Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

395
мен әдебиеттік тіл жасаған ізденулерін, табыстыратын табы-
старын алсақ, ол тек Шығыстық Қазақстан тілімен жазды деу, 
біздіңше, жеткіліксіз, дәлелсіз. Рас, Абайдың салттағы сөйлеу 
тілін өзі өмір кешкен казақ өлкесінің сөздік үлгісінен алғаны 
даусыз... Бірақ Абай сол қормен пайдаланумен қатар бүкіл 
қазақ халқының арғы-бергі заманда ауызша әдебиет үлгісінде 
тудырған шығармаларының... қазынасын да біледі. Жазба 
күйде жетпесе де, ауызша айтылып, жыраққа тарап жатқан 
шешендік сөздердің, айтыс-тартыстардың және өзінен бұрынғы, 
өзімен тұстас әлденеше жеке ақындардың да шығармаларын 
көптен-көп естіп, ұғынып, жадында тұтып, қолданып өсті», – 
дейді. Абай: «Қазақта Марабайдан артық ақынды мен білген 
емен», – дегеніне қарағанда, ол Қазақсанның батыс өлкесіне 
көп тараған жырларды, сол өлкеде сөзі сақталған ақындардың 
мұраларын да білгендігін, «Қыз Жібек» жырын тыңдай, оқи 
отырып Сыр мен Арал өлкесінің тіл байлығын және қабылдай 
алғандығын, Бұхар, Шортанбай, Түбек ақындардың сөздерін 
біле тұрып, Оңтүстік, Жетісу өлкесінің тіл өнерімен де таныс 
болғандығын айтып, осының бәрі Абайдың бір ғана өлкенің 
– Қазақстанның шығыс өлкесінің тілінде («диалектісінде») 
жазбағанын танытады», – дейді
19
. М.Әуезовтің мұндағы 
айтпағы – Абай жасаған кезеңде оған дейінгі қазіқ әдебиетінің 
(ауыз әдебиетінің де, жеке қаламгерлер творчествосының 
да) тіл жағынан қазақ даласының барлық өлкесін топтасты-
рушы рөлінің күшті болғандығы, яғни Абай сол әдеби тілді 
– «Қазақстанның көп өлкесінің тіл қазынасын» пайдалануы 
арқылы ұлы Абай болғандығы.
М.Әуезовтің осы пікірін I.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, 
Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов т.б. тәрізді тіл мамандары да қостайды. 
Сөйтіп, қазақ әдеби тілінің даму барысындағы Абайдың орны 
мен қызметі деген мәселе ұлттық әдеби тіліміздің қай негізде: 
белгілі бір диалект негізінде немесе жалпыхалықтық тіл 
негізінде қалыптасқаны туралы проблемамен тығыз ұштасып 
келгенін көреміз.
1950 жылдарда I.Кеңесбаев арнайы мақала жазып, «Абай 
– қазақтың жаңа әдеби тілінің негізін қалаушы» деген бай-
19
Әуезов М. 
Қазақ әдеби тілінің мәселелері // Қазақ ССР Ғылым академиясының 
Хабаршысы. - 1951. - № 3. - 98-99-б.

396
лам ұсынды. Мұндағы 
жаңа 
деген анықтауышты телу мәнін 
зерттеуші былайша дәлелдейді: «Абайға дейін де әдеби тіл 
болды, оның өзі екі түрлі сипатта болды: бірі – Орта Азияның 
түркі тілдес халықтарына ортақ әдеби тіл, екіншісі – қазақтың 
ауыз әдебиеті мен жеке қаламгерлерінің (Махамбет, Ыбырай 
т.б.) тілі болды. Абай ие болған тілдік мұра – қазақтың ауыз 
әдебиеті мен ауызекі сөйлеу тілі болды. Бірақ Абай шағатаизм, 
татаризмдерімен шұбарланып келген бұрынғы ортаазиялық 
әдеби дәстүрді де, көне ауыз әдебиеті тілінің дәстүрін де місе 
тұтпай, әдеби тілдің жаңа этапын бастады»
20
. Ғалым бұл пікірін 
қазақ әдеби тілінің әр кезеңдегі дамуы туралы жазғандарының 
барлығында бекіте, айқындай түседі. Енді әңгіме тек «қазақтың 
әдеби тілінің негізі» жайында ғана емес, «жазба әдеби тіл» ту-
расында қозғалады: «Великая историческая миссия столпов 
казахской культуры в прошлом – Абая и Ибрая – заключается в 
том, что они богатое достояние народного разговорного языка 
и устного творчества довели в значительной степени до уровня 
письменного литературного языка»
21
.
Ғ.Мұсабаев та дәл осы пікірді қолдайды. 1960 жылдардың 
аяқ шенінде Абай тілінің сөздігін жасауға басшылық еткен 
А.Ысқақов та Абай – қазақтың жазба әдеби тілінің іргетасын 
қалаушы деген қағиданы қостай отырып: «Абай қазақ дала-
сында осындай әр алуан тілдер, әртүрлі өрнектер мен стиль-
дер, әрқилы бағыттар мен көзқарастар бір-біріне «қара көрсеті-
сіп», аралас-құралас жарыса, жанаса өмір сүрісіп, ел ішіндегі 
рухани тұрмыс пен тіршілікке олардың әрқайсысы өзінше әр 
қадарлы дақ түсіріп жатқан шақта тарих сахнасына шықты 
да өзінің бағыты да жаңа, мазмұны да жаңа, тілі де жаңа 
шығармаларын жазды», – деп, Абай тұсындағы қазақ тілінің 
жай-күйін білдіріп өтеді.
Тіл мамандарының әдебиетші ғалымдардан бір айырма-
шылығы – бұлар тек Абайдың қазақ әдеби тіліне қатысы 
(орны мен рөлі) туралы жалпы пікір айтып қана қоймайды, 
сонымен қатар ішінара тілдік материалдарға талдау жасайды. 
С.Аманжолов Абайдың сөзқолданысындағы кейбір тәсілдерін 
20
Кеңесбаев 
С. Абай – основоположник казахского литературного языка 
//Советский Казахстан. - 1955. - № 9. - С. 125.
21
Кеңесбаев С. 
Развитие казахского литературного языка в советское время. - 
Алма-Ата, 1959. - С. 57.

