Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Кейде жаңа қубы лы сты ң таралып үлгермеуі де диалектілер 
қүрамында сақталып қалады. Сонымен қатар, коне түркі тілінде 
қосымшалар қүрамында айтылған еріндіктер қазақ тілінде езулікке 
айналған немесе езулікпен ғана айтылады, ал сондай сөздердің басқы 
буынында айтылған еріндік сол сапасын сақтаған: 
олур-отыр, орду-
орда, орту-орта, қузгун-қузгын, өлуг-олік.
Бүл ретте мына жағдайды 
да ескеру керек: қазақ орфографиясы бойынша 
әлік, қузгын
сөздері 
осы сыпатта жазылганмен, орфоэпиялық норма бойынша соңғы буын 
қүрамындағы 
ы,
/ дыбыстары айтылуда 
у,
утүрінде естіледі. Ал ежелгі 
ескерткіштер тілінде де осыған үқсас фактілер үшырасады: “ Кодекс 
куманикусте” — 
бору, богуз,
т.б. Бір буынды, екі буынды сөздерде 
ерін үндестігінің қалыпты норма екені байқалады. Абу Хайиан грам- 
матикасында ерін үндестігі бірде графикалық тәсілмен берілсе, бірде 
олар езулікпен берілген. Мүндай фактілер, әрине, ерін үндестігінің 
жүйелі екенін танытпаумен қатар, ол тілдерге әсте жат қүбылыс екен- 
дігін де аңғартады. Оның үстіне, Абу-Хайиан жеке сөздердің бірде 
езулікпен, бірде еріндікпен айтылуын тайпа тілдерінің ерекшелігі 
ретінде түсіндіреді (қы пш ақш а 
темір,
оғызша 
демур).
Дегенмен, 
қосымшалар қүрамында еріндіктердің қолданылуы жайында айтқан- 
да, көне жазбалар тілінде кездесетін әр түрлілікті де ескерту керек. 
Қаш қари — түріктер: 
бардым,
арғулар: 
бардум,
ал оғыздар: 
бардам
деп сөйлейді деп ескертеді.1 Ибн-М үхаммед Салих жедел откен ш ақ 
түлғасы езулікпен айтылады дейді де, созге әуезділік беру үшін ерін 
дауыстыларымен айтуға да болады, деп ескертеді (
-ду, -ды).
Ал 
қы пш ақ сойлеу тілінің ескерткіші “Кодекс куманикусте” — 
көрдік
(копше I ж.), 
көрунді
(III ж.), 
йулдузун
(табыс жалгаулы), 
йулдузны
(табыс жалгаулы), 
иолуқта
(III ж.), 
кәрду
(III ж.). Сойтіп Қашқари 
мен Абу-Хайиан еңбектерінде қосымшалардың еріндік не езулікпен 
келуі тайпа тілдерінің ерекшелігі ретінде түсіндіріледі де, Мухаммед 
Салих сөздің экспрессиялы болуының тәсілі деп қарайды. Сол сияқты 
“Кодекс” тілінің фактілерін де әр түрлі тайпа тілінің корінісі деп 
қараута мүмкіндік бар. Мухаммед Салих ескертпесін басқа тіл окілінің 
субъективтік естуі деп қарауға болады. Олай болса, қазіргі қазак 
тіліндегі қосымшалардың қүрамында еріндік дауыстылардың естілуі 
де бір кезгі субстрат тілдің ізі.
Дауыстылардың гармониясы заңдылыгы қазіргі қазақ тіліндегі 
барлық создер мен формаларға таралады деп қарауга болмайды. Тілдің
1 
Томанов М.
Етістіктің шақ түлгаларыпыц қалыптасуы туралы, “ Қазак. 
тілі мсн әдебисті”. 2-шығуы, 1973.
102

сөздік қоры тек қана таза қазақ не түркілік сөздерден қүралмайды, 
әр кезде әр түрлі жағдаймен байланысты басқа тілдерден енген 
сөздер мен ф орм алар бар екені белгілі. Ал, мүндай сөздердің 
көпшілігі гармония зандылығына багына бермейді: 
кітап, мугалім,
коммунизм
тәрізді создер сондай. Сол си я қ ты , әдеби, рухани 
создерінің қүрамындагы 
-и, асхана
созінің қүрамы ндағы
-хана
аффикстерін осы зандылық бойынша озгертуге келмейді. Бүлардан 
басқа оз тіліміздің табиғатында пайда болған 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: