Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ы, і, у, и
дыбыстары түрлі мәнермен айтылады: татар, башқүрт тілдеріндегі бүл дыбыстар қазақ, қарақалпақ, ноғай тілдеріндегі сондай дыбыстарға сәйкес келе бермейді; 2) аффикстер қүрамында еріндік дауыстылар айтылмайды; 3) сөз қүрамындағы еріндік үндесу әлсіз. Қ азақ тілінде создің бірінші буынында еріндік, кейінгі буындарда қысаң дауыстылар келсе, алдыңғылары соңғыларға өсер етеді. Бірақ өте әлсіз байқалады, сондықтан жазуда ескерілмейді; 4) созылыңқы дауыстылар жоқ. Екінші топқа жататын созылыңқылар орнына қы пш ақ тілдерінде дифтонгілер айтылады; 5) көне түркі тіліндегі г, г дауыссыздары мен дауыстылардың тіркесі орнына өзгерген жаңа тіркестер (ау, ой, ыу, ей, ій, уй, уу, уу) қолданылады; 6) көптеген тілдерде соз басында айтылатын қатаң п орнына үяң б айтылады, бірақ жіктеу есімдіктері м, б дыбыстарымен мен, бен түрінде дыбысталады; 7) соз басында қатаң т, қ, к дауыссыздары- жиі қолданылады; 8) соз басында й, ж, дж дыбыстары жарыса қолданылады; 9) соз ішінде екі дауысты дыбыс аралыгында п, қ, к қатандары үяндап кетеді. Қ ы пш ақ тілдерін ортақ қүбылыстар, екінші жағынан, оларды түркі тілдерінің басқа топтарынан ерекшелейтін белгілер осылар. Ал көне тілдердегі з, д дыбыстарының орнына й дыбысының айтылуы, қатаңдар мен үяңцардың жіктелуі тек қы пш ақ тілдеріне ғана емес, жалпы Батыс Хун тармағына тән белгілер. Қ азақ тілінің этногенездік негізі жайлы осы орайда айта кететін бір жай: Қ азақ тілі қы пш ақ тілдері тобына жатады дейтін түрақталған көзқарасты қостай отырып, оның тек қана қы пш ақ тайпалар одағы тіліне үласа бермейтін кейбір субстраттық қүбылыстары бар екендігін атап айту керек. Соңғы уақыттағы зерттеулер ондай қүбылыстар О рхон-Енисей зам аны нан, қалса Махмуд Қ аш қари заманынан тарихта белгілі оғыз тектес халықтар тілдеріне барып жалғасатын- дығын дәлелдеп оты р.1 1 Томанов М. Махмуд Қашқари XI гасырдағы түркі тілдсрінің фонсти- калық қүрылымы туралы “ Қазақ тілі мсн одсбисті” жинағы. Алматы, 1971. 52 Қазақ тілі қарақалпақ, ноғай тілдерімен бірге қы пш ақ-ноғай тобын қүрайтыны, яғни Ноғай ордасы халықтарының негізінде калыптасқаны да мәлім. Д егенмен, қ азақ халқы ны ң субстраты қатарында басқа да тілдік негіздер болғандығы айқын (ол туралы алдыңғы такырыпта айтылады). Соған орай қазақ тілінің тек өзіне ғана тән ерекшеліктер мынадай: 1) фузияда л ~ д ~ т сәйкестігі бар; 2) сөз басында айтылатын й ~ ж ~ д ж сәйкестігінен қазақтілінде ол позицияда ж дыбысы айтылады. Й дыбысы эпизодтық ыңғайда біріккен сөздер қүрамы нда сөз ортасында ғана айтылады: тас; 4) қазақ тіліндегі ш қарл үқ тілдеріндегі ч дыбысына сәйкес, с дыбысы ш дыбысына сәйкес қолданы лады ; 5) сөздің абсолют басында үяндардан горі қатандаржиі қолданылады, бірақ т ~ д , б ~ п сәйкестігі сирек те болса үш ы райды ; 6) интервокал п о зи ц и яд а т, қ, к дыбыстары үяңдайды , б ір ақ қазақы, қалмақы тәрізді создер қүрамында үяндамай, қатаң сыпатын сақтайды; 7) қ азақ халық тілінде мына тәрізді дыбыстар сәйкестіктері бар: а ~ ы (оңтүстік, Қостанай, Түрікменстан түрғындарында жиі), о ~ ү (Оңтүстік, Маңқыстау, Түрікменстан, Қарақалпақстан түрғындары тілінде жиі), жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|