397
көрсетеді: 
талаптың аты, жүрегіңмен тыңдамай, құлағың- 
мен қармарсың 
тәрізді жаңа сөз тіркестерін жасағанын, бір 
сөзге бірнеше эпитет қосақтайтынын, өткен шақ көсемшені 
көмекші етістіксіз тиянақты тұлға ретінде қолданатынын, 
жатыс септіктегі есімшелерді баяндауыш қызметінде жұм-
сайтынын талдап көрсетеді
22
. I.Кеңесбаев та Абайдың сөз 
жұмсаудағы жаңа тәсілдерін атайды. Олар: сөздің мағынасын 
өзгертіп қолдану, соның нәтижесінде, бір жағынан, 
тентек 
өмір, көңіл құсы, өмір тоны, өкпе сызы 
тәрізді жаңа тіркестер 
жасау, екінші жағынан, 
желбуаз, қара қылды қырыққа бөлу, 
терін сату, қулық сауу 
сияқты тіркестерге стильдік жаңа 
жүк арту тәсілдері дейді. Сондай-ақ Абайдың архаизмдерді 
қолдану шеберлігін, сөйлемдегі сөздердің орнын ауыстыру 
тәсілін жаңаша пайдаланғанын, аудармадағы шеберлігін сөз 
етуге болатындығын, бірақ бұған осы мақаласында мүмкіндік 
болмағандығын айтады.
Тілдік материалдардың талдауын Н.Сауранбаевтан да таба-
мыз. Ол Абайдың стильдік тәсілдерін сөз етеді. Ұлы ақынның 
кейбір тұлғаларды экспрессивтік мәнде қолданғандығына 
қыртың, жыртың, бұртың 
тәрізді еліктеуіш сөздерді мысал-
ға келтіреді. Халық тіліндегі мақал-мәтел, фразаларды Абай-
дың сұрыптай, кейбіреулерін өзі жасап қолданғанын атай-
ды, оған мысалдар келтіреді. Зерттеуші Абай текстеріндегі 
араб, парсы, орыс сөздеріне едәуір талдау жасап, қолданылу 
себептерін көрсетеді. Абайдың бір алуан неологизмдер жаса-
ғанын айтып, оған 
бұлбұл қағу, көсем жүру, малға бөгу, алар
-
ман болу, төменшіктеу, өршілдену, мақтан сөйлеу, сымпыс 
сөздері мен фразаларын мысалға келтіреді
23
.
50-60-жылдардың ішінде өзге тіл мамандары да тілінің 
кейбір фактілерін – сөзқолданысын, сөздік қазынасын, грам-
матикалық тұлғаларын талдап өтеді. Шора Сарыбаев совет
тұсындағы қазақ лексикасының дамуы жайындағы мақа-
ласында Абай тіліндегі орыс сөздерін әңгіме етеді
24
. Е.Жан-
22
Аманжолов С. 
Вопросы истории и диалектологии казахского языка... - С. 176-
178.
23
Сауранбаев Н. Т. 
Роль Абая в развитии казахского литературного языка // Жизнь 
и творчество Абая. - Алма-Ата, 1954. - С. 178-181.
24
Сарыбаев Ш. Ш. 
Развитие лексики казахского языка в советскую эпоху
// М.О.Ауэзов. Сборник к его 60-летию. - Алма-Ата, 1959. - С. 235.

398
пейісов Абай мен Мұхтаров тіліндегі ортақ тұлға-тәсіл-
дерді салыстыру үстінде
 
Абай тіліне тән біраз стильдік 
ерекшеліктерді атап өтеді
25
. Зерттеуші кейінгі еңбектерінде 
де жеке сөзінің мағыналық реңктерін Абайдың шебер пай-
даланғанына фактілер келтіріп, дәлелді пікірлер айтады
26
.
Осы
кезеңдерде Абай шығармаларының лексикалық сипаты-
на
 
арналған жеке мақалалар да жарық көре бастайды
27
. Қазақ 
әдеби тілінің даму тарихына қатты зер салып зерттеген ғалым 
Қ.Өмірәлиев әр сәт Абай тіліндегі ерекшеліктерді арнайы сөз 
етіп келді. Ол ерекшеліктің
 
зерттеуші екі топқа бөледі: бірі – 
шағатай әдеби тіліне тән формалар, екіншісі – қазақтың ауыз 
әдебиеті сөйлеу тіліне тән тұлғалар. Алғашқыларға 
-

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: