Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| жарау, қызу, қою, жудеу,
бітеу, баяу, ояу, т.б. Мүндай создер оздерінің бүрынғы есімше және қимыл есімі мәндерін жоғалтпаған, олардың аффикстері де етістіктер қүрамында сол қызметте (есімше және қимыл есімі) жүмсалады. Осы түлғалас біраз сөздер ғана лекси калы қ мағы насы на ж әне қолданылу ерекшеліктеріне қарай сын есімге тән мән-мағынаға ие болып, сын есімге тән қызметте жүмсалып қалыптасып кеткен. Олардың біразы (әсіресе —у түлғалы создер) зат есімге айналуы да кездеседі. Сойтіп бүл жерде трансформация процесін, яғни, сөздердің грам м атикалы қ ауысуын, грам м атикалы қ ж аңа мәнге ие болу қүбылысын көреміз. Қазіргі тілімізде етістіктермен үндес, мағыналас және түлғалас сы н е с ім д е р д ің қ а л ы п т а с у ы , с о н ы м е н , а д ъ е к т и в а ц и я ж ә н е тран сф орм ац и я процестерім ен байланы сты . Әуелі істің аты н, объектісін, сапалық ерекшелігін біддіретін қимыл есімдері тілдің даму барысында сын есімдерге ауысты да, оның ерекше лексикалық тобы 234 ретінде орнығып қалды. Сын есімдердің қалыптасуындағы бүл процесс әлі де тоқталған емес. Сын есімнің мағыналық осы тобы кейін де осы тәсілдер арқылы толығып отырады. Оның себебі мынада: тілдің даму барысында жеке грамматикалық түлғаларды қолдану, олардың жүмсалу сферасының кеңейіп не тарылуы кейде аналогия (үқсастыру) жолымен де жүреді. Етістік негізді кейбір аффикстердің қазіргі өнімді, кең қолданылатын қосымшалар тобында қала беруі соның салдары. Бірсыпыра аффикстердің сын есім мәнінде өнімді қосымша болып қолданыла бастауына дейін-ақ есім туынды сын есімдер және адъективацияланған қимыл есімдері дербес соз тобы болып қалыптасты. Алдыңгы топқа жататын создер түбір және қосымшаға айқы н жіктеледі. Тіл қолдану стихиясында дайын үлгіге еліктеу, оған деңгейлестіріп айту әрқаш ан болатын тенденция. Есім туынды сын есімдерге, о н д ай -ақ сын есім м әнін алган қимыл есімдеріне аналогия ж асаудың негізінде бір кезгі қим ы л есім аффикстерінің біразы сын есім жасайтын тәсілдер ретінде орныгады. Қазіргі тілдегі -қы, -қ, (-ық), т.б. етістіктерден сын есім жасайтын қосымш алар қатары на ж атқы зы лы п ж үрген аф ф икстердің кең қолданылатын тәсіл есебінде орныгуы осы қүбылыстың салдары. Дегенмен, қимыл есім жасаган түлгалар коне түркі тілдерінде мол болса да, қазіргі тілдерде олардың кейбірі жогалып, кейбір жеке создер қүрамында өлі элемент есебінде гана сақталған, ал біразы азғана создер қүрамында жүмсала алатын өнімсіз, көнерген түлғалар. Бүган қараганда қимыл есім түлғаларының барлығы емес, аналогия жасалуга негізі бар түлгалар ғана сақталып, түрақталып, өнімді тәсіл ретінде орныгады. Мысалы, онімділер қатары на ж атқы зы лы п жүрген -қ (-ық, -ік, -к) аффиксі зат есімдердің қүрамынан да үшырасады. Осы аффикстің етістік түбірден іс-әрекет, қүбылыс, қимыл атауын, қүрал атауын, (іс-әрекетке үшырайтын объект) жасауы бірінші қызметі де, сапалық, сындық мән-мәнерді білдіруі екінші кезекті қүбылыс. Сын есімдер қүрамында -қ аффиксінің онімді тәсілі ретінде орнығуы, сонымен, осы түлғалас зат есімдерге ойысып жатады. Дүрысында, осы түлғадағы зат есімдер іс-қүбылыстың атауы да, сын есімдер сол қимыл-әрекеттің сапалық атауы. Мысалы: суық — әрі қүбылыс атауы, әрі сол қүбылыстың сапалық аты, тістеуік — зат, қүрал аты өрі оның біроңкей қүралдардан ерекшелігін білдіреді. Сонымен, қимыл есім түлғаларының кейбірінің сын есім жасайтын онімді тәсіл есебінде қалыптасып қалуы басқа создер қүрамындагы сондай түлгалармен аналогия жасаудан туса керек. Алайда, қазіргі қазақ тілінде етістік түбірден сын есім жасайтын жалаң, онімді 235 аффикстер коп те емес. Осы түлғалардан басқалары тек қана қүранды, күрделі түрде кездеседі. Ж әне ондай қүранды ларды ң алдыңғы компоненті өрқашан тікелей етістік түбірге жалгана алатын аффикстер де, соңғы компоненті тек есімдерге жалгана алатын аффикстер. Сонда соз қүрамының магыналық және морфологиялық мынадай дамуы болған: етістік (түбір) + аффикс (қимыл есімі, зат есім) (+аффикс) сын есім). Ондай аффикстердің кобі-ақ қазіргі тілдің нормасы түрғысынан да дербес қолданыла алатын компоненттерге бөлінеді (мысалы: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|