№
|
Термин
|
Мағынасы
|
Мысалы
|
1
|
Тіл
|
1. Қарым-қатынас құралы.
2. Тіл білімінің негізгі зерттеу объектісі.
3. Адамзат қоғамының белгілі бір кезеңінде туып, заңды түрде дамыған семантикалық жүйе.
|
Ана тілің – арың бұл,
Ұятың боп тұр бетте.
Қадыр Мырза Әли
|
2
|
Тілдік қатынас
|
Адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, айту, пікірлес т.б әрекеттеріне тікелей қатысты құбылыс.
|
Оқылым, айтылым, жазылым, тыңдалым
|
3
|
Мәтін
|
(лат. Textum – қосылу, бірігу) орыс.текст – тілдік таңбалардың мағыналық және тұлғалық байланысы негізінде түзілген жүйелі тізбесі.
|
Мәтін туралы алғаш peт қазақ тіл білімінің ғылыми негізін салушылар - А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінде айтылған болатын. А.Байтұрсынұлы мәтінді «шығарма сөз» деп атап, сөйлеудің бірлігіне жатқызады.
Калимухашева Б.Д., Қадырқұлова А.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің Хабаршысы, 2020
|
4
|
Сөйлем
|
Предикаттық қатынас негізінде құрылып, біршама аяқталған ойды білдіретін синтаксистік тұтастық.
|
Қыс.
Атаулы сөйлем.
|
5
|
Оқылым
|
Графикалық таңбалар арқылы қағаз бетіне түскен сөздер мен тіркестердің мағынасы мен мазмұнын ой мен сананың нәтижесінде қабылдай отырып, одан қажетті деректі түсініп, сұрыптап алу.
|
Оқылым, біріншіден, ой мен мидың жұмысына байланысты болса, екіншіден, жазылған графикалық таңбалардың тізбегін танып білуге қатысты. Үшіншіден, мұнда осы таңбалардың ішкі мән-мағынасын дұрыс түсінудің ролі зор. Осындай ерекшеліктер іске асқан жағдайда ғана оқылған материалдан керек ақпараттар жинақталып алынып, оқушырманның қажетіне жарайды.
Тіл әлемі. Ф.Ш. Оразбаева.
|
6
|
Айтылым
|
Адамдар арасындағы тілмен түсінісуді жүзеге асыратын сөйлесім эрекетінің бір түрі.
|
Миға шабуыл
Дұрыс айтуға, жаңа ақпаратты қабылдауға машықтандыру
|
7
|
Тыңдалым
|
Ақпаратты құлақпен есту арқылы қабылдау.
|
Терме тыңдалым
Таныстық тыңдалым
Мұқият тыңдалым
|
8
|
Жазылым
|
1. «Жазылым» термині «жазу» (жазудың түрлері, әріптін жеке т.б.) деген мағынаны емес «жаза білу», «ойыңды басқа Біреуге түсінікті болу үшін, қағаз бетінде сауатты жеткізе білу» Шеңді білдіреіп.
2. Жазылым — тіл үйренуге қатысты қиын да күрделі жұмыс.
3. Жазылым — тілдік тұлғалардын графикалық, фонемалық жүйесіне негізделген; лингвистикалық, психологиялық, физиологиялық, әдістемелік ерекшеліктерге қатысты тілдік матералының мазмұны мен формасын бірдей қамтитын, адамдардың ұзақ мерзімдегі қарым-қатынасына мүмкіндік жасайтын күрделі тарихи әрекет.
|
Себеп-салдарлық.
Аналитико-синтетикалық.
Орындалымдық.
|
9
|
Мотив
|
Адамның түрлі дәрежедегі саналы және астарсанадағы қажеттіліктер жүйесінен туындайтын, белгілі әрекет-қылық актісін орындауға бағытталған итермелеуші күш.
|
Мотив – пробуждение к деятельности, связанные с удовлетворением потребностей субъекта; совокупность внешних и внутренних условии, вызывающих активность субъекта, определяющих ее направленность.
Ж.Т.Дәулетбекова, Ж.И.Исаева, А.Ш.Ермекбаева «Тілді оқыту мотивациясы». Алматы-2018, 9-бет
|
10
|
Танымдық мотив
|
Теориялық және шығармашылық ойлаудың әдістеріне деген қызығушылық ретінде іске асатын мотив түрі.
|
қызықтырған білімді өз еркімен игеру, студенттерді өздігінен білім алуға итермелеу, өздігінен білім алуға бағыттылығы.
|
11
|
Әлеуметтік мотив
|
Студенттердің қоғамның әртүрлі өкілдермен қарым-қатынас жасауы; басқа адамдармен қарым-қатынас жасай отырып қоғамда өз орнын табу және қоғамның беделді мүшесі болуы.
|
ЖОО дағы әртүрлі студенттік ұйымдар. КБТУ: Art house, Unit, B-kesh, Парасат
|
12
|
Мотивация
|
(ағылш. motіvation) – қолданылу ыңғайына қарай қазақша "ниет", "түрткі", "кірісу", "жігерлену", "ынталану" сөздерінің мағынасына жақын келетін, қазіргі заман мәдениеті мен гуманитарлық ғылымдарында кең қолданылатын ұғым.
|
Ешқашан құламаған адам ұлы емес, құлағаннан кейін қайта тұра білген адам ұлы.
|
13
|
Парадигма
|
Бастапқы тұғырлы үлгі
|
Антропоцентристік парадигма
|
14
|
Психолингвистика
|
Адамның ішкі табиғаты мен сөйлеу қасиетіне байланысты көптеген мәселелерді анықтай келіп, тілдік қарым-қатынасты іске асыратын құралдарды, олардың ерекшеліктері мен қызметін қарастыратын сала.
|
Психолингвистика тіл білімімен, оның әдістемесімен бірлесе отырып, тілді үйретуге, оны сапалы оқытуға көмектеседі.
Фаузия Оразбаева, «Тілдік қатынас»
|
15
|
Трансмиссия
|
Хабар беру
|
Баяншы
|
16
|
Рецепция
|
Хабарды қабылдау
|
Қабылдаушы
|
17
|
Тұлға
|
Жеке адамның мақсатының орындалуы ғана емес, оның ерік-жігерінің іске асуы, яғни өзі жөніндегі ойын, еркін іске асырудың дайындығы және оны іске асыруының нәтижесі, көрінісі.
|
Индивид, азамат, адам
|
18
|
Әдіс
|
Зат. Қоғам өмірі мен табиғат құбылыстарын зерттеудің, танып білудің методы, жолы.
|
Әр түрлі амал, жол
Сипаттама, салыстырмалы-тарихи, типологиялық, структуралық, математикалық әдістер
|
19
|
Тәсіл
|
Зат. Белгілі бір істі орындап шығу үшін қолданылатын әдіс, амал, айла. Зерттеу әдістерінің әдіс.
|
Амал, айла
|
20
|
Амалдар
|
Зат. Тәсіл, айла, жол, әдіс.
|
«Ер тоқым, атымен, қарумен, Ер шеркешті әкелген амалым бар.» (Абай)
|
21
|
Метод
|
Зат. Бір нәрсені зерттеу мен тексерудің әдісі, айласы, тәсілі.
|
Метод дегеніміз – объективтік дүниенің құбылыстарын білудің, зерттеудің әдісі. (Марксистік филос.)
|
22
|
Методика
|
Зат. Пед. Белгілі бір пәнді оқыту әдістерінің жиынтығы.
|
Педагогикалық институтты бітіретін жігіт не қыз өз мамандығының методикасын егжей-тегжейлі үйренеді. (Лен.жас)
|
23
|
Методист
|
Зат. Қандай болса да пәнді оқыту методикасы саласындағы маман.
|
Жанат Тұрарбекқызы
|
24
|
Методология
|
Зат. Ғылыми зерттеу методы туралы ілім.
|
XX ғасырда ғылым мен техниканың зор жетістіктері, қоғам өміріндегі күрделі өзгерістер, жаһандық мәселелердің туындауы методологияның ілгері дамуына, білімнің ерекше саласы ретінде бөлініп шығуына әкелді. («Қазақстан Энциклопедиясы» жобасы)
|
25
|
Коммуникация
|
(лат.communicatio байланысамын, қатынасамын) (қатысым) адамдардың танымдық-еңбек процесінде қатынас жасау, пікір алмасу, ой бөлісу – олардың бір-бірімен әрекет жасауының айрықша формасы.
|
Партизан отрядтары жаудың коммуникацияларында күшті әрекет жасаумен болды. Ұлы Отанс соғысы жылдарында Әскери-Теңіз флоты жачу әскерге көмек жасап, олардың жағалаудағы және өзінің соғыс-теңіз базалары мен коммуникацияларын қорғады.
Қасым Аманжолов. Қасиетті борыш/180, 1980, 65/
|
26
|
Активті сөздік қор
|
(лат.activus әрекетті, әрекетшіл) орыс активный словарь – белгілі бір ортадағы күнделікті тілдік қарым-қатынаста жиі қолданылатын сөздер.
|
Студенттерге активті сөздік қорды меңгерту контекст, мәтін, диалог, жаттығу арқылы орындала келіп, оқылым, тыңдалым, тілдесім, жазылым әрекеттерін түгел қамтиды.
|
27
|
Пассивті сөздік қор
|
Сирек қолданылатын немесе кең тарамаған сөздер.
|
Мауыты, дүрия, шайы, бастаңғы, өлтірі, асадал
|
28
|
Субъект
|
1. Ойдың иесі, соған қарап предикат анықталады.
2. Грамматикалық бастауыш
3. Болмысты тану мен өзгертудің қайнары ретіндегі индивид немесе топ; белсенділікті жеткізуші
|
|
29
|
Предикат
|
(лат. predіcatum — баяндау) — пікір түрінде қасиет пен ерекшеліктерді білдіретін пікір баяндауышы. Предикат белгілі бір нәрседе әлдебір қасиеттің (белгінің) барын не жоғын бейнелейді
|
“Бүркіт — жыртқыш құс” деген пайымда предикат “жыртқыш құс” сөздерімен айтылып тұр. Предикат заттарға (субъектіге) ерекшелік пен қасиеттердің тән немесе тән емес екенін белгілейді.
|
30
|
Интеграция
|
Тілдердің бірігу, бірігу процесінде олардың айырмашылықтарының жойылуы.
|
|
