарын салыстыра отырып көз жеткіздік.

Абайдың толық адам тұжырымдамасындағы

жүрек культі

Абайда толық адамның мәні мен негізіне үңілген белгілі бір жүйе бар. Сол жүйені мынадай күйде көруге болады:

а) толық адам: ақыл, қайрат, жүрек;

ә) ақыл, жүрек;

б) жәуанмәртілік: ақыл, рақым, әділет;

в) жүрек: әділет, рақым, т.б.

г) әділет;

д) сүю;

«Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде ақынның бұған дейін айтылып келген адам болу жайындағы ойлары әжептәуір жүйеленіп, тиянақтала түседі. Ақын шығармашылығындағы осы өлеңнің ерекше орны туралы кезінде М.Әуезов өте жақсы айтқан. Әдебиетші ғалым М.Мырзахметов те бұл өлеңнің туу тарихы мен мән – мағынасын өзі де жете танып, жұртқа да нанымды насихаттап келеді. Ақынның кейінгі өлеңдерінде ерекше бөліп айтатын үш қасиеті осы өлеңінде – ақ елес беріп өтеді. Абай атаған бес асыл іс негізінен толықтықты танытатын үш қасиетті құрайды: талап пен еңбек қайратты танытса, терең ойыңыз – ақыл, ал қанағат пен рақым жүректен туатын қасиеттер. Сонда «Малға достың мұңы жоқ малдан басқа» өлеңіндегі:

Үш – ақ нәрсе – адамның қасиеті:

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек - деген ақындағы өзіне қатысты түйінді, қорытынды ойдың алғашқы нышаны ертеректе – ақ көріне бастаған екен. Адам бойындағы осы үш қасиеттің ерекше танып білуге тұратын таным екенін «Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек» өлеңінде өзгеше бөліп айтады. Ақынның «Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек» деуі осыдан. «Жастықтың оты, қайдасың?» өлеңіндегі мына шумақ осы ойды дамыта, бекіте түседі:

Адамның тауып айласын,

Кісілікті ойламай.

Қаруын көңіл сайласын,

Қолға от түспес бойламай.

Абай өзінің бар саналы өмірін адамдық пен кісілік қасиеттің кемеліне келіп, көркеюіне жұмсайды. Оны өз танымын жүйелі жырлауымен байқатады. «Жастықтың оты жалындап» өлеңіндегі мына шумақтан да жаңағы үш қасиеттің бірлігі көрінеді:

Қайратпен кіріп жалынбай,

Ақылмен тауып айласын.

«Мен қалайға» салынбай,

Жылы жүзбен жайнасын.