Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| д,
хақас, тува тілдерінде ч, якут тілінде с сэйкес келеді: қырг, джол, алт, дол (жол), хақ, тув, чир//чер, чох//чок (жер, жоқ) як, суол (жол), сир (жер). Кейбір түркі тілдерінде әрі й, эрі ж айтылады. Әрине, олардың бірі әдеби норма болады да, бірі — жергілікті диалектілік вариант. Ондай тілдер деп татар, озбек, ноғай тілдерін атауға болар еді. Осы сәйкестіктердің ізі қазақ тілінде де бар: жалаң, далаң, жүзі/с, дүзік, т.б. Түркі тілдері соз басында қатаң т, к дыбыстары мен үяң д, г дыбыстарының қай тобы қолданылуына қарай екі тогіқа болінеді. Түркі тілдерінің оғыз тобында (Радловтың ютассификациясы бойынша — оңтүстік топ) соз басында үяң д, г дыбыстары айтылады да, басқа топтарда, соның ішінде қы пш ақ тобында ол позицияда қатаң т, к дыбыстары айтылады. Мысалы, түрікмен д сии, дарт, гелин, гит, қазақ тас, тарт, келін, кет , т.б. Бірақ түркі тілдерінің көпші- лігінде осы зандылықтан кейбір ауытқулар байқалады. Сол оңтүстік түркі тілдерінің озінде (түрікмен, азербайжан, түрік) кейбір сөздер д, гдыбыстарынан емес, қатаң т, к дыбыстарынан басталып айтылатыны бар. Мысалы: түрік: таш (даш емес), азербайжан: кечмәк (гечмәк емес), т.б. Сол сияқты соз басында қатаң т, к дыбыстары жүйелі қолданы- латын кейбір тілдерде бірсыпыра создер үяң д, гдыбыстарынан баста- лады. Мысалы, татар тілінде диңгиз (тиңгиз емес). Соз басында қатаң т, к дыбыстары қолданылатын қазақ тілінде де бүл зандылықтан ауытқулар кездеседі: тиірмен — диірмен, түз — дүз, тат — дат, т.б. Қазақ диалектілерінің корнекті зерттеушісі С. Аманжолов қазақ говорында т>д, д>т ауысуларының екеуі де барлыгын айтады. Егер жоғарыда келтірілген фактілер т >д сәйкестігін корсетсе, түзақ —дүзак^ догару — тогару тәрізділер д>т сойкестігін долелдейтін фактілер. Мәселе сіро, бүл жерде қайсысы одеби норма, қайсысы диалектілік ерекшелік дейтін түргыдан болса керек. Солтүстік-шыгыс диалектісінде соз басында айтылатын д, эрине, огыз тобының әсері деуге келмейді. Бүл қалайда ескі қалдық деп қарауга боларлық қүбылыс. Ал, оңтүстік және батыс қазақтары тіліндегі соз басындагы д соңгы дәуірлерде оғыз тілдерімен қарым-қатынасқа түсудің нотижесі болуы мүмкін. 1 Аманжолов С. А., Вопросы и истории казахского языка, А-А., 1959, стр. 291. 91 Қ азақ тілі соз басында қатаң т, қ дыбыстарын айтуға бейім тіл болса да, б, «дыбыстары жонінде осы ерекшелігін сақтамайды. Қазақ создерінің басында ең жиі айтылатын дыбыс — б, ал п дыбысынан басталатын создердің копшілігі — сырттан енгендер (олардыңда кей- біреулерінің б-дан басталатын дублеттері бар немесе еліктеуіш создер). Бүл жай қазақ тілінің б тілдері то бы на жататындығын корсетеді. Алайда түркі тілдері б, п дыбыстары соз басында айтылуына қарай белгілі бір негізі бар жүйелі топтарға болінбейді. Соз басында п айтатын тілдер — хақас, чуваш тілдері. Ал, басқа тілдердің бәрі дерлік сөз басында б айтатын топқа жатады. Қүрылысы жағынан ескілік куйді танытатын тіл — якут тілі де жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|