Тарихи танымдағы неопозитивизм және оның сипаты

ТАРИХИ БІЛІМДЕГІ НЕОПОЗИТИВИЗМ - логикалық позитивизммен және тарихтың аналитикалық философиясымен ұсынылған тарихи гносеологиядағы бағыт. Неопозитивистер тарихи таным теориясының дамуына, ғылыми тарихи білімнің табиғаты мен тілін талдауға байланысты мәселелерге тоқталды. Өкілдері ғылыми білімнің бірлігі мен жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдардағы зерттеу құралдарын біріздендіруге ұмтылған логикалық позитивизм шеңберінде тарихтағы ғылыми теориялық білімдердің логикалық және әдіснамалық негізделуіне, оны тексеру принциптеріне және ғылыми мәлімдемелер тіліне ерекше назар аударылды. Логикалық позитивистер тарихи теорияларды фактілерден шығару керек деп санады, ал тарихи суреттеу тілінде ақпараттық мазмұнды эмоционалды бағалаудан қатаң бөліп алу керек. Сондықтан олар тарихи білімдерді тексеру процедурасына үлкен мән берді, бұл олардың эмпирикалық және әдістемелік тексеруі нәтижесінде ғылыми тұжырымдардың ақиқаттығын анықтайды. Логикалық позитивистер мұндай тұжырымдаманы тарихи шындықты танудың логикалық матрицасы ретінде қарастыра отырып, ғылыми мәлімдемелер тілін формалдауға ерекше назар аударды. Түсіндіруді ғылымның негізгі функциясы деп санаған логикалық позитивистер оның «дедуктивті-номологиялық моделін» - «білетін заңдар» арқылы тарихи білімде түсіндіруді ұсынды. Осы модельді ұсынған К.Гемпельдің айтуынша, барлық ғылымдардағы заңдардың қызметі бірдей: олар эмпирикалық деректерді түсіндіру үшін қолданылады. Келесі элементтер көрсетілген осы түсіндірудің жалпы схемасы: 1) түсініктеме - түсіндіруге жататын фактілер, оқиғалар туралы үкімдер; 2) түсініктеме - оның негізінде түсініктеме жүзеге асырылатын; 3) түсіндірмеден түсініктеменің логикалық, дедуктивті қорытындысы. Өз кезегінде, түсініктеме, бір жағынан, түсіндіруде қолданылатын жалпы заңдылықтардан, ал екінші жағынан, түсіндірілген құбылыс болатын немесе одан әрі дамитын нақты жағдайларды белгілейтін тұжырымдардан тұрады (2). Қарапайым түрде бұл схеманы келесідей түрде көрсетуге болады: кез-келген тарихи құбылысты түсіндіру үшін оны бір немесе бірнеше жалпы заңдар бойынша жинақтау керек, оның ішінде басқа ғылымдардан қарыз алу және оларды белгілі бір нақты жағдайларда қолдану қажет. К.Гемпельдің, атап айтқанда В.Дрейдің сыншылары, тарихшылардың анда-санда «заңдарды қамтитын» түсіндіру моделін қолданатынын жоққа шығармады. Бірақ тарихи түсініктемедегі басты нәрсе, олардың пікірінше, сыртқы “заңдылықтар” мен себептілік емес, адамның іс-әрекетінің интенционалдығы мен ішкі мотивтері болып табылады (4).

Тарихтың аналитикалық философиясы өкілдерінің танымдық қызығушылығының тақырыбы - тарихи дискурстың ерекшелігі, тарихшылардың ойлауы және олардың тарихты зерттеу тәсілдері. Сонымен бірге олар тарихи теориялардың сипаттамалық және түсіндірмелік екі түрін құруға ерекше назар аударады. Сипаттамалық теория өткен оқиғалар сериясындағы қандай да бір құрылымды анықтауға және осы құрылымды болашаққа экстраполяциялауға тырысады, болашақ оқиғалар өткен оқиғаларда анықталған құрылымды қайталайды немесе толықтырады деген қорытынды жасайды. Түсіндірмелі теория бұл құрылымды себептілік тұрғысынан түсіндіруге тырысады (3). Сонымен қатар, тарихтың аналитикалық философиясы үшін маңыздыларының бірі - тарихи білімнің ақиқаттығы шарттары туралы мәселе, оны оның өкілдері тарихи еңбектердегі тұжырымдардың құрылымы мен логикасын талдау арқылы шешеді. ХХ ғасырдағы тарихтың аналитикалық философиясын дамытуда Ф.Анкерсмит оны логикалық позитивизм нұсқаларының бірі ретінде қарастыра отырып, келесі кезеңдерді бөліп қарастырады: 1) 1950 жылдар - тарихи түсіндірудің дедуктивті-номологиялық моделінің пайда болуы; 2) 1960 жылдар - герменевтикаға тарихтан түсіндірудің барабар тұжырымдамасын іздеу; 3) 1970 жылдар - тарихта түсіндірудің нарративистік тұжырымдамаларының пайда болуы (1). М.А.Кукарцева сонымен қатар тарихи білімді түсіндірумен байланысты проблемаларға сүйене отырып, тарихтың аналитикалық философиясының дамуының үш кезеңін бөліп көрсетеді.