Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -қын, -гын, (-кін, -гін), -ың, -ің, -қыл, -кіл, -гіл,
бүйрық мәнді коптік қосымшасы -алы//елі, шығыс септік орнына-барыс, комектес септік орны на шығыс септіктің қолданы луы , батыс қазақтарының тілінде кездесетін: бізің, сізің, мезгіл мәнінде барыс септік орнына қолданылатын: -ай//-ей, -ды//ді, -ты//ті, откен шақ қосы м ш алары н ы ң о р н ы н а қ о л д ан ы л аты н -у л ы //у л і, ж еткізу етістігінің жеттіру түрін де б асқа а ф ф и к с п е н айты луы , -ган есімшесінің орнына -аган//еген түлғасының қолданылуы, сүрау есімдіктерінің қанда, (қайда), қандайма (қандайда болса), қайшан (қашан) түлғаларында қолданылуы, ж атқан етістігінің жатырған түрінде айтылуы (ж атж әне жатыр создерімен салыстырыңыз), кейбір есім түбірлерден әдеби тілде жоқ тәсілдер арқылы етістік түбірлердің жасалуы: сақ+ы (сақта), сақ+ын (сақтан), ен+е (ен салу), уят+та (уялт), қойыр, қойыру (қойылт), тіргіз (тірілт), кішірт, кішірту 115 (кіиіірейту, кішірейт), т.б. айрықш а назар аударуды қажет етеді. Бул тәрізді жергілікті грамматикалық ерекшеліктерді туыс тілдер, ежелгі мүралар материалдарымен салыстыру морфологиялық түлғалардың даму процесін айқындауға себін тигізеді. Тілдің морфологиялық даму заңдылықтары жайлы сөз болғанда фамматикалық түлғалардың дамуындағы кейбір факторлардың, мэні ерекше. В. А. Богородицкий оларға қарапайымдану (опрощение) м орф ологиялы қ ығысу (морф, персразложенис), аналогия және халықтық этимология, дифференциация, сөз мағынасының өзгеруі т ә р із д і қ ү б ы л ы с т а р д ы ж а т қ ы з а д ы . Б үл ф а к т о р л а р т іл д ің морфологиялық қүрылымының дамуына үнемі эсер етіп отырады. Түп торкіні түрғысынан тіліміздегі бірсыпыра создер бірнеше түбірлерге немесе түбір мен әр түрлі қосымшаларға бөлінуі мүмкін. Алайда ол создерді бүгінгі қолданушылар олардың қүрандылығына немесе олардың әр бөліктерінің бір кезгі мағыналарына зер салмайды, қазіргі қолданыста ол создердің әрқайсысы — беретін мағынасы түрғысынан боліп жаруға келмейтін бір ғана түбір. Мысалы, қазіргі тілімізде бар ашудас, ай қабақ, ақ табан, алаөкпе, бізқүйрық, бірқазан, ел кезер, жамбас, көлбақа, қүрқүлақ, сегізкөз, т.б. создерді немесе Жанүзақ, Тоқсанбай тәрізді кісі аттарын қолданғанда олардың қүрамы және о бастағы мән-мағынасы туралы ойланып жатпайды. Біз бүл сөздерді осы мағынасында түсінеміз де, осы түлғасында айтамыз. А й тал ы қ, ай ж ән е қабақ создер ін ж ек е-ж ек е алғанда, түтас қолданылатын айқабақ атауының мәніне тіке қатысы жоқ. Немесе ел және кезер сөздерінің ел кезер (елеуіш) деп аталатын зат атауына қатысы жөнінде де осыны айтуға болады. Бүлардың қай-қайсысының да бүгінгі тілімізде о бастағы мәні көмескіленіп, қазір белгілі бір реалдық мағынада ғана үғынылады әрі бір бүтін тілдік материал деп танылады. Мүндай жағдайды түбір мен қосымшалардың берілуінен барып түбір есебінде қалыптасқан сөздерден де байқауға болады. Қазіргі тіліміздегі соққы, мүңлық, немене, сыртқары, әрі, бері создеріне біз түбір мен қосымш аға боліп қарамаймыз, осы қалпында түтас түсінеміз. Олай болатын себебі: осы создер қүрамындағы -қы, -қары, -лық, (ойткені бүл создің мүңлы варианты қолданылады) -рі — қазіргі тілде соз жасайтын актив аффикстер емес. Қалай болғанда да, бүларды қ а з ір г і жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|