Графика. Орфография. Орфоэпия

астынан
(астыңнан емес), 
үстінде
(үстіңде емес) т.б. Ал 
қараң қалу
сөзіндегі 
<ң> фонемасы өзінің негізгі мәнінде жұмсалып тұрғандығын көреміз. 
Салыстырыңыз: қаран болды. Сонымен қатар бұл сөздің 
қараңдау, қараңғы
тәрізді сөздермен этимологиялық байланысы бар екендігі байқалады.
Сондай-ақ 
қайран қалу – қайраң қалу, қаран қалу – қараң қалу, 
жиһангер – жиһаңгер, жиһангез – жиһаңгез, тыңғылықты – тынғылықты, 
тұңғиық – тұнғиық, тебінгі –тебіңгі 
тәрізді сөздерді дұрыс жазудың өз 
қиындығы бар. Сондықтан да мұндай сөздер тәжірибеде әркелкі жазылып 
жүр. Осы сөздердегі [ң] комбинаторлық өзгерістің нәтижесінде пайда болған. 
Бұл өзгеріс жазуда ескерілмей, н түрінде жазылуға тиіс.
Сөз тіркесін өзгерту, сөзге әртүрлі қосымшалар жалғау, қосымшаларды 
түбірден бөліп қарау тәрізді тәсілдер арқылы морфемалар жігіндегі фонема 
реңкінің фонетикалық ортаға неғұрлым тәуелсіз түрін табуға болады. 
Мысалы: [қайраңғалу] қайран қалу – қайран қалу – қайрансың, [тыңғылықты]
тындыр, тындырымды; [тұңғүйұқ] тұңғиық-тұн, тұндыр; [жиһаңгез] – жиһан, 
жер-жиһан. Осылардың ішінде басқаларымен салыстырғанда қайрансың, 
тындыр, түн, жиһаз морфемаларындағы <н> фонемасының реңкі 
фонетикалық қоршауға анағұрлым тәуелсіз. Сондықтан бұл сөздер 
фонематикалық принцип бойынша (фонемалардың мәнін сақтап жазу) <н>-
ның қосалқы реңкі [ң] арқылы емес, негізгі реңкі [н] бойынша таңбалануға 
тиіс.
Қазақ орфографиясында -нг- немесе -ңг- арқылы таңбаланатын 
ажырату қиынға соғатын біралуан сөз бар: 
інген-іңген, кеменгер-кемеңгер, 
жауынгер – жауыңгер, әменгер – әмеңгер, шенгел – шеңгел, жанғыл – 
жаңғыл
т.б. Бұл типтес сөздердегі фонеманың (<н> ба, <ң> ба?) негізгі 
реңкін жоғарыда айтқандай тәсілдермен тексеру мүмкін емес. «Тексеруге»
болмайтын бұл типтес сөздерді жазуда қазақ емлесі, жауынгер, дүнген, 
монғол тәрізді бірер сөзді еске алмағанда, ң варианты түрінде таңбалау
бағытын ұстанған. Мысалы: 
іңген, шеңгел, шеңбер, әмеңгер, жаңғыл, 
бастаңғы, жеңге 
т.б.
Жалпы алғанда, морфемалар жігіндегі фонеманың негізгі реңкін сақтап 
жазудың пәлендей қиындығы жоқ тәрізді көрінеді. Шындығында, негізгі реңк 
пен қосымша реңкке байланысты жазылуы қиын бірсыпыра сөз 
морфемашілік дыбыс құбылыстарына қатысты. Мысалы, жамбас дегендегі 
[м] негізгі реңкте [м] қолданылып тұр ма, әлде <н> фонемасының қосымша 
реңкі түрінде жұмсалып тұр ма? Орфографияда бұл типтес сөздер жамбас, 
шамба, сәмбі тәрізді 
м
арқылы таңбаланғанмен, бірақ жазу тәжірибесінде бұл 
сөздерді 
н
арқылы жазып қою дағдысы да ұшырайды. Қазіргі қазақ емлесінде 
күн аттарының -
нб
арқылы жазылуы дәстүрге айналды. Бірақ осы дәстүрге
күмән келтіріп, тіл мамандарының «жаздырып» жібергені деп түсінетіндер
де бар.
«Күн аттары (1923 жылдың қазақ календарында – Н.У.) сембі, 
жексембі, дүйсембі, сейсембі, сәрсембі, бейсембі, жұма түрінде жазылған. 
ХХ ғасырдың ортасына дейін күн аттары осылай жазылып келген, Елуінші 
жылдары кейбір тіл мамандары грамматикалық түбір сақтау заңына сүйеніп,

оларды сенбі, жексенбі, т.б. түрінде жаздырып жіберді. Біз ескілікті тарихи
документтердегідей етіп 
м
әрпі арқылы жаза беру керек дегіміз келеді.
Халық қазынасына сүйенген жөн ғой деп ойлаймыз» [31]. 
Бұл сөздердің 
н
арқылы жазылуының не дұрыс, не бұрыстығын айтпас 
бұрын мынадай өзгешелікті ескеру қажет тәрізді. Күн аттарын білдіретін
сөздердегі 
м
мен 
б
дыбыстары өзара іргелестігінен айрылса, мұндағы 
м
еріндігі 
н
дыбысымен айтылады: Жексен (Жексем емес), Дүйсен (Дүйсем 
емес), Бейсен (Бейсем емес), Сейсен (Сейсем емес), Сәрсен (Сәрсем емес),
Сейсенкүл (сейсемкүл емес), Сәрсенқұл (Сәрсенқұл емес).
Бұдан қазақ тілінде сөйлеушілердің психикасында фонеманың негізгі 
реңкі <н> екендігін байқауға болады. Сондықтан бұл сөздердің <н> арқылы 
жазылуын қате деп тануға болмайды.

жүктеу/скачать 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: