§ 10. Ақпараттың өлшем бірліктері

66
Со ны мен,  ақ па рат тың  кө ле мін  өл шеу  үшін  «байт »  де ген  үл ке ні­
рек  өл шем  бір лік  қол да ны ла ды.  1  байт   8  бит тен  тұ ра ды,  яғ ни,  ақ па­
рат ты  өл шеу дің  ең  кі ші  өл шем  бір лі гі  бит  бол ға ны.  Ал,  үл кен  кө лем­
ді  ақ па рат тар ды  өл шеу  үшін  ту ын ды  өл шем  бір лі гі  қол да ны ла ды: 
1 байт  = 8 бит;
1 Ки лобайт  (Кб) = 1024 байт ;
1 Ме габайт  (Мб) = 1024 Кб;
1 Гигабайт  (Гб) = 1024 Мб;
1 Те ра байт  (Тб) = 1024 Гб.
Егер біз бит ті байт қа ай нал­
ды ра тын  бол сақ,  он да  бит ті  8­ге 
бө ле міз: 224 бит / 8 = 28 байт . Ал, ке рі сін ше байт ты бит ке ай нал­
ды ра тын бол сақ, байт ты 8­ге кө бей те міз: 368 байт х 8 = 2944 бит.
Ақпаратты сақтайтын құрылғылардың сыйымдылығына 
қарай түрлі көлемдегі ақпараттарды жазуға болады (48-сурет):
мәтіндер;
бейнеақпараттар;
дыбыстық ақпараттар; 
су реттер.
М
­
­
­
­– хабардың ұзындығы, 
яғни, символдар саны. 
Мы са лы, оқу лық та 210 бет бар, бір бет те 43 жол, ал әр 
жол да 70 сим вол бар де лік, егер мұн да су рет жоқ деп есеп те сек, 
он да кі тап та 210 х 43 х 70 = 632100 сим вол бол ға ны, яғ ни, 
632100  байт   не ме се  617  Кб айт   ақ па рат  бар. 
  Ақ па рат тың  жет кі зі лу  жыл дам ды ғы  бар.  Олар:  бит/сек, 
байт/ сек,  Кб айт/сек,  Мб айт/сек,  Гб айт/сек.
Дү ниежү зін де ақпарат көлемі әр жыл сайын өсіп отырады.
Е
­
Əдет те 1 байт тың кө ме  гі мен бір
сим вол код тала ды. Сим вол кез 
кел ген бел гі  әріп, сан, ты ныс бел-
 гі сі  не  бос  орын  бо луы  мүм кін.
Қат қыл  дис кі
Flash­жа ды
Гигабайт тар
Же дел  жа ды
Ла зер лік  дис кі
Мегабайт тар
­
­ л­шем­бір­лік­те­рі
А
А
А
А
66
Р
Же дел  жа ды
Же дел  жа ды
М
Же дел  жа ды
Же дел  жа ды
А
Ақ па рат тың  жет кі зі лу  жыл дам ды ғы  бар.  Олар:  бит/сек, 
Ақ па рат тың  жет кі зі лу  жыл дам ды ғы  бар.  Олар:  бит/сек, 
байт/ сек,  Кб айт/сек,  Мб айт/сек,  Гб айт/сек.
байт/ сек,  Кб айт/сек,  Мб айт/сек,  Гб айт/сек.
Дү ниежү зін де ақпарат көлемі әр жыл сайын өсіп отырады.
Дү ниежү зін де ақпарат көлемі әр жыл сайын өсіп отырады.
А
Мегабайт тар
Мегабайт тар
Н
он да кі тап та 210 х 43 х 70 = 632100 сим вол бол ға ны, яғ ни, 
он да кі тап та 210 х 43 х 70 = 632100 сим вол бол ға ны, яғ ни, 
632100  байт   не ме се  617  Кб айт   ақ па рат  бар. 
632100  байт   не ме се  617  Кб айт   ақ па рат  бар. 
Ақ па рат тың  жет кі зі лу  жыл дам ды ғы  бар.  Олар:  бит/сек, 
Ақ па рат тың  жет кі зі лу  жыл дам ды ғы  бар.  Олар:  бит/сек, 
байт/ сек,  Кб айт/сек,  Мб айт/сек,  Гб айт/сек.
байт/ сек,  Кб айт/сек,  Мб айт/сек,  Гб айт/сек.
Дү ниежү зін де ақпарат көлемі әр жыл сайын өсіп отырады.
Дү ниежү зін де ақпарат көлемі әр жыл сайын өсіп отырады.
-
жол да 70 сим вол бар де лік, егер мұн да су рет жоқ деп есеп те сек, 
жол да 70 сим вол бар де лік, егер мұн да су рет жоқ деп есеп те сек, 
он да кі тап та 210 х 43 х 70 = 632100 сим вол бол ға ны, яғ ни, 
он да кі тап та 210 х 43 х 70 = 632100 сим вол бол ға ны, яғ ни, 
П
П
М
­
­
­
­
яғни, символдар саны. 
Мы са лы, оқу лық та 210 бет бар, бір бет те 43 жол, ал әр 
Мы са лы, оқу лық та 210 бет бар, бір бет те 43 жол, ал әр 
жол да 70 сим вол бар де лік, егер мұн да су рет жоқ деп есеп те сек, 
жол да 70 сим вол бар де лік, егер мұн да су рет жоқ деп есеп те сек, 
В
В
М
­
­
­
­
б
бө ле міз: 224 бит / 8 = 28 байт . Ал, ке рі сін ше байт ты бит ке ай нал­
бө ле міз: 224 бит / 8 = 28 байт . Ал, ке рі сін ше байт ты бит ке ай нал­
ды ра тын бол сақ, байт ты 8­ге кө бей те міз: 368 байт х 8 = 2944 бит.
ды ра тын бол сақ, байт ты 8­ге кө бей те міз: 368 байт х 8 = 2944 бит.
Ақпаратты сақтайтын құрылғылардың сыйымдылығына 
Ақпаратты сақтайтын құрылғылардың сыйымдылығына 
қарай түрлі көлемдегі ақпараттарды жазуға болады 
қарай түрлі көлемдегі ақпараттарды жазуға болады 
дыбыстық ақпараттар; 
дыбыстық ақпараттар; 
а
бө ле міз: 224 бит / 8 = 28 байт . Ал, ке рі сін ше байт ты бит ке ай нал­
бө ле міз: 224 бит / 8 = 28 байт . Ал, ке рі сін ше байт ты бит ке ай нал­
ды ра тын бол сақ, байт ты 8­ге кө бей те міз: 368 байт х 8 = 2944 бит.
ды ра тын бол сақ, байт ты 8­ге кө бей те міз: 368 байт х 8 = 2944 бит.
Ақпаратты сақтайтын құрылғылардың сыйымдылығына 
Ақпаратты сақтайтын құрылғылардың сыйымдылығына 
ас
с
бө ле міз: 224 бит / 8 = 28 байт . Ал, ке рі сін ше байт ты бит ке ай нал­
бө ле міз: 224 бит / 8 = 28 байт . Ал, ке рі сін ше байт ты бит ке ай нал­
с
сим вол код тала ды. Сим вол кез 
кел ген бел гі  әріп, сан, ты ныс бел-
 гі сі  не  бос  орын  бо луы  мүм кін.
п
п
п
Е
­
Əдет те 1 байт тың кө ме  гі мен бір
сим вол код тала ды. Сим вол кез 
кел ген бел гі  әріп, сан, ты ныс бел-
а
рат ты  өл шеу дің  ең  кі ші  өл шем  бір лі гі  бит  бол ға ны.  Ал,  үл кен  кө лем­
рат ты  өл шеу дің  ең  кі ші  өл шем  бір лі гі  бит  бол ға ны.  Ал,  үл кен  кө лем­
ді  ақ па рат тар ды  өл шеу  үшін  ту ын ды  өл шем  бір лі гі  қол да ны ла ды: 
ді  ақ па рат тар ды  өл шеу  үшін  ту ын ды  өл шем  бір лі гі  қол да ны ла ды: 
а
а
Е
­
с
Со ны мен,  ақ па рат тың  кө ле мін  өл шеу  үшін  «байт »  де ген  үл ке ні­
Со ны мен,  ақ па рат тың  кө ле мін  өл шеу  үшін  «байт »  де ген  үл ке ні­
рек  өл шем  бір лік  қол да ны ла ды.  1  байт   8  бит тен  тұ ра ды,  яғ ни,  ақ па­
рек  өл шем  бір лік  қол да ны ла ды.  1  байт   8  бит тен  тұ ра ды,  яғ ни,  ақ па­
рат ты  өл шеу дің  ең  кі ші  өл шем  бір лі гі  бит  бол ға ны.  Ал,  үл кен  кө лем­
рат ты  өл шеу дің  ең  кі ші  өл шем  бір лі гі  бит  бол ға ны.  Ал,  үл кен  кө лем­
ді  ақ па рат тар ды  өл шеу  үшін  ту ын ды  өл шем  бір лі гі  қол да ны ла ды: 
ді  ақ па рат тар ды  өл шеу  үшін  ту ын ды  өл шем  бір лі гі  қол да ны ла ды: 
ы
ы
Со ны мен,  ақ па рат тың  кө ле мін  өл шеу  үшін  «байт »  де ген  үл ке ні­
Со ны мен,  ақ па рат тың  кө ле мін  өл шеу  үшін  «байт »  де ген  үл ке ні­
рек  өл шем  бір лік  қол да ны ла ды.  1  байт   8  бит тен  тұ ра ды,  яғ ни,  ақ па­
рек  өл шем  бір лік  қол да ны ла ды.  1  байт   8  бит тен  тұ ра ды,  яғ ни,  ақ па­

67
А
­
­
­– бір уақыт бірлігінде жөнел-
тілетін ақпарат саны.
­ Б ­
1.  Ақ па рат тың  қан дай  өл шем  бір лік те рі  бар?
2.  Ха бар ла ма ның  ақ па рат тық  кө ле мі  де ген  не?
3.  Бит де ген не?
4.  Ақ па рат ты  жет кі зу  жыл дам ды ғы  де ген  не?
Т ­ ­
1.  Не  үшін  ком пью тер де  ақ па рат тар  0  мен  1  сан да ры  ар­
қы лы  бе рі ле ді?
2.  Не лік тен  жыл  өт кен  сай ын  әлем де гі  ақ па рат тар  са ны 
жыл дам  кө беюде?
3.  Ақпараттың көлемін анықтау үшін не себепті бит өлшем 
бірлігі қолданылады?
4.  Не  се беп ті  ақ па рат тар дың  кө лем де рі  әр түр лі  бо лады?
5.  Гигабайт неге үлкен көлемді өлшем бірлігіне жатады?
Б ­
Т
М
­
Ақпараттың әлі қолданысқа енбеген өлшем бірліктері бар. Оларды 
болашақта ақпарат санының көбеюіне байланысты қолданамыз
1 Пб (Петабайт)   1024 Терабайт  
1  ксабайт   1024 Петабайт
1  еттабайт   1024  ксабайт    
1  оттабайт   1024  еттабайт.
­
­
­ (1916–2001)  –  аме ри ка лық  ма-
тема тик. 
е гіз гі  ғы лы ми  жұ мыс та ры  ло ги ка лық 
ал геб ра ға,  ақ па рат  тео рия сы на,  ки бер не ти ка ға 
ар нал ған.  Ол  ал ға шын да  «бит»  тер ми ні  шық пай 
тұр ған да  оны  бел гі сіз  «эн тро пия»  де ген  атау мен 
атап жүр ген. 1948 жы лы «Ма те ма ти ка лық бай ла ныс 
тео рия сы» де ген ең бе гін де « inary digit» де ген сөз-
ден қысқар тып, «бит» сө зін ен гі зу ді ұсын ды ( https://
r .wi­ki­pe­dia.org/wiki/Клод Шен­­нон­ сай­ты­нан­ оқу­ға­
бо­ла­ды).
А
А
А
бо­ла­ды)
Р
Р
Р
тео рия сы» де ген ең бе гін де « inary digit» де ген сөз-
ден қысқар тып, «бит» сө зін ен гі зу ді ұсын ды 
r .wi­ki­pe­dia.org/wiki/Клод Шен­­нон­ сай­ты­нан­ оқу­ға­
бо­ла­ды).
М
ал геб ра ға,  ақ па рат  тео рия сы на,  ки бер не ти ка ға 
ар нал ған.  Ол  ал ға шын да  «бит»  тер ми ні  шық пай 
тұр ған да  оны  бел гі сіз  «эн тро пия»  де ген  атау мен 
атап жүр ген. 1948 жы лы «Ма те ма ти ка лық бай ла ныс 
М
тео рия сы» де ген ең бе гін де « inary digit» де ген сөз-
ден қысқар тып, «бит» сө зін ен гі зу ді ұсын ды 
А
А
А
­
­
­ (1916–2001)  –  аме ри ка лық  ма-
тема тик. 
е гіз гі  ғы лы ми  жұ мыс та ры  ло ги ка лық 
ал геб ра ға,  ақ па рат  тео рия сы на,  ки бер не ти ка ға 
ар нал ған.  Ол  ал ға шын да  «бит»  тер ми ні  шық пай 
тұр ған да  оны  бел гі сіз  «эн тро пия»  де ген  атау мен 
Н
4.  Не  се беп ті  ақ па рат тар дың  кө лем де рі  әр түр лі  бо лады?
4.  Не  се беп ті  ақ па рат тар дың  кө лем де рі  әр түр лі  бо лады?
5.  Гигабайт неге үлкен көлемді өлшем бірлігіне жатады?
5.  Гигабайт неге үлкен көлемді өлшем бірлігіне жатады?
Н
Н
(1916–2001)  –  аме ри ка лық  ма-
-
бірлігі қолданылады?
бірлігі қолданылады?
4.  Не  се беп ті  ақ па рат тар дың  кө лем де рі  әр түр лі  бо лады?
4.  Не  се беп ті  ақ па рат тар дың  кө лем де рі  әр түр лі  бо лады?
П
2.  Не лік тен  жыл  өт кен  сай ын  әлем де гі  ақ па рат тар  са ны 
2.  Не лік тен  жыл  өт кен  сай ын  әлем де гі  ақ па рат тар  са ны 
жыл дам  кө беюде?
жыл дам  кө беюде?
3.  Ақпараттың көлемін анықтау үшін не себепті бит өлшем 
3.  Ақпараттың көлемін анықтау үшін не себепті бит өлшем 
бірлігі қолданылады?
бірлігі қолданылады?
В
1.  Не  үшін  ком пью тер де  ақ па рат тар  0  мен  1  сан да ры  ар­
1.  Не  үшін  ком пью тер де  ақ па рат тар  0  мен  1  сан да ры  ар­
2.  Не лік тен  жыл  өт кен  сай ын  әлем де гі  ақ па рат тар  са ны 
2.  Не лік тен  жыл  өт кен  сай ын  әлем де гі  ақ па рат тар  са ны 
В
б
1.  Ақ па рат тың  қан дай  өл шем  бір лік те рі  бар?
1.  Ақ па рат тың  қан дай  өл шем  бір лік те рі  бар?
2.  Ха бар ла ма ның  ақ па рат тық  кө ле мі  де ген  не?
2.  Ха бар ла ма ның  ақ па рат тық  кө ле мі  де ген  не?
4.  Ақ па рат ты  жет кі зу  жыл дам ды ғы  де ген  не?
4.  Ақ па рат ты  жет кі зу  жыл дам ды ғы  де ген  не?
б
ббб
а
1.  Ақ па рат тың  қан дай  өл шем  бір лік те рі  бар?
1.  Ақ па рат тың  қан дай  өл шем  бір лік те рі  бар?
2.  Ха бар ла ма ның  ақ па рат тық  кө ле мі  де ген  не?
2.  Ха бар ла ма ның  ақ па рат тық  кө ле мі  де ген  не?
ааа
с
с
с
Б ­
сс
п
п
– бір уақыт бірлігінде жөнел-
а
а
– бір уақыт бірлігінде жөнел-
а
1  еттабайт   1024  ксабайт    
1  оттабайт   1024  еттабайт.
с
с
с
ы
ы
ы

68
Т ­
Ақ па рат та сы мал дау шы құ рыл ғы лар дың өл шем де рін 
жә не мүм кін дік те рін са лыс ты рып, сипаттаңдар.
 
Ұқсастығы
­ ­
Кестедегі мәліметтерді сәйкестендіріңдер.
1 байт 
1024 Кб
1 Ки лобайт 
1024 Мб
1 Ме габайт 
1024 Гб
1 Ги габайт 
1024 байт 
1 Те ра байт 
8 бит 
­ ­
Есеп тер ді шы ға рың дар.
1)  «1948 жы лы Клод Шен нон ал ғаш рет бит ұғы мын ен гі­
зу ді ұсын ды» де ген ха бар ла ма ның ақ па рат тық кө ле мін 
анық таң дар. 
2)  Мә тін ком пью тер дің ¼ ки лобайт  жа ды н ала ды. Бұл мә­
тін де қан ша сим вол бар еке нін есеп тең дер. 
3)  Мә тін дік ақ па рат ты сақ тау үшін 84000 бит ке рек. Егер 
әр бет те 30 жол, 70 сим вол бол са, мә тін нің қан ша бет бо­
ла ты нын анық таң дар.
Б ­ ­ ­
Сен дер қа лай ой лай сың дар? Не іс тер едің дер?
Мұ рат өзі нің ком пьюте рі не фо то ап па рат та ғы су рет тер ді, 
қы зық ты ер те гі лер ту ра лы элект рон дық кі тап ша ны сақ та­
ғы сы кел ді. Бі рақ мониторға «сақ тау ға орын жет пей ді» де­
ген ха бар ла ма шық ты. «Сіз де 2,1 Гб, ал мен де бар лы ғы 2012 
Мб» де ген жау ап айт ты. Мұ рат электрондық кітапшаның 
не ге сақ тал ма ға нын тү сін бей қал ды. Мұ рат қа осы ны қа лай 
тү сін ді рер едің дер?
Т
Б
­
А
А
А
А
68
Р
Мб» де
Мб» де
не
не
ге сақ
ге сақ
тү
тү
М
Мұ
Мұ
қы
қы
зық
зық
ты ер
ты ер
ғы
ғы
сы кел
сы кел
ген ха
ген ха
бар
бар
Мб» де
Мб» де
А
ты
ты
А
Сен
Сен
дер қа
дер қа
лай ой
лай ой
Мұ
Мұ
рат өзі
рат өзі
ты ер
ты ер
А
Н
дік ақ
дік ақ
Н
әр бет
әр бет
те 30 жол, 70 сим
те 30 жол, 70 сим
ты
ты
нын анық
нын анық
таң
таң
Н
Н
-
ша сим
ша сим
вол бар еке
вол бар еке
па
па
рат
рат
П
лы Клод Шен
лы Клод Шен
ды» де
ды» де
ген ха
ген ха
дар. 
дар. 
пью
пью
тер
тер
дің ¼ ки
дің ¼ ки
вол бар еке
вол бар еке
В
рың
рың
дар.
дар.
лы Клод Шен
лы Клод Шен
нон ал
нон ал
ген ха
ген ха
бар
бар
В
б
б
бббббббббб
1024 Гб
1024 байт
8 бит
б
б
а
а
ааа
1024 Кб
1024 Мб
1024 Гб
1024 байт
с
Кестедегі мәліметтерді сәйкестендіріңдер.
Кестедегі мәліметтерді сәйкестендіріңдер.
с
сссс
п
п
п
ппп
а
а
с
шем
шем
де
де
рін 
рін 
с
ы
ы
рін 
рін 
ыыы

69
§ 11–12.
 
Программалық жабдықтама
Ғы лым мен тех ни ка да мып, біз дің өмі­
рі міз де ком пью тер ді қол да ну са ла ла ры күн 
са нап ар тып ке ле ді. 
Ал,­біз­ком­п ю­тер­де­гі­прог­рам­ма­лар­сыз­
ақ­па­рат­ты­өң­дей­ала­мыз­ба?­
Кез кел ген ақ па рат ты өң деу әр түр лі ком­
пью тер де гі прог рам ма лар ар қы лы жү зе ге 
асы ры ла ды.
Прог рам ма  –  нұс қау лар тіз бе гі, олар ды 
орын дау ба ры сын да ком пью тер бел гі лі әре­
кет тер жа сай ды не ме се де рек тер ді өң   дей ді.
П
­
­ –  компьютердің  негізгі  жұмыс 
істеуге арналған ақпараттық технологиялардың елеулі бір бөлігі.
Ком пью тер де сақ тала тын бар лық прог рам ма лар жи ын ты ғы 
оның прог рам ма лық жаб дық та ма сын (ПЖ) құ рай ды.
Ком­п ю­тер­де­прог­рам­ма­ор­на­тыл­ма­са,­­
біз­жұ­мыс­жа­сай­ала­мыз­ба?­
Прог рам ма сыз кез кел ген ақ па рат тық тех но ло гия құ рыл ғы­
ла ры жай эле ме нт тер жи ыны бо ла ды да, еш нәр се іс тей ал май ды. 
Ком пью тердің прог рам ма лық жабдықтамасы үш топ қа 
бө лі не ді (49-су рет):
1)  жүй елік прог рам ма лық жаб дық та ма; 
2)  қол дан ба лы прог рам ма лық жаб дық та ма (қо сым ша лар); 
3)  прог рам ма лау жүй еле рі.
Жүй елік прог рам ма лық жаб дық та ма
Жүй елік прог рам ма лар ком пью тер дің ап па рат тық жаб­
дық тар жұ мы сын бас қа рып, жұ мыс іс теп отыр ған адам ды 
­ ­
­
­
•­ ком­п ю­тер­
ақ­па­рат­ты­қа­лай­
өң­дей­ді?
•­ опе­ра­ция­лық­жүйе­
ұғы­мын­қа­лай­
тү­сі­не­сің­дер?
М ­ ­ ­ ­ ­ ­
•­ прог­рам­ма­ту­ра­лы­
тү­сі­нік;
•­ прог­рам­ма­лық­
жабдықтама;
•­ опе­ра­ция­лық­жүйе;
•­ драй­вер­ту­ра­лы­
тү­сі­нік.
А
А
дық
дық
Р
прог
прог
Р
Жүй
Жүй
елік прог
елік прог
Жүй
Жүй
елік прог
елік прог
дық
дық
тар жұ
тар жұ
М
(49-су
(49-су
жүй
жүй
елік прог
елік прог
қол
қол
дан
дан
ба
ба
лы прог
лы прог
прог
прог
рам
рам
М
ма
ма
лау жүй
лау жүй
елік прог
елік прог
А
жа­сай
жа­сай
ма
ма
сыз кез кел
сыз кез кел
ры жай эле
ры жай эле
ме
ме
нт
нт
тер жи
тер жи
пью
пью
тердің прог
тердің прог
(49-су
(49-су
рет):
рет):
(49-су
(49-су
(49-су
елік прог
елік прог
рам
рам
Н
прог­рам­ма
прог­рам­ма
ор­на­тыл­ма­са,
ор­на­тыл­ма­са,
ала­мыз
ала­мыз
ба?
ба?
сыз кез кел
сыз кез кел
тер жи
тер жи
-
дық
дық
П
П
ақпараттық технологиялардың
тала
тала
тын бар
тын бар
лық прог
лық прог
дық
дық
та
та
ма
ма
В
В
– компьютердің
технологиялардың
б
нұс
нұс
да ком
да ком
ды не
ды не
ме
ме
се де
се де
рек
рек
а
қау
қау
лар тіз
лар тіз
бе
бе
да ком
да ком
пью
пью
тер бел
тер бел
рек
рек
с
деу әр
деу әр
түр
түр
лар ар
лар ар
қы
қы
лы жү
лы жү
бе
бе
п
прог­рам­ма­лар­сыз
прог­рам­ма­лар­сыз
түр
түр
лі ком­
лі ком­
а
дің өмі­
дің өмі­
ла
ла
ры күн 
ры күн 
с
дің өмі­
дің өмі­
ры күн 
ры күн 
ы
ы

70
қол дан ба лы  прог рам ма лар мен  бай ла ныс ты ра ды.  Жүй елік 
ПЖ­ға  мы на  прог рам ма лар  жа та ды  (50-су рет):
Жүйелік ПЖ
Драйверлер
Операциялық жүйе
Утилиттер
­
­Жүй­елік­прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
Қо сым ша лар
Прог рам ма лық 
жаб дық та ма  (ПЖ)
Жүй елік  ПЖ
Прог рам ма лау 
жүй еле рі
офис тік  қо сым ша лар;  де рек тер  қо ры;  оқы ту шы 
прог рам ма лар;  эн цик ло пе дия лар,  анық та ма лар; 
мә тін ді  та ну  прог рам ма ла ры;  ше тел  тіл де рі нен 
ау да ру шы­прог рам ма лар;  ой ын дар
­
­Прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
­
Программалау  жүйелері  шық қанға  дейін  әр  адам  өзі  қолданатын  прог-
рамма мәтінін программалау тілінде жаза ды. Содан кейін оны компьютерге 
арнаулы мәтін редакторы арқылы енгізіп, арнайы компилятор көмегімен өз 
мәтінін мәшине тіліне аударатын болған. 
А
А
А
А
70
Р
Р
арнаулы мәтін редакторы арқылы енгізіп, арнайы компилятор көмегімен өз 
мәтінін мәшине тіліне аударатын болған. 
М
М
М
­
Программалау  жүйелері  шық қанға  дейін  әр  адам  өзі  қолданатын  прог-
рамма мәтінін программалау тілінде жаза ды. Содан кейін оны компьютерге 
арнаулы мәтін редакторы арқылы енгізіп, арнайы компилятор көмегімен өз 
мәтінін мәшине тіліне аударатын болған. 
А
­
­
А
А
­
Н
Н
­
­
­Жүй­елік­прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
­Жүй­елік­прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
-
-
П
П
В
қол дан ба лы  прог рам ма лар мен  бай ла ныс ты ра ды.  Жүй елік 
қол дан ба лы  прог рам ма лар мен  бай ла ныс ты ра ды.  Жүй елік 
ПЖ­ға  мы на  прог рам ма лар  жа та ды 
ПЖ­ға  мы на  прог рам ма лар  жа та ды 
В
б
қол дан ба лы  прог рам ма лар мен  бай ла ныс ты ра ды.  Жүй елік 
қол дан ба лы  прог рам ма лар мен  бай ла ныс ты ра ды.  Жүй елік 
Прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
Прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
а
а
Прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
Прог­рам­ма­лық­жаб­дық­та­ма
п
п
а
а
с
сс
ы
ы

71
О
­
  –  компьютерде  жұмыс  істеп  тұрған  ең 
маңызды программалық жабдықтама. 
Опе ра ция лық  жүйе  ком пью тер  іс ке  қо сыл ған  кез де  бір­
ден  жұ мыс  жа сай ды.  Опе ра ция лық  жүйе  ор на тыл май ын ша 
еш қан дай  ком пью тер де  қа жет ті  ақ па ра ты мыз ды  өң деп,  жұ мыс 
жа сай  ал май мыз. 
Д
 – компьютерге қосылған түрлі құрылғылардың жұмыс 
істеуі үшін қажетті программа.
Опе­ра­ция­лық­жүйе­нің­қан­дай­мүм­кін­ді­гі­бар?
Ком пью тер дің  опе ра ция лық  жүй есі:
•  ком пью тер  құ рыл ғы ла рын: 
жад   тың,  про цес сор  дың,  сырт қы 
құ рыл ғы лар дың  жұ мы сын  бас қа­
ра ды;
•  қол дан ба лы  прог рам ма ның  орын­
да лу ын;
•  ком пью тер  мен  адам  ара сын да ғы 
қа рым­қа ты нас ты  ұй ым дас ты­
рады.
Адам мен компьютер арасындағы қарым-қатынас тәсілін 
 деп атайды.
ОЖ­нің екі не гіз гі қыз ме тін атап ай ту ке рек, олар:
1)  бар лық  қол дан ба лы  жә не  жүй елік  прог рам ма лар дың  жұ­
мы сын,  олар ды  бір­бі рі мен  жә не  ап па рат тық  жаб дық тар мен 
бай ла ныс ты ра  оты рып,  қам та ма сыз  ету; 
2)  әр бір  адам ға  ком пью тер ді  жал пы  бас қа ру  мүм кін дігін  бе ру. 
Е
­
Егер ком пью тер де гі 
ды быс тық кар та жә не 
бей не кар та лар да драй       -
вер бол ма са, он да бей -
нефильмді кө ріп, ды бы -
сын ес ти ал май мыз.
А
А
Р
мы сын,  олар ды  бір­бі рі мен  жә не  ап па рат тық  жаб дық тар мен 
мы сын,  олар ды  бір­бі рі мен  жә не  ап па рат тық  жаб дық тар мен 
бай ла ныс ты ра  оты рып,  қам та ма сыз  ету;
бай ла ныс ты ра  оты рып,  қам та ма сыз  ету;
Р
2)  әр бір  адам ға  ком пью тер ді  жал пы  бас қа ру  мүм кін дігін  бе ру.
2)  әр бір  адам ға  ком пью тер ді  жал пы  бас қа ру  мүм кін дігін  бе ру.
М
ОЖ­нің екі не гіз гі қыз ме тін атап ай ту ке рек, олар:
ОЖ­нің екі не гіз гі қыз ме тін атап ай ту ке рек, олар:
1)  бар лық  қол дан ба лы  жә не  жүй елік  прог рам ма лар дың  жұ­
1)  бар лық  қол дан ба лы  жә не  жүй елік  прог рам ма лар дың  жұ­
М
мы сын,  олар ды  бір­бі рі мен  жә не  ап па рат тық  жаб дық тар мен 
мы сын,  олар ды  бір­бі рі мен  жә не  ап па рат тық  жаб дық тар мен 
бай ла ныс ты ра  оты рып,  қам та ма сыз  ету;
бай ла ныс ты ра  оты рып,  қам та ма сыз  ету;
А
А
А
А
Адам мен компьютер арасындағы қарым-қатынас тәсілін 
 деп атайды.
ОЖ­нің екі не гіз гі қыз ме тін атап ай ту ке рек, олар:
ОЖ­нің екі не гіз гі қыз ме тін атап ай ту ке рек, олар:
Н
қа рым­қа ты нас ты  ұй ым дас ты­
қа рым­қа ты нас ты  ұй ым дас ты­
Н
Адам мен компьютер арасындағы қарым-қатынас тәсілін 
-
•  ком пью тер  мен  адам  ара сын да ғы 
•  ком пью тер  мен  адам  ара сын да ғы 
қа рым­қа ты нас ты  ұй ым дас ты­
қа рым­қа ты нас ты  ұй ым дас ты­
П
құ рыл ғы лар дың  жұ мы сын  бас қа­
құ рыл ғы лар дың  жұ мы сын  бас қа­
•  қол дан ба лы  прог рам ма ның  орын­
•  қол дан ба лы  прог рам ма ның  орын­
•  ком пью тер  мен  адам  ара сын да ғы 
•  ком пью тер  мен  адам  ара сын да ғы 
В
Ком пью тер дің  опе ра ция лық  жүй есі:
Ком пью тер дің  опе ра ция лық  жүй есі:
•  ком пью тер  құ рыл ғы ла рын: 
•  ком пью тер  құ рыл ғы ла рын: 
жад   тың,  про цес сор  дың,  сырт қы 
жад   тың,  про цес сор  дың,  сырт қы 
құ рыл ғы лар дың  жұ мы сын  бас қа­
құ рыл ғы лар дың  жұ мы сын  бас қа­
б
б
Опе­ра­ция­лық­жүйе­нің­қан­дай­мүм­кін­ді­гі­бар?
Опе­ра­ция­лық­жүйе­нің­қан­дай­мүм­кін­ді­гі­бар?
Ком пью тер дің  опе ра ция лық  жүй есі:
Ком пью тер дің  опе ра ция лық  жүй есі:
а
а
 – компьютерге қосылған түрлі құрылғылардың жұмыс 
с
с
 – компьютерге қосылған түрлі құрылғылардың жұмыс 
п
ден  жұ мыс  жа сай ды.  Опе ра ция лық  жүйе  ор на тыл май ын ша 
ден  жұ мыс  жа сай ды.  Опе ра ция лық  жүйе  ор на тыл май ын ша 
еш қан дай  ком пью тер де  қа жет ті  ақ па ра ты мыз ды  өң деп,  жұ мыс 
еш қан дай  ком пью тер де  қа жет ті  ақ па ра ты мыз ды  өң деп,  жұ мыс 
п
а
Опе ра ция лық  жүйе  ком пью тер  іс ке  қо сыл ған  кез де  бір­
Опе ра ция лық  жүйе  ком пью тер  іс ке  қо сыл ған  кез де  бір­
ден  жұ мыс  жа сай ды.  Опе ра ция лық  жүйе  ор на тыл май ын ша 
ден  жұ мыс  жа сай ды.  Опе ра ция лық  жүйе  ор на тыл май ын ша 
еш қан дай  ком пью тер де  қа жет ті  ақ па ра ты мыз ды  өң деп,  жұ мыс 
еш қан дай  ком пью тер де  қа жет ті  ақ па ра ты мыз ды  өң деп,  жұ мыс 
с
с
  –  компьютерде  жұмыс  істеп  тұрған  ең 
ы
ы
ы

72
­
­Опе­ра­ция­лық­жүй­елер
Дер бес  ком пью тер лер  үшін 
кең 
та ра ған 
опе ра ция лық 
жүй елер ге  (51-су рет):
•  MS (PC)­DOS;
• UNIX;
•  Windows NT;
• OS/2; 
•  Windows XP; 
•  Windows Vista;
•  Windows 7, 8, 10; 
•  Mac OS және т.б. жа та ды. 
Қыз мет тік 
прог рам ма­
лар – әр 
бір адам 
ның опе­
ра ция лық  жүйе мен  жұ мыс 
іс теуін  же ңіл де те тін  прог рам­
ма лар  то бы. 
­
­ ­ ­
­
­ ­
­
­
­ ­
Қол дан ба лы  прог рам ма лар  –  бел гі лі  бір  са ла да   қол да ны­
ла тын  прог рам ма лар  жи ыны.  Олар дың  кө ме гі мен  құ жат тар 
М
­
indows-тың тарихы 1985 жылы 
оның  алғашқы  нұсқасы  indows 
1.0    шыққаннан  басталады.  Оның 
құрамында    операциялық  жүйенің 
жұмысына ыңғайлы жасалған прог  -
раммалар  болды.    S-DOS  опе -
рациялық  жүйе сімен  салыстыр-
ғанда  indows-те  графикалық ин-
терфейс  қолданылды ( S-DOS-те 
командалық  интерфейс  бола-
ды).  Сонымен  бірге 
indows-те
ақпарат  түгелдей  экранға    емес, 
«терезе»  деп  аталатын  экранның 
ішкі  аймағына  шығарылды  (https://
kk.wikipe­dia.org/wiki/Операциялық
жүйелер­сай­ты­нан­қосымша­ақпа­
раттар­алуға­болады).
А
А
А
А
72
Р
­
­ ­ ­
­
­ ­
­
­
­ ­
­
­ ­ ­
­
­ ­
­
­
­ ­
Қол дан ба лы  прог рам ма лар
Қол дан ба лы  прог рам ма лар
ла тын  прог рам ма лар  жи ыны.  Олар дың  кө ме гі мен  құ жат тар 
ла тын  прог рам ма лар  жи ыны.  Олар дың  кө ме гі мен  құ жат тар 
М
ра ция лық  жүйе мен  жұ мыс 
ра ция лық  жүйе мен  жұ мыс 
іс теуін  же ңіл де те тін  прог рам­
іс теуін  же ңіл де те тін  прог рам­
ма лар  то бы. 
ма лар  то бы. 
М
­
­ ­ ­
­
­ ­
­
­
­ ­
­
­ ­ ­
­
­ ­
­
­
­ ­
А
•  Windows 7, 8, 10; 
•  Windows 7, 8, 10; 
•  Mac OS және т.б. жа та ды. 
•  Mac OS және т.б. жа та ды. 
Қыз мет тік 
прог рам ма­
Қыз мет тік 
прог рам ма­
 – әр 
бір адам 
ның опе­
 – әр 
бір адам 
ның опе­
ра ция лық  жүйе мен  жұ мыс 
ра ция лық  жүйе мен  жұ мыс 
іс теуін  же ңіл де те тін  прог рам­
іс теуін  же ңіл де те тін  прог рам­
Н
•  Windows XP; 
•  Windows XP; 
•  Windows Vista;
•  Windows Vista;
•  Windows 7, 8, 10; 
•  Windows 7, 8, 10; 
•  Mac OS және т.б. жа та ды. 
•  Mac OS және т.б. жа та ды. 
Қыз мет тік 
прог рам ма­
Қыз мет тік 
прог рам ма­
-П
(51-су рет)
(51-су рет)
В
Дер бес  ком пью тер лер  үшін 
Дер бес  ком пью тер лер  үшін 
кең 
та ра ған 
опе ра ция лық 
кең 
та ра ған 
опе ра ция лық 
В
бб
­Опе­ра­ция­лық­жүй­елер
­Опе­ра­ция­лық­жүй­елер
б
М
­
аас
п
ссы
ы
ы

73
құ ру ға, әр түр лі есеп теу лер жүр гі зу ге, гра фи ка лық ны сан дар 
дай ын дау ға бо ла ды. Олар бел гі лі бір мақ сат та пай да ла на тын 
ар найы жә не әм бе бап бо лып екі ге бө лі не ді.
Ар найы прог рам ма лар ға нақ ты бір ма ман дық  иелері 
пай да ла на тын прог рам ма лар жа та ды: бух гал тер лік прог­
рам ма лар, ме ди ци на са ла сын да ғы прог рам ма лар және т.б. 
Әм бе бап прог рам ма лар ға
 
мә тін дік жә не гра фи к алық 
ре дак тор лар, элект рон дық кес те лер және
 
т.б. жа тады.
Әр түр лі ақ па рат ты өң деу ге мүм кін дік бе ре тін әм бе бап прог­
рам ма лық жа бдық та ма ның не гіз гі түр ле рі мы на лар:
•  мә тіндік ре дак тор ла р;
•  гра фи ка лық ре дак тор лар;
•  элект рон дық кес те лер;
•  оқы тушы жә не ой ын прог рам ма ла ры, ақ па рат тық жүй елер 
жә не т.б.
­ Б ­
1.  Прог рам ма де ген не? 
2.  Прог рам ма лық жабдықтама де ген не? 
3.  Ком пью тер дің прог рам ма лық жаб дық та ма  сы қандай 
түрлерге бөлінеді?
4.  Қол дан ба лы прог рам ма лар де ген не? 
5.  Опе ра ция лық жүйе де ген не? 
6.  Драй вер де ген не?
7.  Қыз мет тік прог рам ма лар де ген не?
8.  Кеңінен та рал ған қан дай опе ра ция лық жүй елер бар?
Т ­ ­
1.  Не лік тен ком пью тер лер ге прог рам ма ор на ту ке рек?
2.  Драй вер ді не үшін ор на та мыз?
3.  Не  се беп ті опе ра ция лық жүй ені «Windows» деп ата­
ған? 
4.  Не үшін қыз мет тік прог рам ма лар қол да ны ла ды? 
5.  Не се беп ті қол дан ба лы прог рам ма лар деп ата лған?
6.  Неліктен қолданбалы программалар екіге бөлінеді?
Б ­
Т
А
Р
4.
4.
Не 
Не 
5.
5.
Не 
Не 
се
се
6.
6.
Неліктен қолданбалы программалар екіге бөлінеді?
Неліктен қолданбалы программалар екіге бөлінеді?
М
Не
Не
лік
лік
Драй
Драй
вер
вер
ді не үшін ор
ді не үшін ор
Не 
Не 
се
се
беп
беп
ті опе
ті опе
ған? 
ған? 
Не 
Не 
М
үшін қыз
үшін қыз
А
тік прог
тік прог
Кеңінен 
Кеңінен 
та
та
рал
рал
А
лік
лік
тен ком
тен ком
ді не үшін ор
ді не үшін ор
А
Н
лық жүйе де
лық жүйе де
вер де
вер де
ген не?
ген не?
тік прог
тік прог
рам
рам
ма
ма
рал
рал
ған қан
ған қан
-
рам
рам
лық жүйе де
лық жүйе де
П
ген не?
ген не?
лық жабдықтама де
лық жабдықтама де
дің прог
дің прог
рам
рам
ма
ма
лық жаб
лық жаб
түрлерге бөлінеді?
түрлерге бөлінеді?
ма
ма
лар де
лар де
В
лық жабдықтама де
лық жабдықтама де
В
б
ма
ма
ла
ла
ры, ақ
ры, ақ
па
па
а
па
па
рат
рат
с
т.б. жа
т.б. жа
тін әм
тін әм
бе
бе
рі мы
рі мы
на
на
лар:
лар:
п
лар және
лар және
не гра
не гра
фи
фи
к
к
алық 
алық 
т.б. жа
т.б. жа
тады.
тады.
бе
бе
бап прог­
бап прог­
а
 иелері 
 иелері 
лік прог­
лік прог­
лар және
лар және
т.б.
т.б.
алық 
алық 
с
дар 
дар 
на
на
тын 
тын 
 иелері 
 иелері 
ы
ы
дар 
дар 

74
Т ­
1.  Прог рам ма лар ды са лыс ты рың дар.
Драйверлер
Утилиттер
Ұқсастығы
2.  Ар найы прог рам ма  мен әм бе бап прог рам маның ерек­
шеліктерін атаңдар.
­ ­
1.  Кес те ні тол ты ра оты рып, са бақ тың маз мұ ны бой ын ша 
қо ры тын ды шы ға рың дар.
Прог рам­
ма лық жаб­
дықтаманың 
маңызы
Прог рам ма лық 
жабдықтама 
қан дай топ тар ға 
жік те ле ді?
Қол дан ба лы жүй елік 
прог рам ма лар мақ­
са ты на қа рай қан дай 
топ тар ға жік те ле ді?
Қо ры тын ды: ...
2.  Сөз жұм бақ ты ше шің дер.
1
п
2
р
3
о
4
г
5
р
6
а
7
м
8
м
9
а
Т
А
А
А
А
74
РМ
9
9
АН
ННН
1
1
2
2
-
ты ше
ты ше
--
П
П
П
ПП
П
П
П
ды: ...
ды: ...
ты ше
ты ше
шің
шің
В
В
В
В
В
В
Прог
жабдықтама 
қандай топтар
жіктеледі?
б
рып, са
рып, са
бақ
бақ
дар.
дар.
бб
б
б
б
б
б
б
малық 
а
бақ
бақ
тың маз
тың маз
аааа
с
бап прог
бап прог
рам
рам
ссс
п
п
рам
рам
маның ерек
маның ерек
а
Утилиттер
Утилиттер
а
с
сс
ы
ы
ыыы

75
1)  
Қор ша ған әлем де бо лып жат қан өз ге ріс тер.
2)  Ком пью тер дің ақ па рат ты ен гі зу құ рыл ғы сы. 
3)  Ком пью тер лік прог рам ма лар дың тү рлері.
4)  Ақ па рат тың өл шем бір лі гі. 
5)  Су рет, кес кін дер дің тү рлері.
6)  Ком пью тер ге қо сыл ған түр лі құ рыл ғы лар дың жұ мыс іс теуге қа­
жет ті прог рам ма.
7)  ... прог рам ма лар ға мә тін дік жә не гра фик тік ре дак тор лар, элект рон­
дық кес те лер, т.б. жа та ды. 
8)  Ком пью тер ді Ин тер нет же лі сі не қо су құ рыл ғы сы.
9)  Сыз ба құ рал да ры ның кө ме гі мен жа сал ған су рет.
­ ­
1.  Бе ріл ген анық та ма лар ды мә тін дік ре дак тор да то лық ты­
рың дар. 
1)  Драй вер лер – ком пью тер ге қо сыл ған ...
2)  Әр түр лі ақ па рат ты өң деу ге мүм кін дік бе ре тін әм бе бап 
прог рам ма лық жа бдық та ма ның не гіз гі түр ле рі мы на­
лар: ...
3)  Интерфейс – ...
2.  Сы нып та ор на лас қан прин тер дің драй ве рін ор на тып, ақ­
па рат ты қа ғаз ға ба сып шы ға рың дар.
Б ­ ­ ­
Сен дер қа лай ой лай сың дар?
1­топ қа:  Жүй елік прог рам ма лық жаб дық тама ға қан­
дай прог рам ма лар кі ре ді? Опе ра ция лық жүйе де ген не? 
Жүй елік прог рам ма лық жаб дық таманы қан дай қа жет ті­
лік те рі ңе пай да ла нар едің дер?
2­топ қа: Қол дан ба лы жүй елік прог рам ма лар де ге ні міз 
не? Қол дан ба лы жүй елік прог рам ма лар қан дай топ тар ға 
бө лі не ді? Мы сал дар кел ті рің дер. Қан дай қа жет ті лік те рі ңе 
пай да ла нар едің дер?
3­топ қа: Мобильді телефондарға программалық жаб­
дықтама қажет пе? Ойларыңды дәлелдеңдер. 
Б
­
А
А
Р
3
3
­
­
топ
топ
дықтама қажет пе? Ойларыңды дәлелдеңдер. 
дықтама қажет пе? Ойларыңды дәлелдеңдер. 
М
не? Қол
не? Қол
дан
дан
лі
лі
не
не
ді? Мы
ді? Мы
пай
пай
да
да
ла
ла
нар едің
нар едің
топ
топ
қа:
қа:
А
елік прог
елік прог
ңе пай
ңе пай
да
да
топ
топ
қа:
қа:
 Қол
 Қол
дан
дан
дан
дан
ба
ба
лы жүй
лы жүй
ді? Мы
ді? Мы
сал
сал
Н
Жүй
Жүй
елік прог
елік прог
ма
ма
лар кі
лар кі
ре
ре
елік прог
елік прог
рам
рам
ма
ма
лық жаб
лық жаб
да
да
ла
ла
нар едің
нар едің
-
лай
лай
сың
сың
елік прог
елік прог
П
қан прин
қан прин
сып шы
сып шы
П
сың
сың
дар?
дар?
П
В
та
та
ма
ма
қан прин
қан прин
тер
тер
дің драй
дің драй
ға
ға
рың
рың
б
дік ре
дік ре
ге қо
ге қо
сыл
сыл
ған ...
ған ...
ге мүм
ге мүм
кін
кін
дік бе
дік бе
ның не
ның не
гіз
гіз
а
дік ре
дік ре
дак
дак
тор
тор
ааа
с
сы.
сы.
рет.
рет.
с
ссс
п
лар, элект
лар, элект
а
мыс іс
мыс іс
теуге қа­
теуге қа­
лар, элект
лар, элект
рон­
рон­
сы
ы

76

жүктеу/скачать 12,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: