Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -паз, -қор, -нікі
тәрізді аффикстер де бүл занды лы ққа бағынбайды. Сингармониялық параллелъдер туралы. Дауыстылар гармониясы зандылығының табигаты мен түрлері жайлы әрқилы пікірлер бар. Кейбір авторлар, мысалы болгар зерттеушісі Моллова, сингармонизм мен дауыс-тылар гармониясы дейтін терминдер бір гана қүбылысты білдіреді деп қарамайды, олардың айтуынша сингармонизм — буын қүрамындагы дауысты мен дауыссыз бірдей қатысты болатын тембр бірлігі. Алайда ол да сингармонизм бар жерде гана дауыстылар гармониясы болатынын ж о қ қ а шыгармайды. С ингармонизм нің (дауыстылар гармониясының) ежелгі түрлері тек қана еріндік, езулік емес, ауыздың ашылуы дәрежесіне (қазақ тілі білімінде ашық-қысаң) қарай да үндескен дейтін пікір бар.' Бүл пікір негізінен мынадай дәлелдерге сүйенеді: алтай тілдерінің оте ежелгі дәуірлерінде, әлі дауысты дыбыстар фонемалы қ мән алмаған, жаңа грамматикалық форманттар қалыптаспаган дәуірлерде түркі тілдері де, осы заманғы кейбір тілдер тәрізді, п оли си н тети калы қ қүры лы сты басы нан откізеді. Л ексикалы қ магынамен бірге грамматикалық формант- тар м әні де ж еке түбір арқы лы берілетін п о л и си н тети к ал ы қ қ ү р ы л ы м д а қ а т а р т ү р ғ а н (а й т ы л г а н ) т ү б ір л е р а р а с ы н д а сингармонизм заңдылығы дауыстылардың еріндік, езулік болуына қарай және дыбыстау мүш елерінің ашылуы дорежесіне қарай да ыңгайласқан. Кейінгі дәуірлерде, дауысты дыбыстар ф онем алы қ өң алған к е з д е , п о л и с и н т е т и к а л ы қ к о м п л е к с қ ү р а м ы н а н ажыраған түбірлер сол кездегі дыбысталу қалп ы н сақтап қалған. Б үған д әл ел : қ а з ір г і т ү р к і тіл д ер і а р а с ы н д а , ж е к е бір тіл қүрам ы нда да, коптеп кездесетін си н гар м о н и ял ы қ варианттар 1 Момова М. К истории тюркского вокализма. “Вопросы языкознания”. № 2, 1966. 103 мен параллельдері.1 Сойтіп белгілі бір доуірде алтай тілдері осындай қүрылысты басынан кешірсе, ол дәуірдегі сингармонизм зандылығы да үш түрлі корінген болып шыгады. Осымен байланысты, ежелгі ескерткіш тер қүрам ы н да кездесетін кейбір ф актілер де коңіл аударады. Қашқари огыз тайпасының тілінде жедел откен шақ түлғасы озгеш е болы п к ел етін ін , түбір қүрам ы н дағы дауы сты ларды ң ы ң гай ы м ен бардам түрін де д ы б ы стал аты н ы н көрсетеді. Бүл материалдар түркі тілдерінде аш ы қ-қы саң үндесуі қосымш алар қүрамын да қамтыған деп ойлауға негіз болады. Алайда мүның бәрі де қосымш а дэлелдерді қажет етеді. Қ азақ тілінде бірінші буын қүрамындағы дауысты дыбыстардың мына сияқты сәйкестіктері кездеседі: а-е, а-ы, о-ы, а-і, о-у, о-е, ө-ү, адыраңдау-едіреңдеу, қайқшо-кейкшо, маңқию-мыңқшо, сартылдау- сыртылдау, тарсыл-тырсыл, балбырау-былбырау, аңырау-еңіреу, быжылдау-бажылдау, агыл-тегіл, егіл-тегіл, жау-жырау, ондай-мундай, оқсат-уқсат, шокім-шуқым, мынадай-мінекей, мына-міне, тауысу- тугесу, коңіл-кеуіл, арсыю-ырсию, т.б. Мүндай фактілер қазақ тілінде баршылық. Әрине, жоғарыда кәрсетілген дауыстылар сәйкестігінің қазақ тілінде үшырасу дәрежесі бірдей емес. Айталық, а-е сәйкестігі басқаларына қарағанда қомақты да, ө-у немесе а-і сәйкестіктері сирек. Оның үстіне, а-і, о-у сэйкестіктерін аш ы қ-қы саң параллель деп қараудан горі жуан-жіңішке деп қарау әлдеқайда қолайлы. Оған себеп: д-ның қысаң варианты ы, о н ің қысаң варианты у болу керек. Бүл ретте қазақ тілінде болған кейбір фонетикалық, лексикалық өзгеріс 1 Совет түрколоітары да мүпдай пікірді түгслдсй жоқка шыгармайды. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|