Филология факультеті

Қазақтың қай жырын алсақ та пиар үлгілері кездеседі. Ол елді-мекен, ру, белгілі бір тұлғаны дәріптеу мақсатында орын алған. Қыз Жібек жырында да осындай белгілер бар екеніне көз жеткізуге болады. Мәселен жырдың басындағы Жағалбайлы елі, сол елдің қадірлісі Базарбай туралы мақтауын асырады: Қазақ жерінде, Жағалбайлы елінде байлығы асқан Базарбай атты қадірлі кісі болған екен.

Қазірде басшылардың көмекшілер, хатшылары болса, ол кезде бұл қызметті уәзір атқарған: «Сол елдің төресі Сырлыбай еді. Оның уəзірі Қаршыға сөзге шешен адам екен. Төлегеннің жайын естіп, атына қамшы басып, ентігіп жетіп келеді». Бұл жерде Қаршығаның Сырлыбайдың орнына жүретін уәзірі екенін көреміз.

Қыз Жібектің көшін іздеп шыққан Төлеген мен Қаршығаның жолдарында кездескен аруларды суреттеп, Ақжайықтың аруларын әспеттей түседі.

…Бір көшке жетіп келеді,

…Тағы бір көшке жетеді,

Тағысын тағы осылай қазақ қыздарының сұлу бейнесін жырға қосады. Бұның барлығы қазақ қыздарының мәртебесін арттырып, қазіргі тілмен айтқанда пиар жасайды. Ал Қыз Жібектің келбетін керемет кесіндеп, аспанға шығарады:

Жырдың негізгі нұсқаларында Жібектің сипаты эпостық дәстүрге сай әспеттей суреттеледі. Жыр қисыны – «жиһанда бұл сипатты ұрғашы пендені Төлеген бұрын көрмегендіктен, көре сала кеуілі мықтап ауады». «Өзі түгіл Жібектің, өлігін адам өпкендей» деген әсірелеу, көріктеу әдістері осыны дәлелдемек үшін керек болады. Мұсабай жырлаған түрде Жібектің порымы «Бидай өңді, нұр жүзді, секпілі жоқ, қой көзді, әйел де болса бір сөзді», ал Шеге нұсқасында «Қыр мұрын, қызыл жүзді, қиылған қас» – деп, реалистік рәуіште суреттеледі. Даланың меңсіз сұлуының қоспасыз көркем бейнесі өмірде шынымен-ақ сондай-ақ болса керек. Осы сұлулығына қоса Жібек аса дегдар, бекзат жан («Шыныдан аппақ сүйегі»). Еш адам оған «Бектігі бар» деп, дауыстап сөйлемейді. Жиын-тойда егер өзі бастап айтпаса, ешкім оған өлең айтпайды. Өзі қаласа ғана әйкел құрғызып, бірнеше күн жігіттермен айтысады және соның бәрінде жеңеді екен. Өте айтқыш, тапқыр («Өткірлігін байқасаң, ұсталар соққан кетпендей»). Қысылғанда амал табады, сонысымен Қоренді де отырғызып кетеді. Қалмақты ақылдылығы һәм шешендігімен ұршықтай ойнататын салтқа да, ерге де нағыз опалы әйелдің сойы. Уақиғаның қалай боларын алдын ала түс көріп білетін сұңғыла. Сүйіктісінің соңынан өлмек те болады, бірақ оған тосқауыл – Төлегеннің өлердегі соңғы тілегі. Оны өсиет деп түсінетіндіктен, әлгі тілекті орындамаса Төлегеннің бір өлмей, екі өлгені деп ұғынады. Өзі дініне берік, «кәпірге қатын болатын болдым» деп намыстан, ұяттан жарыла жаздайды. Шеге нұсқасында «Бір тасқынға бір тосқын» деп, көзі аларып өліп жатқан Қореннің көзіне құм құйып, семсермен шауып, басын денесінен бөліп домалатады.

Лиро-эпостық яғни махаббат жырларында негізінен батырлық, ерлікті жырлаудан гөрі, екі жастың арасындағы шынайы махаббат, халықтың әдет-ғұрпы , салт-дәстүрі көбірек суреттеледі. «Қыз Жібек» жыры да солардан кенде емес. Солардың бірі «Қыз көру» (салт). Кейде «қыз таңдау» деп те аталады. Салт бойынша белгілі кісілердің балалары немесе өнерпаздар , сал-сері жігіттер өзіне лайық қыздарды ел ішінен өздері таңдаған. «Пәлен жерде жақсы қыз бар» дегенді естіген жар таңдаған жігіттер өнерлі дос-жолдастарын ертіп қыз аулына барады. Қазақта «Қызды кім көрмейді, қымызды кім ішпейді» деген мақал қыз іздеген жігіттерге жол ашады.