Г. И. Нестеренко

Н. М. Нуреев «Курс микрокроэкономики» из-во норма М, 2004, 225 -232бет.

А. С. Селищев Микроэкономика Спб. Питер 9 тарау, 270-295 беттер.

Н. Грегори Мэнкью «Принципы микроэкономики» Спб, 2003,15-тарау 357-382 бет.

Кей олигополиялық салаларда фирмалар бірлесіп еңбек етеді, ал кейбіреулерінде - аса қатты бәсекелестікте болады, ол бәсекелестік пайданың түсуіне әкеледі. Бұның қалай болатынын көру үшін олигополиялық фирмалардың өндіріс көлемі мен оның қалыптасуы туралы шешімін қалай қабылдайтындарын қарастыру қажет.

Курно моделінің мәні - әрбір фирма өз бәсекелесінің өндіріс көлемін тұрақты деп алып, содан кейін өз өндірісі көлемі жөнінде шешім қабылдайды. Мыс, егер 1-ші фирма 2-ші фирма ештеңе өндірмейді деп тұжырым жасаса, онда 1-ші фирманың сұраныс қисығы нарықтық сұраныс қисығына сәйкес келеді. Бұл жағдай суретте D₁(0) қисығы арқылы бейнеленеді. 1-ші фирманың пайдасын максималдайтын өнім көлемі 50 дана құрайды. Егер 1-ші фирма 2-ші фирма 50 дана өндіреді деп болжам жасаса, бұл жағдайда 1-ші фирманың пайдасын максималдайтын өндіріс көлемі 25 дана.

1-сурет. Бір фирманың өнім көлемін оптимизациялау графигі

50 0

12,5 75

Сонымен 1-ші фирманың пайдасын максималдайтын өндіріс көлемі 1-ші фирманың ойынша 2-ші фирманың өндіріс көлемі қалай өзгеретініне байланысты болады. Жоғарыда қарастырылған төрт жағдайындағы 1-ші және 2-ші фирмалардың өндіріс көлемдерін графикте бейнелейміз.

Бұл график 2-суретте Q^*₁ (Q₂) ретінде белгіленген және ол 1-ші фирманың әсер қисығы деп аталды. Екінші фирма үшін де әсер қисығын құруға болады және ол Q^*₂ (Q₁) ретінде белгіленген. Бұл қисық 2-ші фирманың өндіріс көлемінің бірінші фирманың өндіріс көлеміне байланысын көрсетеді. Әрбір фирма өндіріс көлемін өз әсер қисығы негізінде анықтайды, сондықтан өндіріс көлемінің тепе-теңдік деңгейі әсер қисықтарының қиылысу нүктесінде орналасады. Осы тепе-теңдік Курно тепе-теңдігі деп аталады, осы тепе-теңдік жағдайында әрбір фирма өз бәсекелесінің өндіріс көлемін дұрыс болжап, осыған байланысты өз пайдасын максималдау мүмкіндігіне ие болады.
3. Олигополия нарығындағы баға мен өнім көлеміне байланысты болатын фирмалар арасындағы әрекеттерді тұтқындар дилеммасының көмегімен түсіндіруге болады. Тұтқындар әртүрлі түрме камераларында қамалған және бір-бірімен байланыс жасай алмайды. Келесі матрица екі тұтқынның мүмкін болатын әртүрлі әрекеттерін қарастырады.

Тұтқындар дилеммасы үшін есеп матрицасы

В тұтқыны

А тұтқыны		Мойындау	Мойындамау
	Мойындау	-5; -5	-1; -10
	Мойындамау	-10; -1	-2; -2

Әрине әрбір тұтқын үшін түрмеде тек 1 жыл өткізу жақсырақ болып саналады. Алайда тұтқындар бір-бірімен келісім жасаса алмайды және осындай мүмкіндік болған жағдайда да екі тұтқын бір-біріне толығымен сене алмайды. Сонымен “екі тұтқын өздерінің қылмыстарын мойындап, түрмеде 5 жыл өткізеді” деген варианттың жүзеге асу ықтималдығы үлкен болып табылады.

Олигополиялық фирмалар да дилеммадағы тұтқындар сияқты өзара сенімсіздік жағдайында қызмет етеді. Мысалы фирмалар өнімі келесідей ережемен анықталады:

1-ші фирма сұранысы Q₁=12- 2P₁ + P₂

2-ші фирма сұранысы Q₂=12- 2P₂ + P₁

Әр фирманың тұрақты шығындары 20 долларға тең, айнымалы шығындары 0.

Курно тепе-теңдігі жағдайында әр фирма 4 долл. деңгейінде баға орнатады және 12 доллар көлемінде пайда алады. Фирмалар бір-бірімен келісім жасасқан жағдайда баға 6 долл. тең болады және 16 доллар көлеміндегі пайда қамтамасыз етіледі. Ал олардың арасындағы ондай келісім болмаса, 2-ші фирма бағаны 6долл. өсірмей, өнімін көбірек сату үшін 4долл. түсірсе, 20долл. пайда алады, ал 1-ші фирманың пайдасы 4 долл.
Бағаларды болжау ойыны үшін төлем матрицасы

2 фирма

	бағалар	Р2 = 4 долл	Р2 = 6 долл
1 фирма	Р2 = 4 долл	12 долл, 12 долл	20 долл, 4 долл
	Р2 = 6 долл	4 долл, 20 долл	16 долл, 16 долл

Екі фирма үшін де бәсекелесін ұтудың бірден-бір жолы бағаны 4долл. қою.

Осындай модельдің бір варианты – ізбасарлар өз өндірісін шектеуге дайын болған жағдайда, лидер саланың жалпы пайдасын максимизациялайтын бағаны орнатады.

Екінші вариант бойынша, фирма-лидер нарықта басым болатын фирма, ол тек өз пайдасын максимизациялайтын бағаны орнатады, ал басқа фирмалар бұл баға бойынша өнім көлемін өз еркімен белгілейді.
Пайдаланатын әдебиеттер:

Н.Қ.Мамыров және тб «Микроэкономика» А, 2004

Құдайбергенова «Микроэкономика» А,2007

Р. М. Нуреев «Курс микроэкономики» из-во норма М, 2004 232-249бет.

А. С. Селищев Микроэкономика Спб. Питер 9 тарау 270-295 бет.

Н. Грегори Мэнкью «Принципы микроэкономики» Спб, 2003

15-тарау, 382 -430 бет.
10-тақырып. Өндіріс факторларының нарығы.
Дәрістің мақсаты: Өндіріс факторларының нарығымен танысу, оқып үйрену және білу.

Дәріс мазмұны:
1. Өндіріс факторларының нарығындағы сұраныс пен ұсыныс. Еңбек нарығының ерекшеліктері

2. Экономикалық рента

Өндіріс факторларына деген сұранысты талдау үшін мынадай мысалды қарастырамыз.

Бірінші, екінші бағанада фирманың өнім өндіру мүмкіндігі көрсетілген. Егер фирма 1 жұмысшыны жалдаса, ол 100 ц. өнім өндіреді, 2 жұмысшы – 180 ц. өнім өндіреді...Қосымша тағы бір жұмысшыны жалдауға байланысты қосылып отыратын өнім еңбектің шекті өнімі (MP_L) арқылы көрсетілген. Оның құны: MRP_L=MP_L*Р. Бұл мысалдағы фирманың басты мақсаты – жалдауға қажетті жұмысшылардың санын анықтау. Бұл мәселені шешу үшін фирма әрбір қосымша жалданатын жұмысшының әкелетін пайдасын есептейді. Шекті пайда әрбір қосымша жұмысшының фирманың табысына қосқан ақшалай үлесі мен оған жұмсалған шығын жалақының айырмасына тең. П = MRP_L - W.

Еңбектің шекті өнімінің құны жалақы мөлшеріннен жоғары болса фирма қосымша жұмысшыларды жалдауға мүмкіндігі болады. Ал егер еңбектің шекті өнімінің құны жалақы мөлшерінен аз болса, фирма жұмысшылардың санын қысқартады. Яғни еңбектің шекті өнімінің құны мен жалақы мөлшері тең болған жағдайда ғана жалданған жұмысшылардың саны фирманың пайдасын барынша максималдайды. Фирманың пайдасын максималдау шарты: MRP_L=W немесе MP_L*Р=W MP_L =W / Р

W / Р –нақты жалақы. Фирма пайдасын максималдау үшін еңбектің шекті өнімі нақты жалақыға тең болғанша жұмысшыларды жалдайды.

Еңбек ресурсына деген сұраным әртүрлі жалақы мөлшеріне сәйкес жалданатын жұмысшылардың санын көрсетеді. Фирма MRP_L=W нүктесіне сәйкес жұмысшыларды жалдайды. Яғни, еңбектің шекті өнімінің қисығы еңбекке деген сұраным қисығына сәйкес келеді. MRP_L=D_L

1-сурет 2-сурет

1-суретте еңбекке деген сұранымның жалақы мөлшерімен байланысы көрсетілген. Мысалы, еңбекке деген сұраным D_L-ден D_L2-ге өссе (мысалы өндіріс көлемінің өсуімен байланысты) жалақы мөлшері W₁-ден W₂-ге дейін өседі.

Ал егер еңбектің ұсынымы S₁-ден S₂-ге дейін өсетін болса (2-сурет) жалақы мөлшері W₂-ден W₁-ге дейін төмендейді. Төмен жалақы мөлшері деңгейінде фирма жұмысшыларды көбірек жалдайды да, осыған байланысты жұмысшылардың саны L₁-ден L₂-ге дейін көбейеді.

Бірақ, өндіріс факторы еңбек болған кезде шешімді фирма емес, адамдар сәйкесінше шешеді. Бұл жағдайда өндірістің мақсаты пайданы максималдау емес, пайдалылықты максимизациялау болады. Еңбектің нарықтық ұсыныс қисығы 3-суреттегідей төмен бағытталуы мүмкін., яғни жалақының жоғары тарифтік ставкасы жұмыс күшінің ұсынысының төмендеуіне алып келуі мүмкін.

3-сурет

Жұмыс күші ұсыныс қисығы төмен бағытталғандығының себебін білу үшін жұмысшы күніне қанша сағат жұмыс істейтінін, қалай шешетінін қарастырайық. Жұмыс уақыты – жұмыс уақыты мен демалыс сағатына бөлінеді. Жалақы өскен сайын демалыс бағасы да өседі.

Жалақы өскенде, екі тиімдіділік орын алады. Ауыстыру тиімділігі бойынша жалақының жоғары мөлшері жұмысшының нақты табысын өсіреді. Табыстың жоғары деңгейінде жұмысшы көбірек тауар сатып ала алады, соның бірі демалыс. Егер демалысқа көбірек ақша жұмсалатын болса, онда табыс тиімділігі жұмысшыны аз уақыт еңбек етуге ынталандырады. Жалақының жоғарылауы кезінде жұмысшы өзінің жұмыс жасау уақытын қысқартады.

2.

4-сурет 5-сурет

4-суретте еңбектің тепе-теңдік бағасы W, жалақы мөлшеріне сәйкес жұмысшылардың саны L арқылы көрсетілген. Ұсыным қисығы жалақының әрбір деңгейіне сәйкес ұсынылатын жұмысшылардың санын көрсететін болғандықтан, L жұмысшылар санын жалдауға қажетті фирманың шығыны ALOW штрихталған ауданы арқылы көрсетілген. Берілген нарықта жұмысшылар W жалақы мөлшері соңғы шекті жұмысшыны еңбекке тартуға қажетті, ал оған дейінгі (L-ге дейінгі L₁, L₂ жұмысшылары) жұмысшылар экономикалық рента алады, себебі олардың алып отырған жалақысы жұмысқа тартуға қажетті жалақы мөлшерінен жоғары. Фирманың жұмысшыларға жалақы төлеуге кететін шығыны WALO арқылы көрсетілсе, оның ішіндегі ABW штрихталған ауданымен айқынсыз шығындар көрсетілген. Экономикалық рента дегеніміз фирманың өндіріс факторларын пайдаланудан алатын пайдасы мен айқынсыз шығындар арасындағы айырмашылығы.

Егер ұсыным қисығы икемді болса, экономикалық рента 0-ге тең. Экономикалық рента ұсыным жалақы мөлшеріне байланысты икемсіз болса ғана құралады. Ұсынымы икемсіз өндіріс факторына жер мысал болады (5-сурет).

Жердің ұсынымы икемсіз болғандықтан, оның бағасы жер көлеміне деген сұраныммен анықталады. Жерге деген сұраным қисығы D₁ болған жағдайда, жердің бағасы P₁-ге тең. Жер иесінің алатын экономикалық рентасы P₁C₁AB ауданына тең. Жерге деген сұранымның D₂-ге өсуіне және осыған сәйкес бағаның P₂-ге өсуіне байланысты экономикалық рента P₂C₂C₁P₁ ауданына өседі.

Сонымен экономикалық рента фирманың өзіне қажетті өндіріс факторы үшін төлейтін бағасы мен осы өндіріс факторының минималды бағасы арасындағы айырмашылық түрінде көрінеді.

2. А.С.Селищев. Питер.,2002. ІІІ бөлім, 12-тарау, 333-356 б.

3. Р.М. Нуреев «Курсы микроэкономики», М., Норма, 2004 год, 9-тарау, 279-299 беттер.

4. Грегори Мэнкью «Принципы микроэкономики», Питер, 2003, 6-бөлім. 18 тарау, 435-445 беттер.

5. Ю.В. Тарануха, Д.И, Земляков «Микроэкономика », ДИС, 2002, 236-257 б.
Тақырып 11. Жалпы тепе-теңдікті талдау және тиімділік.
Дәрістің мақсаты: Жалпы тепе-теңдікті талдау және тиімділік ұғымымен танысу, оқып үйрену және білу.

Дәріс мазмұны:

1. 
   Жеке және жалпы тепе-теңдік түсінігі
   
2. 
   Жалпы тепе-теңдіктің Вальрас моделі және шығын-өндіріс моделі
   
3. 
   Тиімділік және Эджворт жәшігі
   

1. Әрбір елдің экономикасы жекеленген тауар түрлерінің нарықтарынан құралады. Әртүрлі тауарлардың нарықтары бір-бірімен тығыз байланысқан күрделі жүйе түрінде болады. Оның себебі, біріншіден, көптеген тауарлар бірін-бірі ауыстырады немесе толықтырады, екіншіден тұтынушылар нарықта әрі өндірушілер ретінде әрекет етуі мүмкін.

Бір тауар нарығындағы жағдайдың өзгеруі басқа тауар нарығына өз әсерін тигізеді. Мысалы мемлекет мұнайға салықты өсірсін. Бұл мұнай ұсынымын азайтып, бағаны көтереді. Мұнай бағасының өсуіне байланысты табиғи газға деген сұраныс өсіп, оның да бағасы өседі. Бағаның өсуі екі нарықтағы сұраным мен ұсыным теңескенге дейін жүреді. Сонымен нарық тұтас алғанда жеке тауар нарықтары секілді тепе-теңдікке ұмтылу үстінде болады. Нарықтың мұндай тепе-теңдік жағдайы жалпы тепе-теңдік деп аталады.

Жалпы тепе-теңдікті талдау мүмкін емес, себебі бір фирмадағы өзгеріс басқа бірнеше фирмаға өз әсерін тигізеді, ал олардағы өзгерістің әсері бірінші фирмаға қайтып оралуы мүмкін. Жеке нарықтан өзгешелігі жалпы нарықта осындай кері әсер тиімділігі әрекет етеді. Нарықтың жалпы тепе-теңдікке ұмтылуын 1776 жылы А.Смит жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттілікке лайықтаудың қозғаушы күші болып табылады деп түсіндірген болатын.А.Смиттің ойы бойынша, нарықты тепе-теңдікке итермелейтін қозғаушы күштің бірі бәсеке болып табылады. Бәсеке мен пайда үшін болатын күрес қана жалпы тепе-теңдіктің орнығуына итермелейтін күш болып саналады.

Вальрас моделіндегі тепе-теңдік – бұл әрбір тұтынушы және өндірушімен сатылатын және сатып алынатын барлық игіліктер мен өндіріс факторларының бағасы саны болып табылатын теңдеулер жүйесін шешу нәтижесі. Бұл теңдеулер тұтынушылар мен өндірушілердің мақсаттарын максималдау әрекетін бейнелейді. Бұл теңдеулердің бір бөлігі барлық нарықтағы барлық тұтынушылардың сұраныс және ұсыныс функциясын бейнелейді, ал енді бір бөлігі ондағы тепе-теңдікті сипаттайды. Осындай теңдеулер жүйесі егер тәуелсіз теңдеулер жүйесі осы жүйедегі белгісіздер санына тең болса өз шешімін табады. Вальрас осыны дәлелдеген.

Жалпы тепе-теңдіктің келесі моделі Леонтьев моделі (шығын-өндіріс моделі). Осы еңбегі үшін америка экономисті (1906 жылы Санкт-Петербург қаласында дүниеге келген) 1973 жылы Нобель сыйлығының иегері атанды. Бұл зерттеуде тепе-теңдік моделі халық шаруашылығының әртүрлі салаларының арасындағы байланысты сипаттауға қолданылады. Бұл байланыстардағы айнымалылар – баға, өндіріс көлемі, табыс және капитал жұмсау. Шығын өндіріс моделінің маңызы – ол соңғы сұранымның немесе өндіріс жағдайының өзгеруінің басқа салаларға тигізетін әсерінің салдарын анықтауға мүмкіндік береді.
3. Экономикалық тиімділікті толық зерттеу тұтынушылар арасындағы айырбасты зерттеуден басталады. Мысалы, екі тұтынушының 10 азық-түлік (А) және 6 киім (К) бірлігі бар. Олардың арасындағы айырбас келесі кестеде көрсетілген.

	бастапқы бөлініс	айырбас	соңғы бөлініс
1-ші тұтынушы 2-ші тұтынушы	7А, 1К 3А, 5К	-1А, +1К +1А, -1К	6А, 2К 4А, 4К

Екі тұтынушының арасындағы айырбастың тиімділігі олардың талғамына байланысты және оның MRS-пен өлшенетіні белгілі. Мысалы, 2-ші тұтынушының киімі көп, ал азық-түлігі аз. MRS = 3 (киімнің 1 бірлігін азық-түліктің 3 бірлігіне айырбастауға даяр). Егер 1-ші тұтынушы үшін киімнің құндылығы жоғары болып, киімнің 1 бірлігі үшін азық-түліктің 3 бірлігін беруге даяр болса, яғни екеуі үшін ауыстырудың шекті нормасы тең болса, олардың арасындағы айырбас тиімді болады.

Екі тұтынушының арасындағы айырбасты Эджворд жәшігі деп аталатын диаграмманың көмегімен одан әрі зерттейміз.

10А 4А 3А 2 Тұт

В
+1К
	-1А	А

Көлденең екі сызыққа азық-түлік мөлшері, ал екі тік сызыққа киім мөлшері сәйкес келеді. 1-ші тұтынушының қоры жәшіктің төменгі сол жақ бұрышынан, 2-ші тұтынушының қоры жәшіктің жоғарғы оң жақ бұрышынан басталады. Эджворт жәшігі А нүктесі 1-ші тұтынушының 7 азық-түлік, 1 киім бірлігі, 2-ші тұтынушының 3 азық-түлік және 5 киім бірлігінің сәйкес келетіндігін көрсетеді.Екі тұтынушының арасындағы айырбастан кейінгі бөлініс В нүктесімен көрсетілген. В нүктесіне сәйкес бөлініс екі тұтынушы үшін де тиімді. Бірақ тұтынушылар талғамына сәйкес мұндай нүктелер саны көп болуы мүмкін. Егер нарықтағы бөлініс кезінде бір тұтынушының жағдайының жақсаруы екінші тұтынушының жағдайын нашарлатпаса, онда мұндай жағдай Порето-тиімділік деп аталады.

Р.М. Нуреев «Курс микроэкономики», 2-изд, норма, Москва, 2004 11-тарау, 353-386 беттер.

А.С. Селищев «Микроэкономика», Питер, М, 2002, 375-408 беттер.

Ю.В. Таранука, Д.И. Земляков «Микроэкономика», М, Дис, 2002 163-185 беттер.

Г.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова, Микроэкономика. Питер, М, 2005 217-221 беттер.

Тақырып 12. Сыртқы әсерлер теориясы.
Дәрістің мақсаты: Сыртқы әсерлер теориясы түсінігімен танысу, оқып үйрену және білу.

Дәріс мазмұны:

1.Сыртқы оң және теріс әсерлер. Сыртқы әсерлерді интернализациялау.

2.Коуз теориясы. Оның маңызы.
1. Сыртқы әсерлерді өндіру және тұтыну нәтижелерінің қоршаған ортаға және нарыққа тигізетін әсері деп түсінеміз.Егер біреудің шаруашылық әрекеті екіншісіне шығын әкелсе, онда оның әсері сыртқы теріс әсерлер, ал пайда әкелсе, сыртқы оң әсерлер деп аталады. Мысалы сыртқы теріс әсерлер зауыт өндіріс қалдықтарымен суды ластап, ол балықшыларға зиян әкелсе, орын алады. Сыртқы оң әсерлерге көшені безендіру мысал бола алады. Одан барлық тұрғындар ешқандай шығын жұмсамай-ақ қанағат алады.

P L S D Q1 Q2 Q

Графикте қорғаныс зауытының сұраным және ұсыным қисықтары көрсетілген. Тепе-теңдік нүктеде тұтынушының сұранымы мен өндірушінің ұсынымы қанағаттандырылады. Яғни сыртқы ортаны есепке алмасақ, бұл нүкте өндіріс үшін тиімді.

Зауыт өндіріс процесі нәтижесінде ауаны ластасын.Оның өндіріс шығындары S-пен сәйкес келсе, енді оның қоғам үшін шығыны L сызығына ығысады. L- сызығы әлеуметтік шығындарды бейнелейді, оның құрамына өндіріс шығындарымен қатар, қоршаған ортаның ластануымен байланысты тұрғындар денсаулығын қалпына келтіруге жұмсалатын шығындар жатады. Яғни қорғасынды өндіру және тұтынуды тепе-теңдік (Q₂) нүктеден Q₁ – ге қарай қысқарту қоғам үшін неғұрлым тиімді болады.

Бұл үшін сыртқы әсерлерді интернализациялайтын түзетуші салықтар қолданылады. Салықтың өсуімен байланысты өндіріс шығындары өсіп, әлеуметтік шығындар қисығына неғұрлым сәйкес келеді. Сыртқы теріс әсерлерді реттеуге арналған салықтар Пигу салығы деп аталады (оны алғаш ұсынған экономист А.Пигу есіміне байланысты).

Сонымен қатар сыртқы теріс әсерлерді реттеу үшін қоршаған ортаны қорғау төлемдері қолданылады. Қоршаған ортаны ластауға қарсы төлемдер – бұл өндірістің әрбір зиянды қалдықтарының көлемі үшін төленетін ақы.
2. Сыртқы әсер мәселелерін дәстүрлі әдіспен шешу (сыртқы әсерлерді интернализациялау және пигу салығы) 1960 жылдарға дейін бірден-бір әдіс болып саналды. Американ экономисті Рональд Коуздың «Әлеуметтік шығындар мәселесі» атты еңбегінен кейін сыртқы әсерлерді зерттеулерде жаңаша көзқарас қалыптасты.

Коуз теориясының мағынасы мынада. Сыртқы теріс әсерлер ресурстарды пайдаланудың әртүрлі варианттары арасындағы бәсеке нәтижесінде, егер осы варианттардың әрқайсысына меншік құқы бекітілмесе пайда болады. Сыртқы әсерлерді объектілерге меншік құқын бекіту арқылы және осы құқтармен айырбас жасау арқылы реттеуге болады. Мысалы егер фирма қоршаған ортаны ластау құқын иеленетін болса, бұл ластаудан зардап шегушілір фирманың осы құқын сатып алуына болады. Немесе егер тұрғындардың таза қоршаған ортаға құқтары болса, фирма олардан ортаны ластауға келісімді сатып алуға болады. Осылайша, мемлекеттің араласуынсыз қоғамдық тиімділікті қамтамасыз етуге болады. Бірақ Коуз теоремасы теріс әсерлер мәселесін шешуге қатысушылар саны аз болғанда және теріс әсердің келтіретін зиянының мөлшерін анықтау мүмкін болған жағдайларда ғана қолданылады.

1. Р.М. Нуреев «Курс микроэкономики» Изд. Норма, М, 423-430 б

2. Ю.В. Тарануха, Д.Н. Земляков. Микроэкономика, М, Дис, 2002 257-278 беттер

3.Құдайбергенова «Микроэкономика»,А,2007

2.Қоғамдық игіліктерді тиімді шығару мәселесі

1. 
   өнімнің тегін берілу немесе сатылу қасиеті
   
2. 
   өнімнің бәсеке объектісіне айналу қасиеті.
   

1. Жеке игіліктер. Жеке игіліктер біріншіден, бәсеке объектісі болады. Мысалы, бір адам автомобиль сатып алу арқылы, екінші адамды автомобиль иемдену мүмкіндігінен айырады. Екіншіден, жеке игіліктер тегін берілмейді, яғни адамдардың игіліктерді иемденуіне әсер етуге болады. Мысалы, автомобиль бағасын өсіру арқылы оны тұтынушылар санын қысқартуға болады.

2. Қоғамдық игіліктер. Қоғамдық игіліктер біріншіден, тегін беріледі. Қоғамдық игіліктерді тұтынушылар оған ақы төлемейді. Екіншіден, қоғамдық игіліктер бәсеке объектісі болмайды. Оны бір адамның тұтынуы, келесі адамның тұтыну мүмкіндігіне әсер етпейді. Мысалы, егер үкімет елдің қорғанысын жақсы ұйымдастыратын болса, оның игілігін бәрі бірдей көреді.

3. Жалпы ресурстар. Жалпы ресурстар тегін беріледі, бірақ бәсеке объектісі болады. Мысалы, балықшы аулаған балығы үшін ақы төлемейді, бірақ оның балықты көп аулауына байланысты, көрші балықшының балығы азаяды.

4. Табиғи монополиялардың өнімдері. Олар тегін берілмейді, әрі бәсеке объектісіне жатпайды. Мысалы, электр қуаты іске қосылғаннан соң оны қолдануға барлығы бірдей мүмкіндік алады, бірақ электр энергиясын таратушы компания өз үстемдігін жүргізеді, оны тоқтатуы мүмкін немесе бағаны көтеру арқылы тұтынушылар санын қысқартады.

Бәсеке объектісі бола ма?

Ия Жоқ

Жоқ Тегін беріле ме?	Жеке игіліктер Балмұздақ нарығы	Табиғи монополиялар Электр қуатын тарату
Ия	Жалпы ресурстар Кен орындары	Қоғамдық игіліктер Ұлттық қорғаныс

2. Жеке нарықта өндірілетін өңімнің тиімді көлемі шекті табыс пен шекті шығындарды салыстыру арқылы анықталатыны белгілі. Қоғамдық игіліктерді шығарудың да тиімді мөлшері болады. Оны анықтау тасілі жеке нарықтағыға ұқсас, яғни жұмсалған шығын мен одан түсетін табысты салыстыру арқылы анықталады. Бірақ бұл «шығын–табыстылық» талдауының біршама қиыншылықтары бар. Мысалы, мемлекет ұсынатын игілік қорғанысты аламыз. Оны ұйымдастыру үшін мемлекет біраз шығын жұмсайтыны белгілі. Бірақ тұрғындардың одан алатын пайдасын ақшалай өлшеу мүмкін емес. Сондықтан жеке игіліктерге қарағанда қоғамдық игіліктердің тиімділігін анықтау өте қиынға түседі, оның тиімділігі жалпы түрде, шамамен алынады.

Сонымен бірге қоғамдық игіліктерге байланысты, нарықта мынадай қиыншылықтар болады. Олар қоғамдық игіліктерді тиімді шығаруға кері әсер етеді. Мысалы, кәсіпкер қоршаған орта бағдарламасын іске асыруға шығындалсын. Оның бұл бағдарламасы тұрғындар үшін өте тиімді және оның пайдасы бәріне ортақ болғандықтан, бұл игілік үшін ақы төлеуден бас тартатын «билетсіз жолаушы» сияқты тұтынушылар табылады. Билетсіз жолаушы – бұл игілікті қолданудан қанағат алатын, бірақ ол үшін ақы төлеуден қашқақтайтын адам. Билетсіз жолаушылар мәселесі қоғамдық игіліктерді өндірумен жеке нарықтың айналысуына мүмкіндік бермейді, сондықтан онымен мемлекет айналысады.
Пайдаланатын әдебиеттер:

1. Р.М. Нуреев «Курс микроэкономики» Изд. Норма, Москва, 2004. 430-483 беттер.

2. Ю.Н. Тарануха, Д.Н. Земляков «Микроэкономика», 2-е изд. М.Питер.

3. Н. Геогори Мэнкью. Принципы микроэкономики, 2-е изд. М.Питер, 2003, 255-275 беттер.

4.Вечканов Г.С., Г.Р. Вечканова «Микроэкономика», М. Питер 2005, 228-233 беттер, 281-286 беттер.


6.Семинар (практикалық) сабақтар жоспар бойынша қарастылмаған.

№	Тақырып	Мазмұны	Апта	Әдебиет
1	Сұраныс пен ұсынысты талдау негіздері. Нарықтық тепе-тендік.	1.Сұраныс функциясыы мен қисық сызығы. 2.Ұсыныс функциясы мен қисық сызығы. 3.Сұраныс пен ұсыныстың өзара қатынасы. Нарықтық тепе- тендік. 4.Айырбас тиімділігі	1	1.А.С. Селищев “Микроэкономика”СПб Питер, 2002 1 бөлім, 1 тарау 14-43 беттер. 2.Р.М. Нуреев “Курс микроэкономики”, Норма, М., 2004, 1 тарау, 1-44 беттер. 3.Ю.В. Тарануха, Д.Н. Земляков “Микроэкономика” М. ДИС, 2002, 1 тарау, 7-27 беттер, 2 тарау, 27-50 беттер. 4. Н. Грегори Мэнкью “Принципы микроэкономики” СПб, 2003г. 26-92 беттер.
2	Сұраныс пен ұсыныс икемділігі. Салықтар әсері.	1.Сұраныс икемділігі, түрлері, коэффициенттері 2.Ұсынымның баға бойынша икемділігі 3.Салықтар әсері	2	1.А.С. Селищев “Микроэкономика”СПб Питер, 2002 1 бөлім, 1 тарау 90-107 беттер. 2.Р.М. Нуреев “Курс микроэкономики”, Норма, М., 2004, 1 тарау, 42-50 беттер. 3.Ю.В. Тарануха, Д.Н. Земляков “Микроэкономика” М. ДИС, 2002, 1 тарау, 7-27 беттер, 2 тарау, 96-120 беттер 4.Г. Вечканова Микроэкономика. СПб. Питер, 2005, 6 изд. 73-85 бет.
3	Тұтынушы талгамының теориясы.	1.Табыс-тұтыну қисығы мен Энгель қисығы 2.Баға тұтыну қисығы 3.Алмастыру әсері мен табыс әсері. 4.Гиффен тауарлары, әл-ауқаттылықтың өзгеруі	3	.А.С. Селищев “Микроэкономика”СПб Питер, 2002 1 бөлім, 1 тарау 122-142 беттер. 2.Р.М. Нуреев “Курс микроэкономики”, Норма, М., 2004, 1 тарау, 120-127 беттер. 3.Ю.В. Тарануха, Д.Н. Земляков “Микроэкономика” М. Днс, 2002, 1 тарау, 7-27 беттер, 2 тарау, 50-57 беттер 4. Н. Грегори Мэнкью «Принципы микроэкономики». Спб. Питер, 2003 5.С. Н. Ивашковский «Микроэкономика» М, Дело 2002 36-68 б.
4	Өндіріс теориясы .	Өндірістік функцияның кейбір жалпы қасиеттері Жалпы, орташа және шекті өнімдердің түсінігі Орташа және шекті өнімдердің арасындағы өзара байланыс Факторлар икемділігі	4	1.Н. Қ. Мамыров «Микроэкономика» Алматы, Экономика 2004, 5 тарау, 169-212 бет. 2.Ивашковский «Микроэкономика» М, Дис, 2002 4 бөлім, 7 тарау, 166-191 беттер 3.А.С. Селищев “Микроэкономика”СПб Питер, 2002 1 бөлім, 5 тарау, 170-183 беттер. 4..М. Нуреев “Курс микроэкономики”, Норма, М., 2004, 5 тарау, 158-183 беттер 5.В. Тарануха, Д.Н. Земляков “Микроэкономика” М. Днс, 2002, 4 тарау, 70-81 бет.
5	Өндіріс шығындары	1.Қысқа мерзімді өндіріс шығындары. 2.Ұзақ мерзімді өндіріс шығындары. 3.Масштабтан үнемдеу	5	1.Р. М. Нуреев «Курс микроэкономики» из-во М, 2004 192-221 бет Норма 2. А. С. Селищев «Микроэкономика» Спб Питер 2002, 201-223 беттер 3.Ю. В. Тарануха Д. Н. Земляков «Микроэкономика» М, Дис.2002 91-109 беттер.
6	Жетілген бәсеке нарығы	1.Қысқа мерзімді кезеңдегі бағалар мен шығарылымды анықтау. 2.Жеке фирманың сұраныс қисығы. 3.Пайдалы максималдау және қысқа мерзімді тепе-теңдік. 4.Жабу нүктесі және фирма ұсынымы қисығы.	6	1.Н. М. Нуреев «Курс микрокроэкономики» из-во норма М, 2004 221-225 беттер. 2.Ю. В. Тарануха Д. И. Земляков «Микроэкономика» М, ДИС, 2002 145-155 беттер. 3.А. С. Селищев Микроэкономика СПб. Питер 8 тарау 237-259 беттер. 4.С. Н. Ивашковский «Микроэкономика» М. 2002 242-250 беттер.
7	Жетілмеген бәсеке нарығы. Монополия	1.Монополияның негізгі моделі. 2.Монополистің пайдасын мейлінше арттыру ережесі. 3.Монополияны мемлекеттік реттеу	7	Н. М. Нуреев «Курс микроэкономики» из-во Норма М, 2004 ,225 -232бет. А. С. Селищев Микроэкономика Спб. Питер, 9 тарау, 270-295 бет. Н. Грегори Мэнко «Принципы микроэкономики» Спб, 2003,15-тарау 357-382 беттер.
8	Жетілмеген бәсеке нарығы. Монополистік бәсекелестік.	1.Қысқа мерзімдегі монополиялық бәсеке нарығы 2. Ұзақ мерзімдердегі монополиялық бәсеке нарығы.	8	1,Мамыров «Микроэкономика» А, 2004 2.Р. М. Нуреев «Курс микроэкономики» из-во Норма М, 2004 232-249бет. 3.А. С. Селищев Микроэкономика Спб. Питер 9 тарау 270-295 бет. 4.Н. Грегори Мэнкью «Принципы микроэкономики» Спб, 2003 15-тарау, 382 -430 бет.
9	Жетілмеген бәсеке нарығы. Олигополия.	Олигополия нарығының модельдері: 1.Ойын теориясы. 2.Курно дуополиясының модельі. 3.Картель. 4.Бағадағы лидерлік. 5.Сынған сұраныс қисығы.	9	1,Мамыров «Микроэкономика» А, 2004 2.Р. М. Нуреев «Курс микроэкономики» из-во норма М, 2004 232-249бет. 3.А. С. Селищев Микроэкономика Спб. Питер 9 тарау 270-295 бет. 4.Н. Грегори Мэнкью «Принципы микроэкономики» Спб, 2003 15-тарау, 382 -430 бет
10	Өндіріс факторларының нарығы.	1.Еңбек өндіріс факторы ретінде: сұраныс пен ұсыныс. 2.Еңбек ұсынымы қисығындағы өзгеріс неге әкеп соғады? 3.Еңбек нарығындағы монопсония	10	1. С.Н. Ивашковский «Микроэкономика», 6-бөлім, 12-тарау. 2. А.С.Селищев. Питер.,2002. ІІІ бөлім, 12-тарау, 333-356 б. 3. Р.М. Нуреев «Курс микроэкономики», М., Норма, 2004 год, 9-тарау, 279-299 беттер. 4. Грегори Мэнкью «Принципы микроэкономики», Питер, 2003, 6-бөлім. 18 тарау, 435-445 беттер. 5. Ю.В. Тарануха, Д.И, Земляков «Микроэкономика », ДИС, 2002, 236-257 б.
11	Өндіріс факторларының нарығы.	1.Кәсіпкерліктің маңызы мен функциялары. 2.Кәсіпкерліктің экономикалық сипаты. 3.Пайда – кәсіпкердің қызметінің сыйы.	11	1. Маконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс, М, 1999. 2. А.И. Муравьев, А.М. Игнатьев. Предпринимательство. С-пб 2004. 3. С.И. Ивашковский «Микроэкономика» Дело, 2002, 15-тарау. 371-390 беттер. 4.Г.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова. Микроэкономика. Питер, М, 2005, 263-265 беттер
12	Жалпы тепе-теңдік және қоғамдық әл-ауқаттылық .	1.Жалпы – теңдік теориясы 2. Нарықтар қарым – қатынасы. 3.Нарықтар арасындағы Вальрас үлгісі	12	Р.М. Нуреев «Курс микроэкономики», 2-изд, норма, Москва, 2004 11-тарау, 353-386 беттер. А.С. Селищев «Микроэкономика», Питер, М, 2002, 375-408 беттер. Ю.В. Таранука, Д.И. Земляков «Микроэкономика», М, Дис, 2002 163-185 беттер. Г.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова, Микроэкономика. Питер, М, 2005 217-221 беттер.
13	Сыртқы әсерлер. Экстерналиилер.	1.Жағымды және жағымсыз сыртқы әсерлер 2.Меншік құқығы мен сыртқы әсерлер	13	1. Р.М. Нуреев «Курс микроэкономики» Изд. Норма, М, 423-430 б 2. Ю.В. Тарануха, Д.Н. Земляков. Микроэкономика, М, Дис, 2002 257-278 беттер
14	Қоғамдық игіліктер.	1.Қоғамдық игіліктер 2.Билетсіздер проблемасы 3.Нарықтық экономикадағы мемлекеттің функциялары.	14	1. Р.М. Нуреев «Курс микроэкономики» Изд. Норма, Москва, 2004. 430-483 беттер. 2. Ю.Н. Тарануха, Д.Н. Земляков «Микроэкономика», 2-е изд. М.Питер. 3. Н. Геогори Мэнкью. Принципы микроэкономики, 2-е изд. М.Питер, 2003, 255-275 беттер. 4.Вечканов Г.С., Г.Р. Вечканова «Микроэкономика», М. Питер 2005, 228-233 беттер, 281-286
15	Ассиметриялы ақпараттар нарығы.	1.Ассиметриялы ақпараттың маңызы 2.Моральдық ауыртпалық (жүктеме) 3.Тапсырушы агент мәселесі.	15	1.Р. М. Нуреев «Курс микроэкономики» из-во норма М, 2004 386-411 бет. 2.А. С. Селищев Микроэкономика Спб. Питер 15 тарау 418-420 бет.

7.Пәнді оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулар.

Осы пән оқыту бойынша жалпы әдістемелік нұсқаулар: ПОӘК-нің тарауларды мұқият талқылау, пәннің ерекшеліктері бойынша, қолданалатын оқыту әдістер, әдебиет және Интернетпен жұмыс жасау бойынша әдістемелік ұсыныстар, семинар, СОӨЖ, СӨЖ, практикалық сабақтарының сұрақтарды конспектілеу қажеттілігі бойынша, СӨЖ сұрақтарды міндетті түрде орындалыу бойынша нұсқаулар, білімді бағалау жөніндегі мәліметтер, бағалау критериялары, сонымен қатар негізгі бақылау түрлері және дайындау материалдары бойынша нұсқаулар.

ОЖСӨЖ сабақтарына әдістемелік нұсқаулар
1-тақырып. Әлеуметтік микроэкономика пәні және оның әдістемесі
Сабақтың мақсаты: Әлеуметтік микроэкономиканың мақсаты мен негізгі бағыттарымен танысу, позитивті және нормативті талдауды микроэкономикалық процестерде қолдану мүмкіндіктерін талдау.

Сабақтың жоспары:

1.Ìèêðîýêîíîìèêàíû» íåãiçi

2.Ìèêðîýêîíîìèêàëûº òåîðèÿíû» ìàºñàòû ìåí áà¹ûòòàðû

3. Ïîçèòèâòi æ¸íå íîðìàòèâòi ò¾ðäå òàëäàó
Негізгі түсініктер:

Микроэкономика – төменгі деңгейдегі, яғни кәсіпорын, фирмалар, жұмысшы көздері және тұтынушылар арасындағы экономикалық процестердің іс-әрекетін зерттейтін ғылым.

Нарыққа бағдарланған болсын, орталық жоспарлаушы болсын кез-келген қоғам сиректілік проблемасын шешуі қажет. Игіліктер шектеулі болғандықтан әрбір қоғам алдында негізгі экономикалық проблемалар туындайды – қолдағы шектеулі қорларды адамдар арасында ең жақсы түрде тарату. Не өндіру? Қалай өндіру? Кім үшін өндіру? – деген сұрақтар қоғам алдында туындайды.

Нарықтық жүйеде сиректілік проблемасы екі түрлі шешім қабылдау принциптері негізінде шешіледі. Біріншісі оптимизация принципі және альтернативті шығындар принципі. Осы екі принцип микроэкономикалық теорияның негізін құрайды.

Микроэкономикада тұтынушылар мен фирмалар шешімін үйлестіру кезінде экономикалық моделдер қолданылады. Бұл моделдерде әртүрлі экономикалық айнымалылар арасындағы арақатынастар беріледі. Айнымалылардың екі түрі – экзогенді және эндогенді айнымалылар қолданылады. Экзогенді айнымалылар сырттан беріледі, ал эндогенді айнымалылар модел ішінде құрылады.

Көптеген жағдайда экономикалық проблемалардың шешуі теория мен моделдердің көмегімен табыла бермейді. Шешімге әрбір адамның саяси көзқарасы, пікірі мен өзіндік құнды бағдарлары әсер етеді. Осындай талдаудың екі түрі – позитивті және нормативті талдау бар. Позитивті талдауды қолдана отырып экономистер «егер», «онда» деген тұжырым жасайды. Нормативті талдау ненің жақсы, ненің жаман екендігі туралы тұжырым жасайды немесе ол бағыт-бағдар беру сипатында болады.

Àâòîìîáèëü êàòàñòðîôàñû 16 ìåí 24 àðàëû¹ûíäà¹û æàñòàðäû» ¼ëiìiíi» íåãiçãi ñåáåái áîëûï òàáûëàäû. Àë àâòîìîáèëü àïàòûíû» íåãiçãi ñåáåái àëêîãîëü åêåíi áåëãiëi. Îñûíû áîëäûðìàó ìàºñàòûíäà 1970 – 1975 æûëäàðäà À²Ø øòàòòàðûíäà 18 æàñºà äåéiíãiëåðãå ñïèðò iøiìäiãií ñàòó¹à òèûì ñàëûíäû. 1984 æ. áàñòàï 21 æàñºà äåéiíãiëåðãå ñïèðò iøiìäiãií ñàòó òîºòàòûëäû. Çåðòòåó á½ë øàðàíû» æàñòàð ¼ëiìií 13 ïàéûç¹à äåéií àçàéòºàíûí ê¼ðñåòòi.

Áåðiëãåí æà¹äàéäû ïîçèòèâòi æ¸íå íîðìàòèâòi ò¾ðäå òàëäà.
2 – åñåï.

Øà¹ûí øåáåðõàíàäà 10 àäàì æ½ìûñ æàñàéäû. Á½ë øåáåðõàíà òóôëè æ¸íå åòiê òiãóìåí àéíàëûñàäû. ƽìûñøûëàðäû» ¸ðºàéñûñû ê¾íiíå 10 òóôëè íåìåñå 5 åòiê òiãåäi.

1. 
   Ãðàôèêêå îñû øåáåðõàíàíû» ýêîíîìèêàñûíû» ¼íäiðiñòiê ì¾ìêiíäiãiíi» ºûñû¹ûí ñûçû»äàð.
   
2. 
   Åíäi îñû øåáåðõàíà¹à æà»à òåõíèêà ¸êåëiíiï, ñîíû» í¸òèæåñiíäå 10 æ½ìûñøûíû» ¸ðêàéñûñû 25 åòiê òiãå àëàòûí áîëäû. Îñûíäàé ¼çãåðiñêå áàéëàíûñòû ¼íäiðiñ ì¾ìêiíäiãiíi» ºèñû¹û ºàëàé ¼çãåðåòiíäiãií ãðàôèêòåí ê¼ðñåòi»äåð.
   

Сабақтың жоспары:

1.²½íäûëûº òóðàëû ò¾ñiíiê æ¸íå áà¹àëàð.

2.ѽðàíûñ æ¸íå ½ñûíûñ çà»äàðû.

3.;êòåëiê æ¸íå äî¹àëûº èêåìäiëiê.

4.ѽðàíûñ èêåìäiëiãi æ¸íå ò¾ñiì ¼çãåðói.

5.ѽðàíûñòû» ºèûëûñºàí èêåìäiëiãi.

6.Áiðií-áiði òîëûºòûðàòûí æ¸íå àóûñòûðàòûí òàóàðëàð.

7. ѽðàíûñòû» òàáûñòûº èêåìäiëiê êîýôôèöèåíòi.
Негізгі түсініктер:

Сұраныс дегеніміз – заттың бағасы мен оның көлемінің арасындағы қатынас. Заттың сатып алынатын бағасы мен оның көлемінің арасындағы тәуелділікті Q_D=Q_D(P) белгілесек, онда оны сұраныс функциясы деп атайды. Сұранымға бағадан басқа сатып алушылардың ақшалай табысы, саны және тұрғындардың ұнатуы сияқты факторлар әсер етеді.

Ұсыным бұл нарықта тұрған немесе жеткізуге болатын тауарлардың жиынтығы. Баға мен ұсыным арасындағы график түріндегі қатынас ұсынымның қисық сызығы деп аталады. Q_S=Q_S(P) – ұсыныс функциясы. Ұсынысқа бағадан басқа әсер ететін факторларға мыналар жатады: ресурстар бағасының өзгеруі, бағаның өзгеруін күту, технологияның өзгеруі, салықтар мен дотацияларды өзгерту және т.б.

Сұраныс және ұсыныс моделінде тепе-теңдік сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесінде. Нарықтық тепе-теңдік жағдайында сатушылар ұсынатын тауар саны мен тұтынушылар сатып алғысы келетін тауарлар саны сәйкес келетін баға тағайындалады.

Нақты жағдайларды зерттеген уақытта сұраныстың не себепті және қандай мөлшерге өзгергенін зерттеу үшін сұраныстың икемділік коэффициенті қолданылады. Сұраныс теориясында үш түрлі икемділік коэффициенті қолданылады:

1. 
   E_p= (Q/Q)/(P/P) – бағалық икемділік коэффициенті.
   
2. 
   E_y=(Q/Q)/(Y/Y) – табыстық икемділік коэффициенті.
   
3. 
   E_xy=(Q_x/Q_x)/(P_y/P_y) – қиылысқан икемділік коэффициенті.
   

• 
  алмастырушы тауарлардың бар болуы, яғни тауардың алмастырушылары неғұрлым көп болса, онда бұл тауардың сұранысы соғұрлым икемдірек болады;
  
• 
  Бағаның өзгерісіне бейімделу уақыты,яғни ұзақ мерзімдік периодта сұраныс икемдірек болады;
  
• 
  өнімге бөлінген тұтынушы бюджетінің үлесі.
  

Семинар сабағындағы тапсырмар:

Áåðiëãåí êåñòå áîéûíøà ñ½ðàíûì ìåí ½ñûíûì ãðàôèãií ò½ð¹ûçû»äàð.

Êóðòêà áà¹àñû (ìû» òã)	ѽðàíûì	µñûíûì
10	50	20
15	40	30
20	35	35
25	20	40
30	10	50

1. 
   Òåïå – òå»äiê áà¹àëûº í¾êòåñií òàáû»äàð;
   
2. 
   Åãåð êóðòêàíû» áà¹àñû 10 ìû» òå»ãå, ñ½ðàíûì 50 äàíà áîë¹àíäà¹û íàðûºòûº æà¹äàéäû àòà»ûç;
   

Сұраныстың табыстық икемділігі жекеленген тауарлар үшін былай бағаланады:

Картофель……….0,12 Шошқа еті……….0,27 Сиыр еті…………0,51 Жихаздар…………2,6 Ыдыс-аяқ………….0,47 Автомобиль……….5,5

Дәрігерлік қызмет…….0,28 Киім…………………….0,95 Мұнай өнімдері…………0,55 Асыл бұйымдар……………1,6 Шетелге саяхат……………3,7

Сабақтың жоспары:

1.Ïàéäàëûëûº ½¹ûìû. Ò½òûíóøûíû» ïàéäàëûëûºòû ìàêñèìàëäàó øàðòòàðû.

2.Òàë¹àìñûçäûº ºèñû¹û. Àóûñòûðóäû» øåêòi íîðìàñû.

3.Áþäæåò ñûçû¹û. Áþäæåò ñûçû¹ûíû» ê¼ëáåói.

4. Ò½òûíóøûíû» òåïå-òå»äiê øàðòû. Á½ðûøòûº òåïå-òå»äiê.

5. Áà¹à-ò½òûíó ºèñû¹û. Òàáûñ-ò½òûíó ºèñû¹û.
Негізгі түсініктер:

Пайдалылық – ол қандай да бір тауарды тұтынудан немесе бір іс әрекеттерден қанағаттанудан туындайды. Экономикалық талдауда пайдалылық тұтыну тауарлары мен қызмет ету нәтижесінде қолданылатын ұғым.

Тұтынушы үшін бірдей пайдалылық әкелетін тауарлар құрамының жиынын көрсететін сызық талғамсыздық қисығы деп аталады.Талғамсыздық қисықтарының мынадай үш қасметі болады: 1) талғамсыздық қисық сызығы неғұрлым жоғары орналасса, ол соғұрлым тұтынушы үшін пайдалы; 2) талғамсыздық қисық сызықтары қиылыспайды; 3) талғамсыздық қисық сызығы ойыс болады.

Бір тауарды иемдену үшін тұтынушы құрбандыққа салатын келесі тауардың көлемін өлшеу үшін ауыстырудың шекті нормасы (MRS) қолданылады. MRS = -К / А К- киім бірлігінің өзгеруі; А – азық-түлік бірлігінің өзгеруі; MRS – азық-түліктің қосымша бір бірлігін алу үшін тұтынушының бас тартатын киімінің максималды саны.

Тұтынушының тауарлар құрамын дұрыс анықтауы оның тек талғамына тәуелді емес, сонымен бірге оның табысының шектеулі екендігі үлкен әсерін тигізеді.Тұтынушының қолында бар қаражаты және берілген баға деңгейінде сатып алуға мүмкін болатын тауарларының жиынтығын көрсететін сызық бюджеттік шектеу сызығы деп аталады.

Тұтынушының талғамы дұрыс қалыптасуы үшін, олар бюджеттерінің шектеулі екендігін ескеріп, ең көп пайдалылық әкелетін тауарлар құрамын анықтауы қажет. Бұдан ең ұтымды тауарлар құрамы бюджет сызығы мен талғамсыздық қисықтарының қиылысында жататынын аламыз. Ол тұтынушының тепе-теңдік жағдайын бейнелейді. Тұтынушы тепе-теңдік жағдайына қол жеткізуі үшін А және К тауарларының көлемін келесі шарт орындалатындай етіп таңдауы қажет: MRS = P_A/P_K

Егер тұтынушының табысы көбейсе, онда оның бюджет сызығы бастапқы сызыққа параллель түрде өседі. Табыстың әрбір дәрежесіне тұтынушының ұтымды таңдаулары сәйкес келеді. Осы табыстың өсуімен байланысты тұтынушылар талғамы қалай өзгеретінін бейнелейтін сызық «табыс-тұтыну» қисығы деп аталады.

Ал бағаның өзгеруіне байланысты тұтынушылар талғамы қалай өзгеретінін бейнелейтін сызық «баға-тұтыну» қисығы деп аталады.

Егер А тауарының бағасы арзандап, ал табыс пен К тауарының бағалары өзгермесе, онда бұл жағдай тұтынушының талғамына түрлі әсер етеді. Біріншіден, оның табысы өзгермесе де, сатып алу қабілеті өседі. Екіншіден, ол арзандаған затты көбірек алып, бағасы өзгермеген затты тұтынуды азайтады. Тұтынушының сұранымын арттыратын бірінші жағдай «табыс әсері», ал екіншісі «алмастыру әсері» деп аталады.
ОЖСӨЖ сабағындағы тапсырмар:
1 – åñåï.

Àéí½ð áið àïòàäà ºàíøà áóëêè ìåí àëìà ò½òûíàòûíûí åñåïòåãiñi êåëåäi. Àéí½ð áið àïòàäà îñû òà¹àìäàð¹à 40 òå»ãå æ½ìñàéäû. Áið áóëêèäi» áà¹àñû 5 òå»ãå, àë áið àëìàíû» áà¹àñû 4 òå»ãå.

1. 
   Àéí½ðäû» ãðàôèêòåí áþäæåò ñûçû¹ûí ò½ð¹ûçû»äàð.
   
2. 
   Òàë¹àìñûçäûº ºèñû¹ûí ïàéäàëàíà îòûðûï, Àéí½ðäû» å» æî¹àð¹û äå»ãåéäåãi ïàéäàëûº ¸êåëåòií áóëêè ìåí àëìàíû» ñàíûí àíûºòà»ûç.
   
3. 
   Åãåð îíû» òàáûñû ê¼áåéiï, Àéí½ð ¸ð àïòà ñàéûí îñû òà¹àìäàð¹à 60 òå»ãå æ½ìñàéòûí áîëñà, áþäæåò ñûçû¹û ºàëàé ¼çãåðåäi. Æà»à áþäæåò ñûçû¹ûí ñûçû»äàð. Åíäi îë ºàíøà áóëêè ìåí àëìà àëà àëàäû?
   
4. 
   Åãåð Àéí½ðäû» òàáûñû 40 òå»ãåìåí ºàëàòûí áîëñà, àë áóëêèäi» áà¹àñû 2 åñå ºûìáàòñûñà, îíäà áþäæåò ñûçû¹û ºàëàé ¼çãåðåäi. Åíäi Àéí½ð îñû òà¹àìäàðäû ºàíäàé ì¼ëøåðäå ñàòûï àëàäû? Æà»à áþäæåò ñûçû¹ûí ò½ð¹ûçû»äàð.
   

2 – åñåï.

´çiíi» ê¾íäåëiêòi ºàæåòòiëiãi ¾øií ͽðæàí ( òàìຠæ¸íå îéûí ñàóûººà) ¸ð àïòà ñàéûí 15 äîëë æ½ìñàéäû. Îñû¹àí áàéëàíûñòû ͽðæàííû» áþäæåò ñûçû¹ûí ñûçû»äàð.

1. 
   ò½òûíó òàë¹àìûíû» áà¹àñû – (Ðõ) – 1 äîëë,
   

2. 
   Ðõ – 50 öåíò, Ðó – 50 öåíò.
   
3. 
   Ðõ – 40 öåíò, Ðó – 30 öåíò.
   

Сабақтың жоспары:

1.´íäiðiñ ôóíêöèÿñû æ¸íå îíû» ºàñèåòòåði.

2.Èçîêâàíòàëàð. Èçîêâàíòàëàð êàðòàñû.

3.Òåõíîëîãèÿëûº àóûñòûðóäû» øåêòi íîðìàñû.

4.´íäiðiñ ìàñøòàáûíû» òèiìäiëiêòåði. Êîáá-Äóãëàñ ôóíêöèÿñû.

Негізгі түсініктер:

Тіршілік барысында өндірістік процестерде өндіріске бірнеше факторлар жиынтығы қатысады. Егерде бір өнім өндіру үшін өндірістің барлық факторлары қолданылатын болса, онда өндіріс процесін шартты түрде келесі өндіріс функциясы арқылы жазуға болады.

Y = f (x₁.x₂…x_n)

Өндірісті ұйымдастыру барысында өндіріс процесі тиімді болуы қарастырылады, сондықтан өндірістік функция - өндірістік шығындардың берілу құрылымы бойынша өндірілетін өнімнің максималды құрылымын көрсетеді.

Өндіріс технологиясы екі өндірістік факторды – еңбек пен капиталды ауыстыруды қажет етеді. Мұндай технологияның бар болуы, көптеген жағдайларда, берілген Y өнім мөлшері K және L факторларының әртүрлі комбинацияларының нәтижесінде өндірілді деп қарастырылады. Бұл фукцияның жазықтықтағы графигі изокванта деп аталынады. Изокванта – бұл бірдей шығарылатын өнім көлемін беретін еңбек және капитал факторларының тұтас комбинацияларын береді.

Еңбекті капиталмен технологиялық алмастырудың шекті нормасы – бұл өндіріс көлемінің өзгеріссіз қалғандағы ауыстырылатын әрбір еңбек бірлігіне келетін капитал мөлшерін береді. Ол келесі формуламен есептеледі:

MRTS = - K / L

Өндіріс факторларының өсуімен байланысты өндіріс көлемі де ұлғаяды. Бірақ өндіріс факторлары масштабтарының ұлғаюы өндіріс көлеміне әрқалай әсер етеді. Мсыал, өндіріс факторларын пайдалану екі есе өскен кезде, өндіріс көлемі екі еседен көп өссе, бұл өндіріс масштабы өсуінің оң әсері деп аталады. Ал өндіріс факторларының екі есе өсуіне байланысты, өндіріс көлемі екі еседен аз ұлғаятын болса, өндіріс масштабы өсуі теріс әсерлі деп саналады.

1-есеп

А) IO I1 I2 I3 изокванталары нені көрсетеді? Б) капиталдың бастапқы бағасы қандай, ол қалай есептеледі? В) Еңбектің бағасы қандай? Ол қалай есептеледі?

Г) Капиталдың жаңа бағасы қандай? Ол қалай есептеледі?

Д) Фирма бастапқыда қай нүктеде шығынын минималды мәнге жеткізеді (фирма үшін тепе-теңдік қай нүктеде орнығады). Тепе-теңдік шартын тексер.

Е) Фирманың жаңа тепе-теңдік нүктесін көрсет. Тепе-теңдік шартын тексер.

Ж) Фирма С нүктесіне қол жеткізуі мүмкін бе?
2-есеп

Төмендегі кестеде капитал (К) және еңбек (L) шығындары бойынша Y = К^{0,5 .} L^0,5 қарапайым өндірістік функциясының қарапайым берілулері көрсетілген:

А) Өндірістік функцияның жалпы қасиеттері орындалды ма?

Б) Егер өндірістік процесс барысында капиталдың 10 және еңбектің 15 мөлшерлері пайдаланылған болса, онда максималды өнім шығару көлемі қандай болады?

В) Егер капитал шығыны 20 бірлік деңгейінде тұрақтандырылғанда еңбектің шекті өнімділігін бағалаңдар.

Г) 17,3 өнім бірлігін алу үшін қанша технологиялық тәсілдер болады? Осы өнім көлеміне байланысты изокванта тұрғызыңдар?

Д) Тұрғызылған изокванта бойынша егер капитал бірлігі бағасы 2 мың тенге, ал еңбек 3 мың тенге болғанда өндірістің ұтымды тәсілін анықтаңыздар.

Сабақтың жоспары:

1.´íäiðiñ øû¹ûíäàðû òóðàëû ò¾ñiíiê. Øû¹ûíäàðäû» áàðëûº ò¾ðiíi» ãðàôèêòiê êåñêiíäåði.

2.µçຠæ¸íå ºûñºà ìåðçiìäåãi øû¹ûíäàð.

Ýêîíîìèñòåðäi» øû¹ûíäàð¹à ê¼çºàðàñû áóõãàëòåðëåðìåí ñàëûñòûð¹àíäà ¼çãåøå áîëàäû. Áóõãàëòåðëåð ôèðìàíû» æ½ìñàï îòûð¹àí íàºòû øû¹ûíäàðûí åñåïêå àëàäû. (å»áåêàºû, àìîðò, øèêiçàò ò.á. æ½ìñàëàòûí øû¹ûíäàð). Ñîíûìåí áiðãå áóõãàëòåðëiê åñåïòå ê¼ðiíáåéòií æàñûðûí øû¹ûíäàð áîëàäû. Îñûíäàé àéºûíñûç øû¹ûíäàð ýêîíîìèêàëûº øåøiì ºàáûëäàó êåçiíäå ºîëäàíûëàäû. Àéºûíñûç øû¹ûíäàð äåï ôèðìàíû» ðåñóðñòàðûí òèiìäi ºîëäàíó êåçiíäå ºîëäàí æiáåðãåí ì¾ìêiíøiëiêòåðií àéòàìûç.

Îðòàøà øû¹ûíäàð – á½ë æàëïû øû¹ûíäàðäû» ¼íäiðiëãåí òîâàð ñàíûíà ºàòûíàñû. Îðòàøà øû¹ûíäàðäû» ºèñû¹û U ôîðìóëàñûíäà áîëàäû.

Øåêòi øû¹ûíäàð – á½ë ºîñûìøà ¼íiì áiðëiãií ¼íäiðóìåí áàéëàíûñòû ºîñûëûï îòûðàòûí øû¹ûíäàð. Øåêòi øû¹ûíäàð n òîâàð ñàíûí ¼íäiðóãå æ½ìñàë¹àí øû¹ûí ìåí n-1 òàóàð ñàíûí ¼íäiðóãå æ½ìñàë¹àí øû¹ûííû» àðàñûíäà¹û àéûðìà ðåòiíäå àëûíàäû. MC=TC_n-TC_n-1