Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

болуын көрші дыбыстың (дауыссыздың) ықпалымен түсіндіруге 
болмайтыны айқы н. Бүл қүбылыс бір тіл қүрамында ғана емес, 
туыстас тілдер арасында да осы сыпатта орныққан. Сингармониялық 
варианттарды зерттеушілердің дауыстылар гармониясы зандылы- 
ғының ежелгі үш корінісі сол дәуірдің қалдығы дейтін пікірі де осыған 
негізделген. Вариантты создердің ондай озгерістері (дауыстылар 
ыңғайында) тек басқы буын қүрамында ғана корінеді. Басқы буын 
қ ү р а м ы н д а д ау ы сты д ы б ы с ты ң сап асы н а к ей ін гі буы ндағы
дауыстылардың ы ңғайласаты ны белгілі. Бір-біріне аш ы қ-қы саң 
ыңғайында (лингвальдық гармония) вариант болатын создердің 
басқалардан бір өзгешелігі — аш ық, қысаң дауыстылар сәйкестігі 
бірінш і буында ғана корінеді де, кейінгі буындарда тек қы саң 
д а у ы с т ы л а р а й т ы л а д ы (с а л ы с т ы р : 
т ы р сы лд а у-т а р сы лд а у
) . 
С и н г а р м о н и я л ы қ в а р и а н т т а р д ы ң п а й д а болу д ә у ір і — 
полисинтетикалық комплекс болган кез емес, қайта сол қүрылыстың 
агглютинацияға ауысу кезінде, сингармонизмнің функционалдық мән 
алып, дауыстылардың жіктелген кезі.
Дауыстылардың редукциясы. Осыдан бүрын айтылғандай, создің 
басқы шеніндегі екпін сөздің соңына қарай жылжыды. Бүл өзгеріс 
соз қүрамының күрделенуімен де байланысып жатады. Екпіннің 
создің соңына қарай жылжуы сөз қүрамында белгілі бір озгерістердің 
болуына жагдай да жасаған. Екпін түспеген буындар сөз қүрамында 
әлсіреп комескіленіп, тіпті кейде түсіп те қалган. Бірсыпыра дыбыстар 
екпін ауысуымен байланысты қысандаса, кейбірі комескіленіп, тіпті 
айтылуы да байқалмайты н дәрежеге жетеді. Мүндай озгерістер, 
кобінесе, екпін түскен буынның алдындагы буын қүрамында болган. 
Қ азіргі үйғы р тіліндегі екін ш і буында кездесетін 
а, е
аш ы қ 
дауыстыларының 
і, ы
дыбыстарына айналуын осылай түсінуге болады: 
бала, баласы, т.б. Бірсыпыра сәздер қүрамында қысаң дауыстылар 
эбден комескіленіп кеткен. Қ азақ тіліндегі 
жап(ы)рақ, топ(ы)рақ,
көк(і)рек
создерінің қүрамындағы редукция сондай қүбылыс. Қазіргі 
қ азақ орф ограф иясы нда осындай создердің жазылуы қиы нды қ 
тудыратыны да сондықтан. Создің соңғы буынының екпінді болуы 
сол буын қүрамындагы дауыстының алдыңғы буын қүрамындағы 
дауыстыға әсерін тигізеді: 
жақсы ат (жақс»ат), қара ала ат
(қар»ал»ат),
т.б. Түркі тілдерінің тарихында біраз грамматикалық 
формалардың қалыптасуы осы қүбылысқа барып тіреледі. Қазақ 
тіліндегі 
-тугын, -тын
формаларының қалыптасуы сондай озгерістің 
нәтижесі. Осы ф орманы ң алгашқы түріндегі түрган етістігі (
тур
етістігінің есімш е ф ормасы ) екпін түспеудің салдарынан озіне
106

бүрынғы негізгі етістіктің грам м атикалы қ түлғасы на айналған. 
Оңтүстік түркі тілдерінде 
-йор
формасының пайда болуы да осындай.1 
Бүл форманың осман түріктері тілінде пайда болуы 
й
немесе 
-е
түлғалы көсемш елердің 
йурумек
ком екш і етістігімен тіркесінің 
редукцияланып қысқаруының нәтижесі. Түркі тілдері тарихында 
негізгі етістік пен көмекші етістік тіркесінің редукцияға үшырауы 
жиі кездесетін қүбылыс. Қазіргі қ азақ тілінің фактілері мүндай 
қүбылыстың әлі де болып отыратындығын дәлелдейді. 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: