Қазақстан-Түркия архивтері арасындағы байланыстардың алғы шарттары

2019 жылдың 3 шілдесінде біздің архивке Хаджеттепе университетінің оқытушысы, доцент, профессор, «Atatürk Ilkeleri be inkilapTarihi» Ататүрік институты директорының орынбасары Сейфы Йылдырым келді. Сейфы мырза Түркиядағы ежелгі кино-фото құжаттарды, фильмдер мен дыбыстық жазбаларды қалпына келтіру тәжірибесімен бөлісті, қолданыстағы технологиялар туралы айтты. Әрі қарай тәжірибе алмасу мақсатында ынтымақтастық туралы келістік. 2019 жылдың тамызында мен Түркиядағы әріптестерімнен, яғни түрік архивтерінен, кітапханалар мен институттарынан тәжірибе алмасуға шақыру алдым. Үйлестіруші әрі аудармашы болып Анкарадағы Хажеттепе университеті және «Ататүрік қағидалары және революциялар тарихы» институтының директоры, философия ғылымдарының докторы, профессор Мехмет Дервиш Кылынчаяның өзі жүрді, ол қазақ тілін өте жетік меңгерген екен. (Фотосурет-1.)

Сапар нәтижелі болды, мені қызықтырған көптеген сұрақтарға жауап ала алдым, талдап, сараптайтын, одан әрі зерттей түсетін көптеген тың дүниелердің барына көз жеткіздім. Түркияда арнайы мамандандырылған аудиовизуалды архивтің жоқтығы мені таң қалдырды. Фильм құжаттары Түрік радиосы мен ТРТ телекомпаниясының архивінде, аудиоқұжаттар кітапханаларда, фотоқұжаттар түрлі деңгейдегі архивтерде сақтаулы екен. Осыған байланысты іссапар барысында ТРТ Түрік радио және теледидар корпорациясының архив бөлімінде, Мәдениет және туризм министрлігінің Ұлттық кітапханасының архивінде, Ыстамбұлдағы Түркия премьер-министрінің мемлекеттік Осман архивінде болдым. Сонымен қатар іссапар барысында Түркиядағы Қазақстан тарихына,мәдениетіне, қазақ хылқының тарихына байланысты құжаттар жинау мәселесі бойынша «YERTAD» Түркия Республикасы Тарих және мәдениет қауымдастығының директоры Низаметтин Айкуртпен, «ТҮРКСОЙ» түркі мәдениеті мен өнерін дамыту жөніндегі халықаралық ұйымы бөлімдерінің басшысы Санжар Мулазимоглумен, "Көк Ту" қазақ мәдениеті қауымдастығының төрайымы Ләззат Мұқсатова-Мулазимоғлымен кездестім,

Түрік радиосы мен ТРТ телевизиялық корпорациясының архиві. Түрік радиосы мен ТРТ телевизиялық корпорациясының архивінде 1968-2019 жылдар аралығындағы барлық теле-радиохабарлардың таспалары сақтаулы. Бүгінгі таңда архив қоры шамамен 500 мың сақтау бірлігін құрады. Архив жұмысында материалдар мен құжаттардың сақталу мәселесіне үлкен көңіл бөлінген. Құжаттар мен материалдар зерттеушілер үшін қол жетімді. 1968 жылдан бастап түсірілген барлық фильмдер қамтылған, түрлі-түсті, көп томдық деректі каталог ерекше көзге түсті, әрі осы тәжірибені өз елімізде қолдануға болатыны туралы ой түйдім.

Қазіргі кезде каталогтың 1968 жылғы 31 қаңтардан 2008 жылғы 31 желтоқсанға дейінгі кезеңді қамтитын төрт томы жарық көрген, TPT құрылымының қолдауымен жүзеге асырылған жобада, TPT арнасының архивінде 40 жылдан астам уақыт бойы аралығындағы таңдаулы бейне құжаттар қамтылған. Болашақта түрік архивистері бұл жұмысты жалғастыруға ниетті. Түрік әріптестер төрт томдық каталогтың бір нұсқасын біздің архивке сыйға тартты. (Фотосурет-2-3)

ҚР ОМ КФҚДЖ архивінде және қазақстандық киностудияларда да каталогтар шығару тәжірибесі бар. Мысалы, Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» ұлттық компаниясы Қазақстан кинолары сериясы бойынша ҚР ОМ КФҚДЖ архиві 1988, 1998 жж. 1925-1975 және 1976-1991 жылдарды қамтыған деректі фильмдер аннотациялық каталогтарын шығарды, осы басылымдар негізінде «Қазақфильм» ұлттық компаниясы «Кино туралы анықтамалық» (2000) және «Кто есть кто» (2003) кітаптарын басып шығарды. ҚР ОМ КФҚДЖ архивінде (1925-1945жж.), (1946-1965 жж.) (1966-1975 жж.) арналған киножурналдардың аннотацияланған каталогтары жарық көрді.

Өкінішке орай, 1998 жылдан кейін архив каталогтарын басып шығару дәстүрі үзіліп қалған. Ал архивте жарияланған каталогтардың өзі тек ішкі пайдалануға ғана арналған, көркемделмеген, ақпараты да аз, тек орыс тілінде берілген.

Түркияға іссапарға барар алдында мен архивіміздің барлық қызметкерлерімен сұхбаттасып, шешімін таппай жатқан түйткілді мәселелер бойынша пікірлерін сұрастырдым. Мұндағы мақсатым түрік әріптестеріммен кездесу барысында мүмкіндігінше барлық мәселелерді қамту, тәжірибе алмасу. Қызметкерлердің өтініші бойынша негатив пленкаларды сақтауда, олардың бұралып, формасын бұзбай қалпында сақтау тәсілін анықтадым. Түрік әріптестеріміз пленкаларды Германияда шығарылатын пленканың ені бойымен бөліктерге бөлінген арнайы файлдарға салу, ал файлды картоннан жасалған конвертке салу әдісімен бөлісті. Конвертте пленка бойынша толық ақпарат берілген. Бұл әдіс пленканың өз формасын сақтауға мүмкіндік береді. (Фотосурет-4)

Сапар барысында түрік әріптестер архив жұмысы туралы, фильм құжаттарын сақтау және өңдеу тәсілдері туралы әңгімелеп, қорларда сақталған фильмдер мен фотоқұжаттарын ұсынды. Түркияның архивтерінде 1991 жылға дейінгі Қазақстан тарихына қатысты материалдар жоқтың қасы екен. Бізде архивіміздегі қазақ-түрік ара қатынастары бойынша материалдармен мақтана алмаймыз. Себебі біздің архивте тек 8 фотоқұжат сақталған екен. Олар 1990-1995 жылдардағы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың Түркия Президенттері Тұрғыт Озал және С.Демирелмен кездесуінен және 1960 жылғы бір фотосурет Мәскеудегі Екінші Бүкілресейлік жазушылар конгресінде қазақ жазушылары арасында отырған түрік ақыны Назым Хикметтің суреті.

Осы олқылықтарды түзету мақсатында TPT арнасының архив департаменті басшылығымен 1991 жылдан бастап әртүрлі кезеңдерде түсірілген Қазақстан тарихына қатысты деректі фильмдерді архивімізге алу мүмкіндігін талқыладық. Киноқұжаттарды сақтау, қалпына келтіру мәселелерін сөз еттік. Біздің кездесуіміздің соңында ынтымақтастық, өзара көмек және архив тәжірибесінің өзекті мәселелері бойынша кеңестер, бірлескен іс-шаралар өткізу, бірлескен ғылыми жобаларды жүзеге асыру туралы келісілді. ТРТ арнасының архив департаментінің атына ресми хат тапсырылды.