Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

ретте қазіргі түркі тілдерінің қүрамында сақталып қалған кеиоір 
сөздердің ескі формалары және коне дәуірде қолданылған жазу 
түрлерінің қайсысы да создің фонетикалық сыпатын түгелдей бере 
алмайтындыгы еске алынады. Айталық, қазіргі түркі тілдерінің 
бірсыпырасында су түбірі кездеседі, кейбірінде суғ түбірі кездеседі. 
Сол сияқты, 
йу, ж у//йуг, сы, сын//сыгын,
т.б. Сонда осы корсетілген 
создердің қай вариантын коне, байырғы деп айтуга болар еді? Әрине, 
дауыссызға, дауыссыз болғанда да тарихи “әлсіз” деп есептелетін 
дауыссыздарга біткен варианттарын көне деп қарауга тура келеді. 
Олай болса, коне түркі тілі ескерткіштерінің кейбірінде кездесетін 
сы, су, бі
(қазақ бие), 
йу
тәрізді дауыстыға біткен екі дыбысты түбірлер 
ескі түрі емес, жаңарған (әр түрлі фонетикалық озгеріске үшыраған) 
түрі деп қарау дәлелді.
О 
баста “әлсіз” дауыссызға біткен түбірлердің соңғы дауыссыз 
дыбысы не алдыңғы дауыстарға үласып созылыңқы дауысты қүраған 
немесе түгелдей ж ойылы п кеткен. Ал созы лы ң қы дауыстылар 
көпш ілік тілдерде әдеттегі дауыстыга айналған. Осыдан барып 
дауыссыз-дауысты дыбыстардан гана қүралган түбірлер пайда болған 
деп қарауға әбден болады.
Бүл теорияны үсынушылар 
де//те, ж е//йе
тәрізді етістіктер де о 
баста 
й
дауыссызына біткен деп есептейді. Яғни, олардың ойынша, 
де, те етістігінің алғашқы түрі 
тей, же
етістігінің алғашқы түлғасы 
жей.
Бүл ретте олар үйғыр, ноғай тілдерінде осы етістіктерден 
жасалатын кимыл есім формалары 
дейиш, жейиш
түрінде, ал қазіргі 
түркі тілдерінде 
не
түрінде айтылатын есімдік Махмуд Қаш қари 
создігінде 
нен
, сол сияқты бірсыпыра түркі тілдерінде бү түрінде 
айтылатын есімдік кейбір тілдерде (м: қазақ, қарақалпақ) бүл тәрізді 
дыбысталатынын да дәлелге келтіріледі.
С оны м ен, түркі созі ең алғаш қы да үш ды бы сты түбірден 
(дауыссыз-дауысты-дауыссыз) жасалған деп қарайтын көзқарасты 
үсынушылар екі дыбысты (дауыссыз-дауысты) түбірлердің көне түркі 
ескерткіштерінде де кездесуін соңғы “әлсіз” дауыссыздардың 
(р, л, н,
г) 
алдыңгы дауыстымен үласуынан, сөйтіп созылыңқы дауыстының 
пайда болуынан (кейбір тілдерде олар қы сқа дауыстыларға айналған) 
немесе сол дауыссыздың түгелдей түсіп қалуынан пайда болган деп 
есептейді. С ондай-ақ, мүндай түбірлердің (дауыссыз-дауысты- 
дауыссыз) басқы дауыссызы түсіп қалуы да кездеседі. Мысалы: 
оңтүстік тілдердегі 
ол//бол.
Кейде бүрынғы байырғы буынға (түбірге) 
соз жасаушы элементтердің қосылуы арқылы да буын күрделенеді: 
мысалы 
айт
(соңғы 
т)у қайт
(бүнда да). Осы сөздерді мыналармен
109

Г. Рамстедт былайша түсіндіреді: алғашында 
-н
түрінде болған ілік 
жалғауы дауыссыз дыбыстарға біткен түбірлерге жалғанған да алдынан 
“жалғастырушы” дауысты дыбыс қосып алса керек. Содан кейін 
түбірдің соңғы дыбысы қосымш аға ығысудың нәтижесінде 
-ның
қалыптасады.1
С он ы м ен , Р ам стедтің п ікір ін қ о л д асақ , 
-ның
түлғасы н ы ң
қүрамындағы қысаң дауысты этимологиялық емес, “жалғастырушы” 
дыбыс болады.
Э. В. С е в о р т я н қ о л д а н ы л у т ә с іл і м ен м а ғ ы н а л а р ы н ы ң
байланыстылығын салыстыра келіп, ілік жалғауы мен табыс жалғауы 
бір негізден тараған дейтін жорамал айтады.2
Ал Н. А. Баскаков бүл жалғауды 
нене — не
“дене, төн” дейтін 
созден тараған деп қарайды.3
Ілік жалғауының негізі жайлы пікірлерді қорытындыласақ, оның 
арғы негізі о баста осындай арнайы қосымша болған дейтін ойға 
саяды. Мәселе тек 
-ның
түлғасының аддындағы -н-нің шығуында 
ғана. Е сім дерге ж ал ған аты н қ о сы м ш ан ы ң б асқы
-н
ды бы сы
морфологиялық ығысудың нәтижесі. Осылардың бәрін ескерсек, ілік 
жалғауының байырғы варианты деп дауыстыдан басталатын 
-ың
түрін 
қарау керек болады. Солай екенін монгол тілдерінің материалдары 
да дөлелдейді.4
Табыс септік. Табыс септік жалғауы әдетте тура толықтауыштың 
грамматикалық корсеткіші деп қаралады. Осында, бір жағынан, табыс 
жалғауының грамматикалық қызметі айқындалса, екінші жагынан, оның 
негізгі мағынасы да корсетілген. Табыс жалгауы қашан да іс-әрекет 
таралған тура обьектіні біддіретін грамматикалық тәсіл есебінде танылды.
Табыс септіктің қазіргі түркі тілдеріндегі түлғалары бір-бірінен 
соншалық алыстап кетпейді. Түркі тілдерінің көпшілігінде дерлік 
табыс жалгауы 
-н
дыбысынан басталады, тек біразында гана (соның 
ішінде қазақ тілінде) 
-д, -т
дыбыстарынан басталатын варианттар 
кездеседі. Соңғылардың пайда болуы түбір мен қосымшаның шегінде 
болатын дыбыс үндестігіне байланысты создің соңгы дыбысының 
қасиетіне сәйкес келіп ш ыққан.
1 
Рамстедт Г.
Введение в алтайское языкознание. М., 1957, стр. 152.
2 Ученые записки военного института иностранных языков. № 6, 1948.
3 Доклады и сообщения института языкознания. № 1, 1952.
4 
К о н д р а т ье в 
В. Г.
Ілік қосымшасының ец байыргысы — дауысты дыбыстан 
басталатын вариант, өйткені чуваш, монгол тілдері соны долелдейді деп жазады.
184

Көне түркі ескерткіштері тілінде табыс септік жалғаулары мына 
төмендегідей түлғаларда кездеседі: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: