Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Ушін*ші бвтт 
Т Й Р Ш ПОРТОПОПШ
ТЩ ДІҢ М О РФ О Л О ГИ Я Л Ы Қ Қ Ү РЫ Л Ы М Ы Н Ы Ң
ТАРИХИ ДАМУ ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ
Тілдің қазіргі морфологиялық қүрылымы — оның динамикалық 
дамуының жемісі. Тіл қүрамында динамикалық дамудың нәтижесінде 
қалыптасқан элементтермен қатар, көне дәуірдің куәсі боларлықтай 
ф а к т іл е р де к е з д е с е д і. С о н д ы қ т а н т іл д ің м о р ф о л о г и я л ы қ
қүрылымының тарихи дамуы оны туыс тілдер материалдарымен, 
тілдік тарихи ескерткіштер фактілерімен салыстырып зерттеу арқылы 
ғана емес, сол тілдің өз қүрамында қалыптасқан тілдік элементтерді 
зерттеу арқы лы да аш ылады. Қ азіргі қ а з а қ тілінің осы күнгі 
морфологиялық қүры лы м ы ны ң бүгінгі қалы пқа жету жолын да 
аталған өдістерді қатар қолдана отырып зерттегенде ғана айқын 
түсінуге болады.
Егер қазіргі қ а з а қ тілін ің ф актілерін тарихи ескерткіш тер 
фактілерімен салыстырсақ, онда бүгінгі тілімізде негізгі, я алғашқы 
түбір делініп жүрген біраз түбір сөздердің өзін алгашқы түбір мен 
өлі қосы м ш аға айы руға болаты ны н көрем із. А йталы қ, қазіргі 
тіліміздегі 
қартаю
етістігін ескі жазбалар тіліндегі сондай сөзбен 
салыстырып, 
“Қутатқу білік 
” тілінде осы етістік 
қары
(айқын етістік 
мәнінде) түрінде қолданылгандыгын білеміз. Сонда қазіргі тіліміздегі 
қартай
сөзінің қүрамындагы 
т -
ны байыргы түбірмен жымдасып 
кеткен ырықсыз етіс қосымшасы деп тануға тура келеді. Осы жай 
сол етістікті өзімен түбірлес 
қария (кәрия)
сын есімімен салыстырғанда 
тагы байқалады. Соңгы варианттар 
(қария, кәрия
) қүрамында 
т
элементі кездеспейді. Сондай-ақ, қазіргі тіліміздегі 
қалдық, тасқын,
курек, бақ, қайық, қысқаш
сөздерін де алгаш қы түбір мен 
“ө лі”
қосымшага боліп қарауға әбден болады.
М орф ологиялы қ элементтердің динам икалы қ дамуын қарас- 
тырғанда белгілі бір тілге тән түлғаларды, мүмкіндігіне қарай, көне 
заман ескерткіштері фактілерімен де, туыс тілдер фактісімен де 
салыстыра қарау қажет. Мәселен, қазіргі қазақ тіліндегі көмектес 
септік түлғасының шыгу тегін айқындау үшін осындай салыстыру 
қажет. Егер V—V III гасыр ескеркіштерінде көмектес септік мәнін
114

бірле
шылау сөзі берген болса, кейінгі дәуір ескерткіштерінде осы 
шылау 
бірлен, білен
түрінде кездесіп отырады.Соңғы вариант сол 
күйінде қазіргі түркі тілдерінің кобінде бар. О бастағы 
бірле
созінің 
қүрамындағы 
р
дыбысының түсіп қалуы түркі тілдерінің тарихына 
жат қүбылыс емес. Ал қазақ тілінің жергілікті говорларында комектес 
септік жалғауының 
-мынан
(-
пынан)
түрі кездеседі. Соз басындағы 
м //б
сәйкестігі түркі тілдер тарихында ескіден белгілі, қазір де бар 
қүбылыс. Сөйтіп комектес септік жалғауы 
-мен-ищ
о бастағы генезисі 
бірле шылауы екені еш күмән туғызбайды.
Тілдің морфологиялық қүрылысының даму кезеңцерін білуде 
жергілікті ерекш еліктерді әдеби тіл норм алары м ен, коне дөуір 
ескерткіштерімен және туыс тілдер материалдарымен салыстырып 
қараудың маңызы зор. Бүл түрғыда мынадай жай еске алынады: 
жергілікті ерекш еліктер барлы қ жағдайда тілдің коне дәуірінің 
қалдығы бола бермейді. Олардың едәуір болігі кейінгі кезендерде 
корші халықтармен жиі қарым-қатынас жасап, араласудың салдары 
болуы да мүмкін. Алайда сонымен қатар, мына жай да ескерілуге 
тиіс: халы қты ң этн и калы қ негізі коптеген ру-тайпалардан қү- 
ралғандықтан, қазіргі уақытта кейде оғыз тілдерінің белгісі, қарлүқ 
тілдерінің элем енті деп ж үргендердің б ір азы -ақ халы қтарды ң 
қүрамына енген сол тайпалар тілдерінің қалдығы болуы да мүмкін. 
Сол себептен де ж ергілікті говорларда кездесетін бірсы пы ра 
гр ам м ати калы қ (м о р ф о л о ги ял ы қ ) ер ек ш ел ік тер д ің тілім іздің 
морфологиялық қүрылымының тарихи даму жолдарын зерттеуде 
бағалы материал болуы әбден ықтимал жай. Мәселеге осы түрғыдан 
қарағанда, оңтүстік қазақтарының тілінде кездесетін бүйрық райлық 
мән беретін 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: