Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
мақ, -ар жұрнақты етістіктер мысал бола алады. -мақ
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| мақ, -ар
жұрнақты етістіктер мысал бола алады. -мақ жұрнақты тұлға Абайда өте жиі қолданылады, ол, ең алдымен, шақты, райды, жақты, жекеше- көпшелікті көрсетпей, іс-әрекеттің жалпы ұғымын білдіретін қимыл атауы ретінде жұмсалады, яғни осы күнгі - у жұрнақты тұйық етістікпен қызметтес келеді: « Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, ман - сап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де өлшеуі бар (II, 218). Екіншіден, Абайда бұл тұлға қазіргідей етістіктің шақтық қатынасын білдіреді, яғни мақсатты келер шақ категориясын жасайды. Үшіншіден, ол Абайдың әсіресе өлеңдерінде әрдай- ым бола беретін, бір нәрсеге тән, тұрақты, үздіксіз іс-әрекетті білдіріп, ар немесе осы күнгі - а + ды аффиксті тұлғалармен қызметтес түседі: Ақылды қара қылды қырыққа бөлмек ( = бөлер = бөледі). Әр нәрсеге өзіндей баға бермек (= берер = береді) (I, 27). Күшті жықпақ ( = жығар, = жығады), бай жеңбек ( = жеңер = жеңеді) әуел бастан (I, 32). -мақ -пен жасалған тұлға Абайда барыс септігінде келіп, қимылдың мақсатын білдіреді, яғни супиндік мәнге ие болады (бұл да өлеңдерінде жиі ұшырасады): Мал жияды мақтанын білдірмекке Көзге шұқып, малменен күйдірмекке (I, 197). -ар жұрнағымен жасалған есімше тұлғасы да Абай тілінде бірнеше қызмет атқарады: ол көбінесе белгілі бір шаққа қатысы жоқ, әрдайым, үздіксіз болып тұратын іс-әрекеттің мағынасын береді. Бұл әсіресе өлеңдерінде өте жиі ұшырайды: Өлсе – өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес (I, 178). 492 Екіншіден, -ар жұрнағы болжалды келер шақ формасын жа- сайды: «Оның мәнісі – ісіңнің түзулігінен жетпессің , кісіңнің амалшы, айлалығынан жетерсің деген сөз» (II, 160). Үшіншіден, анықтауыш позициясында келіп, осы қызмет- тегі - тұғын (>тын) жұрнақты тұлғамен әуендес болады: «Ғылым сөзін сөйлесер ( ~ сөйлесетін) адам жоқ (II, 157); «Мына мен айтқан жол мал аяр жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|