Графика. Орфография. Орфоэпия
жүктеу/скачать 2,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.-Уәлиев-МОНОГРАФИЯ
| өсімдіктер
т.б. Бұл жерде -лар, -лер қосымшасының грамматикалық мағынасымен бірге, тым айқын болмаса да, сөз «ұластырушылық» қасиеті бар тәрізді. Осы екі топтағы (26, 27) сөздердің бірге жазылуының шегі бар. Оларға сырттай ұқсас тіркестердің бәрі бірдей біріктіріліп жазыла бермейді. Бұл жерде олардың этнографиялық мазмұнда жұмсалуы (ботаоқыр, бақанаттар, тоқымқағар), терминдік немесе номенклатуралық мәнде қолданылуы (алыпсатар, бассүйексіздер, тамыратпалылар т.б.), субстанциялануы (көріпкел, жүрекжарды, жатыпатар т.т.б.) тәрізді ерекшеліктерді ескерілуге тиіс. Ал өзге жағдайда мұндай құрама сөздердің бірге жазылуына регламент қою қажет. Осы күнгі баспасөз беттерінде батысгерманиялық, шығысқазақстандық тәрізді құрама сөздерді бірге жазу дағдысы жиі кездесе бастады. Тегінде, бұлай жазу орыс тіліндегі үлгіге арқа сүйеу тәрізді. Дегенмен тіл тәжірибесінде қолайсыз болса, өзге тілдік ешбір үлгі өміршең бола алмас еді. Бұл жерде шығысқазақстандық деп біріктіріп жазу - дық, -дік қосымшасының -лар, -лер тәрізді «ұластырушы» қасиетіне сәйкес келетін секілді. Ал - лық, -лік қосымшасыз келген құрама сөздің бұл түрі Орта Азия, Батыс германия, Шығыс Қазақстан түрінде бөлек-бөлек тұлғаланады. Сонымен, құрама сөз сыңарларының біріккен сөзге айналуының бірнеше жолдары бар екендігіне назар аудардық. Олар – а) дыбыстық- семантикалық контаминацияға ұшырап барып, біріккен сөзге айналуы: жарғанат (жарғақ қанат), ендігәрі (ендігіден әрі), білезік (білек жүзік), әйтпесе (олай етпесе), қайтіп (қалай етіп); ә) әр басқа екі сөздің тіркесе келіп, үшінші бір өзгеше мағынаны білдіруі арқылы біріккен сөзге айналуы: орынбасар, оттегі, кәсіпорын, өнеркәсіп, алақоржын (тышқан). Біріккен сөздің бұл аталған түрлері бұрын-соңды шыққан зерттеулерде тиісті дәрежеде, әр қырынан қарастырылған. Міне, осы айтылғандарға қоса біріккен сөздің тағы мынадай түрлері бар деуге болатын тәрізді. Олар, жоғарыда айтылғандай, құрама сөз сыңарларының жалпылама мәнде, дерексіз сипатта жұмсалуының негізінде жасалған біріккен сөздер. Мысалы: сарықұс, қарақұс, қандыағаш, тасжапырақ т.б. және құрама сөз сыңарларының бүтіннің бөлшегі ретінде жұмсалуынан жасалған біріккен сөздер: темірқанат (құс), бізтұмсық (құс), тоқалтіс, ақшұнақ (тышқанның түрі), мұзбалақ, кезқұйрық, балтатұмсық (құс), қаратамыр (өс.), қозыгүл (өс.), ақсақал, қосаяқ, қосауыз т.б. Осы айтылғандарға құрама сөз компоненттерінің деграм- матизациялануы, эллипсиске ұшырау, субстанциялануы, кейбір қосымшалар (-лар,-лер, -лық, -лік) арқылы «ұласуы» тәрізділерді қоссақ, сөздердің бірге жазылуы аса күрделі, аса қиын мәселе екендігін көреміз. Бірақ біздің мақсатымыз құрама сөздердің бұл айтылған типтерін біріккен сөз деп танимыз ба, жоқ па дегенге үзілді-кесілді жауап беріп, дәлелдеп шығу емес. Бұл жерде біз құрама сөздердің мұндай түрлерін, әсіресе соңғы жылдарда, біріктіріп жаза бастаудың нышаны бар екеніне және бұлай жазудың негізсіз еместігіне назар аудардық. Жазу тәжірибесінде күрделі сөздердің кейбір типтерін біріктіріп жазу үрдісі кейінгі жылдарда күшейе түскені байқалады. Осымен байланысты Орфографиялық сөздіктің соңғы басылымында (1988), алдыңғылармен салыстырғанда, бірге жазылған сөздердің саны едәуір көбейе түскен. Алайда осы үрдістің себебін «күрделі сөз мағынаны білдіреді» деген мектеп көлеміндегі қағидамен түсіндіруге болмайды. Мысалы, сырт пішіні бірдей бола тұра, неге жүктеу/скачать 2,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|