Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Жагымпаз
сын есімнің арғы түбірі — жақ етістігі қазіргі қазақ тілінде актив соз. Сол сияқты, -ым қосымшасы да есімдер қүрамында жиі жүмсалады ( терім, алым сөздерімен салыстыр). Бірақ жагым туынды сөзі бүтіндей көнеруінің салдарынан —паз қосымшасы арқылы сын есімге айналған. Жарамсақ сын есімі туралы да соны айтуға болады. Сын есімге айналу процесі алдыңғы созге үқсас болғанмен {жара- м-сақ), жара етістігі қазіргі қазақ тілінде басқа мәнде қолданылады. Сөйтіп бүл жерде түбір сөздің семантикалық көнеруін байқаймыз. Буралқы, жинақы, оралгы сын есімдеріне негіз болған бурал, жина, орал етістіктері қазіргі тілімізде актив создер болса да олардың қүрамындағы -қы аффиксін сол топқа жатқызуға болмайды. Бүл аффикс қазіргі тілде сын есім тудыратын онімді тәсіл емес. Қазіргі тілімізде осы аффикс арқылы қалыптасқан сын есімдер түтас түбір есебінде ғана үғынылады. Оның үстіне, мүндай сын есімдердің кейбіріне негіз болған түбірлер де семантикалық жағынан конере бастаған. Қазіргі тілде бурал етістігінің мәні мен буралқы сын есімінің мағыналары бірдей емес. Алайда бүл екеуі үялас сөздер екендігі айқын. Өлі, тірі сын есімдері бір кезде өліг, тіріг түлғалы болғаны мәлім. Соңғы -г-нің түсіп қалуы қазақ тілінің кейінгі ерекшелігі. Оның бер жағында өлі сын есімі өлік пішінінде де қолданылады (г>к). Өл етістігі қазіргі тілде актив создер тобына жатса, тірі сын есіміне негіз болған түбір қазір белгісіз. Бүларға түлғалық үқсастығы бар, бірақ қазіргі тілімізде түтас байырғы сын есім деп қаралатын сары сөзі де етістік түбірден -ық (-ығ) аффиксі арқылы жасалған қимыл есімі. Коне түркілік ескерткіштер тілінде бүл соз сарыг түрінде кездеседі. Осы түбірден саргай етістігі жасалған (коне түркілік ескерткіштерде сарғар 233 түлғасы да кездеседі, р —з>й болса керек), Етістік жасайтын қосымша жалғанғанда, сарығ сөзінің соңгы — ы (г) элементі түсіп қалады. Бүл жай байырғы түбір сар екенін, осы түбірдің семантикалық көнеруі салдарынан арнаулы қосымша арқылы етістік жасалғандыгын көрсетеді. Бүл түбір қазіргі қазақ тіліндегі сарсық тәрізді сөздерімен үялас. Түбірдің ж әне қосы м ш аны ң көнеруі арқы лы адъективация- ланғандар -ыл (қызъиі, жасыл), -шақ (-ашық, -ешек) алашақ, берешек, -р (жумыр, тақыр), -гыр (біягір, өткір). Мүндай процесс бір жағынан сын есімдер мен зат есімдерге ортақ түлғалардың тілімізде кобеюіне жағдай жасаса, екінші жағынан, қимыл есім түлғаларының сан жағынан азаюына, олардың қатарынан біраз грамматикалық топтардың шығып қалуына әкелді, тілдің сөздік қүрам ы н да қ и м ы л -ә р е к е т сапасы н білдіретін сын есімдердің молаюына негіз болды. Қимыл есімдері мен есімше түлғаларының біразы трансформация арқылы сын есімге тән мән-мағынаға ие болған. Трансформация жолымен сын есімге айналған создер қүрамындағы аффикстер қазіргі тілде етістік түлғалар болып қолдынылуы да бар. -қын, қан түлғалы сын есімдер сондай: босқын, тутқын, сатқын, т.б. Бүл түлға күрделеніп те келеді: жатаган, тебеген, алаган, береген. Бір-біріне ф он ети калы қ варианттар болаты н мүндай түлғалар етістіктер қүрамында откен ш ақтық есімше мәнін береді. Осы топқа —у түлғасы да жатады. Бүл түлға қимыл-әрекеттің, істің атын білдіретін қимыл- есімдерін жасайтыны белгілі. Осы түлғалы көп создер мағыналық ерекшеліктеріне лайы қ сын есімге айналған: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|