Ғылымның тарихы мен философиясының пәні
Теориялық танымның методтары: формалдау, аксиоматикалық, гипотетикалық-дедуктивтік, абстрактылықтан нақтылыққа өту, диалектика, жүйелік әдіс және жүйелі талдау
жүктеу/скачать 335,4 Kb.
|
ûëûìíû òàðèõû ìåí ôèëîñîôèÿñûíû ï í³
- Бұл бет үшін навигация:
- К.Поппер мен С.Тульминнің білімнің дамуын түсіндірудегі эфолюциялыө тәсілі
| 59. Теориялық танымның методтары: формалдау, аксиоматикалық, гипотетикалық-дедуктивтік, абстрактылықтан нақтылыққа өту, диалектика, жүйелік әдіс және жүйелі талдау.
Формальдау - алынған білімдердің белгі-символдық формада көрінісі. Ғылыми білімдегі бұл тәсіл табиғи және жасанды тілдерді ажыратуға негізделген. Ғылымда кеңінен қолданылатын математикалық символизм формализацияның мысалы болып табылады, ол білімді бекітуге көмектесіп қана қоймай, таным процесінде өзіндік құрал ретінде қызмет етеді. Кез-келген ресми жүйені құру үшін сізге: алфавитті орнатыңыз (белгілердің белгілі бір жиынтығы); 2) бастапқы белгі-алфавиттен «сөздерді» немесе «формулаларды» алуға болатын ережелерді орнатыңыз; 3) ережелерді орнатыңыз, оған сәйкес бір сөзден (формулалардан) басқа сөздерге (формулалардан) өтуге болады. Формальды жүйелер объектіні оған тікелей сілтеме жасамай зерттеу жүргізуге мүмкіндік береді (бұл жағдайда бұл белгілермен жұмыс). Ақпаратты жазудың нақтылығы мен айқындығы. Годельдің барлық формальды жүйелердің толық еместігі туралы теоремасы. Сондықтан жасанды тіл ғылымның жалғыз тілі емес. 1) ғылымның негізгі терминдерінің жүйесі тұжырымдалған (мысалы, Евклид геометриясында - нүкте, түзу, бұрыш, жазықтық және т.б. ұғымы) 2) Осы терминдерден аксиомалар (постулаттар) жиынтығы тұжырымдалады - дәлелдеуді қажет етпейтін және алғашқы ереже болып табылатын, одан теорияның барлық басқа тұжырымдары белгілі ережелерге сәйкес алынған тұжырымдар. 3) бастапқы позицияларды түрлендіруге және бір позициядан екінші позицияға ауысуға, сонымен қатар теорияға жаңа терминдер енгізуге мүмкіндік беретін қорытынды ережелерінің жүйесі тұжырымдалған. 4) Постулаттарды түрлендіру шектеулі аксиомалар санынан дәлелденетін тұжырымдар - теоремалар жиынтығын алуға мүмкіндік беретін ережелер бойынша жүзеге асырылады. Әдетте, аксиоматикалық әдісті тек жалпы түрде салынған теориялық жүйелерге ғана қолдануға болады. Ғылым тарихы көрсеткендей, қалыптасу кезеңінде теория өз жолын көп жағдайда «сынақ пен қателік» әдісімен жасайды, және тек аяқталу кезеңінде ғана бүкіл білім жиынтығы аксиоматикалық әдіске сәйкес рәсімделуі мүмкін. Бұл көбінесе аксиомаларға қойылатын талаптарға байланысты. Бір-бірінен дәйектілік пен логикалық тәуелсіздікке қосымша, аксиомалар әлі де «жеткілікті түрде толық» болуы керек, яғни. ғылыми теорияның барлық мазмұнын шектеулі аксиомалар жиынтығынан ешқандай қосымша дәлелдемелерсіз шығарған жөн - және бұл, әрине, теория, ең болмағанда, жалпылама түрде құрылған болса ғана мүмкін болады ... Гипотетикалық-дедуктивті әдіс. Бұл әдістің мәні өзара байланысты гипотезалардың дедуктивті жүйесін құру болып табылады, олардан, сайып келгенде, эмпирикалық фактілер туралы тұжырымдар шығады.Әдіс гипотезалардан қорытынды шығаруға негізделген, оның шындықтары мүлдем белгісіз. Сондықтан барлық тұжырымдар ықтималды болып табылады. Гипотетикалық-дедуктивті әдістің жалпы құрылымы келесідей:1) Алдымен сіз теориялық түсіндіруді қажет ететін нақты материалдармен танысуыңыз керек және осы түсінікті бұрыннан бар теориялар мен заңдарды қолдана отырып табуға тырысуыңыз керек. Егер соңғысы сәтсіз болса, онда2) осы құбылыстың себептері мен заңдылықтары туралы ұсыныстар жасалады.3) Барлық қолда бар болжамдарды бағалау қажет және олардың ішіндегі ең ықтималын таңдау керек. Сонымен қатар, әр гипотеза осы ғылымның іргелі теориялық қағидаларымен (мысалы, энергияның сақталу заңымен) логикалық дәйектілігі мен сәйкестігі үшін тексеріледі.4) салдарлар гипотезадан шығады (әдетте дедуктивті құралдармен).5) Гипотезалардан алынған салдар эксперименталды түрде тексеріледі. Тест нәтижелері бойынша ең жақсы гипотеза теорияға айналады.Гипотетикалық-дедуктивті әдіс - бұл гипотезалар иерархиясы. Шыңында ең жалпы гипотезалар орналасқан. Төменгі жағында эмпирикалық шындықпен салыстыруға болатын гипотезалар бар.Бұл әдіс, мысалы, физикалық теорияларды құруда кеңінен қолданылады. 6 Жалпы ғылыми әдістер: абстракция ... ... модельдеу. Талдау дегеніміз - өз бетінше зерттеу мақсатында объектіні оның құрамдас бөліктеріне бөлу. Синтез - бұл объектінің әртүрлі аспектілерінің біртұтас тұтастыққа біріктірілуі. Абстракция дегеніміз - сезімтал қабылдайтын нақты объектілерден олар туралы дерексіз идеяларға көшу (өрлеу). Бұл процедура барысында зерттеуші объектінің маңызды емес жақтарынан алшақтайды және сонымен бірге объектінің маңызды жақтарын ашады. Идентификацияның абстракциясы көптеген объектілерді кейбір жалпы белгілері негізінде арнайы топқа біріктіру нәтижесінде алынады. Мысалы, барлық көптеген жануарлар мен өсімдіктер 60. Ғылыми танымдағы антроптық принцип Антропиялық принцип Ғылым біз өмір сүретін материалдық әлемді, ондағы барлық нәрсені өзара әрекеттесудің төрт түрімен анықтайтынын анықтады: гравитациялық, электромагниттік, күшті және әлсіз.Бұл өзара әрекеттесу микро- және макрокосмалардың заңдылықтарын анықтайды: ядролық реакциялардан және атом құрылымынан жұлдыздар мен галактикалар құрылымына дейін. Бұл өзара әрекеттесудің қарқындылығын байланыстырушы тұрақтылар деп аталатын мәндермен немесе байланыстырушы тұрақтылармен бағалауға болады (кейде әлемдік тұрақтылар термині қолданылады). Теориялық физиктер байланыстырушы константалар арасындағы байланысты өзгертудің ықтимал салдарын талдады: бар қатынастардың кез-келген өзгерісі біздің әлемімізді бұзады, ал Жердегі өмір мүмкін емес болып шығады. Ғаламның «бапталғаны» соншалық, байланыстырушы константалардың кішігірім өзгерістері апаттық салдарға алып келеді. Гравитациялық өзара әрекеттесу Күн жүйесіндегі және бүкіл Әлемдегі планеталардың қозғалысын, құрылымын және соның салдарынан жұлдыздардың температурасын анықтайды. Электромагниттік өзара әрекеттесу атомдардағы электрондар мен ядролар арасындағы байланысты және молекулалар мен кристалдардағы атомдар арасындағы байланысты жүзеге асырады.Ядролық өзара әрекеттесу жұлдыздар мен Күн интерьеріндегі ядролар мен процестердің тұрақтылығын анықтайды. Егер ол 2% әлсіз болса және нейтрондар мен протондар арасында тұрақты байланыс болмайды, яғни. ядролар, атомдар және т.б. болмайды, егер ол 0,3% күшті болса, онда жеңіл элементтердің орнына сутегі мен гелий (Әлемдегі екі негізгі элемент) басым металдар басым болады.Әлсіз өзара әрекеттесу радиоактивті ыдырау жылдамдығын реттейді, егер ол сәл аз болса, Әлемде нейтрондар болмас еді, демек, жалғыз элемент сутегі болар еді, өйткені барлық қалған ядроларда нейтрондар болады.Ядролық және электромагниттік өзара әрекеттесулердің тұрақтылықтарының арақатынасы миллиардтан астам бөлігімен ерекшелене алмайды - әйтпесе жұлдыздар пайда бола алмайды.Электромагниттік және гравитациялық өзара әрекеттесулердің тұрақтылығы бір-бірінен кем емес дәл үйлестірілген. Егер олардың қарым-қатынасы бір бағытта ауытқып кетсе, онда тек кішкентай жұлдыздар, ал екінші жағында тек үлкен жұлдыздар ғана өмір сүрер еді. Ғарыштан жерге қайта оралайық. Жердегі өмірді сусыз елестету мүмкін емес, және су, H2O қосылысы, бірқатар ерекше, соның ішінде аномальды қасиеттерге ие, оларсыз жер бетінде тіршілік ету мүмкін емес. (Бұл қасиеттер, атап айтқанда, сутегі байланысының болуымен байланысты). Химия тұрғысынан су - бұл молекулалық оттегі гидриді (периодтық жүйенің VI тобының элементі). VI топтағы басқа элементтердің күкірт, селен және теллур гидридтері, Н2S, Н2Se, Н2Te, судан айырмашылығы, улы және олардың балқу және қайнау температуралары теріс температура аймағында, -10 ден -1000 С аралығында жатыр. Су - мұздағанда кеңейетін аз заттардың бірі, сондықтан мұздар суда жүзеді, су қоймаларын қыста жоғарыдан қатудан сақтайды. Су объектілерін тоңудан сақтайтын тағы бір аномальды қасиет - температура 0-ден 40 С-қа көтерілгенде судың тығыздығы артады, содан кейін әдеттегідей азаяды. Көрсетілген ауытқулардың, сондай-ақ судың орасан зор жылу сыйымдылығы мен кристалданудың ерекше жылуы арқасында мұз астындағы су қоймаларында тіршілік сақталады. Сонымен қатар, бұл қасиеттер жыл мезгілдерінің өзгеруін «жұмсартады», яғни. бізді су тасқыны мен суықтан сақта.Су - бұл әмбебап еріткіш, соның арқасында жасушаларда химиялық реакциялар жүруі мүмкін екенін ұмытпаған жөн.Су буының оптикалық қасиеттері күн радиациясының таралуына бейімделген, оның максимумы көрінетін спектр аймағында, ал Жер атмосферасында Жер сәулесінің кері ағынын сіңіру (максималды инфрақызыл аймақта). Нәтижесінде Жердің температуралық режимі Күн жүйесінің басқа планеталарынан күн сайын үлкен температуралық ауытқулармен айтарлықтай ерекшеленеді.Жердегі тіршіліктің сақталуын оның әдеттен тыс үлкен магнит өрісі, ионосфера, озон қабатынсыз ойлау мүмкін емес.Адамзат өмірінің барлық аспектілеріне қатысты бұл тізімді жалғастыруға және жалғастыруға болады, бірақ ұсынылған мәліметтерден негізгі қорытынды жасауға болады. Оны былай тұжырымдайық: әлемнің үйлесімділігі мен ондағы адамның тіршілік етуіне жарамдылығын барлық деңгейде байқауға болады: элементар бөлшектердің, атом ядролары мен атомдардың сипаттамаларынан бастап Жердің өз осінің айналу жылдамдығына, Күн жүйесіндегі орнына және Әлемнің кеңеюіне дейін.Осы «кездейсоқтықтардың» жиынтығын көргенде, бұл кездейсоқ емес екеніне сенімдіміз.Жаратушыға, оның Адамға деген керемет сүйіспеншілігіне сенетін адам үшін бұл «кездейсоқтық» таңқаларлық емес. Жаратқан Ие бұл әлемді «жақсы екенін көрді», адамды жаратып, оған «орналастырды».Таңқаларлықтай, көптеген адамдар басқа көзқараспен бөліседі: ғалам кездейсоқ аталған қасиеттер жиынтығына ие болады. Параметрлердің хаостық таралуымен көптеген әлемдер бар және олардың көпшілігі адамдар тұрмайды. Жерде өмірмен үйлесімді жағдайлар кездейсоқ пайда болды, мүмкін басқа галактикаларда да болуы мүмкін 61. К.Поппер мен С.Тульминнің білімнің дамуын түсіндірудегі эфолюциялыө тәсілі Поппер Карл Раймунд – британдық философ. Вена ұжымынң дискуссияларына қатысқан, оның бағдарламасына сынау жасаған; 1946 ж. бастап, өзінің шəкірттерімен бірге ғылым философиясында сыңшыл рационализм аталатын жаңа бағытты қалыптастырған. Поппердің пікірінше, сынау ғылымның негізгі əдісі жəне ғалымның əдетінің негізгі рационалды стратегиясы. Поппердің көзқарасын 20 ғ. басында физикадағы жаңа теориялар, логикалық позитивизмнің идеялары, кантианшылдықтар өзгертті. Өзінің сыншыл рационализм атты философиялық концепциясын неопозитивизімге антитеза ретінде құрастырды: верификацияның орнына демаркацияны; индуктивизімге қарсы болды; демаркацияның əдісі – фальсификация /бəрін жоққа келтіру/. Карл Поппердің методологиялық идеялары батыс философиясында – сыншыл рационализм - əйгілі бағыттың негізін қалыптастырды. Рационализм ғылыми білімнің мінездемесі жəне зерттеу процесінде ғалымдардың қызмет əдеті ретінде айқын. Сыншыл рационализімнің жарияланған принциптеріне компромиссіз сынау, білімнің принципиалдық гипотетикаландырыуы жатады, себебі, абсолюттік ақиқаттың иелігіне шабыт беретін рационалдылықсыз жағдай. Попперді неопозитивистік дəстүрмен байланыстырады, бірақ Витгенштейн сияқты ол Вена ұжымының қызметіне қатысы жоқ. Қорыта айытқанда, қазіргі ғылым философиясында адекватты түрде толық саналатын жағдайға білімнің дамуының реалды процесі түбінде қатал бақылауға қарсы шығады. Ғылыми процестің субъектілері жарияланған ережемен емес, ішкі мотивациядан өткен логикалық, верификациялық-фальсификациялық салыстырмадан өткен, принципиалды түрде жаңа мүмкіндіктердің болуына ашық. оналдылық жəне ғылыми жаңалық» жəне «Адам түсінігі» атты шығармаларында ол ғылым мен білімнің дамуын қоршаған ортаны терең түсіну деп, Поппердің сияқты ақиқат пікілерді ұсынуда көрмейді /Поппердің «толық білім ақиқат пікірлер арқылы» деген тұжырымды Тулмин «адекватті ұғымдар арқылытерең түсіну» дегенді ұсынады Тулмин өзінің рационалдылық туралы түсінігін абсолютистердің түсінігіне қарсы қояды, олар жүйені тек авторитетке лайық болса, уақыттан тыс, универсалды стандарттарға, мысалы, Платон идеяларына əлде Евклид геометрияның стандарттарына деп; сонымен қатар елятивистердің бір нақты тариха уақытқа лайық,яғни универсалды баға беруге болмайды деген пікірінеде қарсы шығады. Тулмин үшін, «рационалдылық – ол адам іс-əрекетінің талпынысының атрибуты, сонымен қатар анықтамаларды, пікірлерді жəне формалды жүйелерді сын мен өзгерістен өткізетін процедуралар». Басқаша айытқанда, рационалдылық – тарихи негізделген ғылыми зерттеу нормативтерлерге, нақты түрде, бағалау нормативтерге жəне теорияларды таңдауға сəйкестік. Осыдан,рационалдылықтың бəріне ортақ стандарттары жоқ жəне мүмкін емес, олар «табиғи реттіліктің идеалдары» мен бірге өзгереді. Тулминнің рационалдылық туралы жаңа түсінігі басқа сұрақтарға да өзгеріс əкелді. Біріншіден, ғылыми революция туралы мəселе бойынша.
жүктеу/скачать 335,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|