Б ү л д а с о н д а , 1 2 1 -6

тілдерінде ғана сақталған да, солтүстік-батыс тілдерінде онан өзге, 
я-нен басталатын түлға пайда болған. 
-Ның
түлғасының пайда болуы 
жіктеу есімдіктерінің септелуімен байланысты. 
Мен, сен
есімдіктерінің 
соңгы дыбысы қосымш аға ығысқан, келе-келе жалғаудың өзі де сол 
күйінде қалы птасқан.1 Осы жүйе зат есімдерге де ауысса керек. Бүл 
т ә р із д е с (я ғ н и , т ү б ір м ен қ о с ы м ш а а р а с ы н д а ғ ы ы ғы су ) 
қосымшалардың оз арасында да кездеседі. Бірақ мүндай қүбылысқа 
үшыраған қосымшалар біртүтас морфема болып қалыптасады да, 
тек түбірден ғана жіктелетін болады. Айталық, қазіргі тәуелдік 
жалғаудың 
-сы
түлғалы болып келетін III жағы о баста қүранды болған 
( -с
ж әне 
-ы).
Зерттеулерге қарағанда, бүл қосымш аның 
ы
элементі 
жалпы алтайлы қ жіктеу есімдігінің III ж ағы ны ң ізі де, 
с
түркі 
тілдерінің тарихында белгілі коптік жалғау з-н ің ф онетикалы қ 
варианты.2 Сонда 
-сы —
бір кезде түбірге тікелей жалғанатын дербес 
қосымш аның озінен кейінгі қосымш аның қүрамына ығысуынан 
қ а л ы п т а с қ а н б о лы п ш ы ғады . Сол с и я қ т ы
-льіқ
а ф ф и к с ін ің
қалыптасуынан да (.
л
және 
ық)
осындай жайт байқалады. Тунгус 
тіліндегі 
л —
коптік қосымшасы. Түркі тілдері тарихында оз дербестігін 
жоғалтқан соңғы элемент 
{ык)
алдыңғы қосымшаның қүрамына қарай 
ығысқан.3 Қазіргі бастапқы түбір мен “олі” қосымшадан қүралған 
деп жүрген создеріміздің біразы-ақ қосымш аның түбірге ығысуынан 
туған. Мысалы, сиы қ, биік, бақ тәрізді создер осындай. Бүлардың 
қүрамынан тарихи материалдарга сүйеніп 
-ық, -ік
(немесе 
-қ, -к)
аффикстерін ажыратсақ, сонда о бастагы түбірлер сый (бүл қазіргі 
тіліміздегі осы түлғалас соз болмаса керек), би (билеуші деген мәнде 
болмаса керек), ба болып шыгады. Бірақ осы түбірлердің қай-қайсысы 
да қазіргі тілімізде мағыналы болшек ретінде кездеспейді. Мағыналы 
болшек, ягни, лексикалы қ бүтін, қосы мш аны ң түбір қүрамына 
ығысуы арқылы қалыптасқан.
М о р ф о л о ги ял ы қ қ ү р ы л ы м н ы ң дамуы бары сы нда бір ғана 
түлғаның әр түрлі варианттары грамматикалық және мағыналық 
жақтарынан дифференцияланып (сараланып), әрқайсысы озінше 
грамматикалық және семантикалық дербес мәнге ие болатын кездері 
де бар. Осындай фактілер қазіргі қазақ тілінің қүрамынан да кездеседі. 
Қазіргі тілімізде 
қыстақ (село), қыстау, бақ, бау, так,, тау, адыр-
айыр, адақтау-аяқтау
тәрізді бір грамматикалық класқа жатқанмен,
1 Кононов А. Н.
Грамматика современного турецкого литературного языка. 
М., — Л., 1956, стр. 127.
2 
Котвич В.
Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 109-116.
3 
Котвич В.
Сонда, 178-6.
120

әр түрлі дыбысталатын создер бар. Бүлардың бір-бірінен грам- 
матикалық айырмашылығы жоқ. Бар айырма — олардың мәнінде, 
қазіргі қолданылуында. Дүрысында екеуі де бір ғана түлға — бірі 
жаңа (
бау, тау, қыстау),
бірі көне (қ ы стақ , бақ, тақ). Бүл — 
фонетикалық өзгерістің нәтижесі. Қазіргі тіліміздегі 
көр
(етістік), 
көз, семір,
(етістік), сешзтәрізді бір-біріне мағыналық жағынан үласып 
жатқан создердің пайда болуын да осы қүбылысқа жатқызуға болады. 
Тарихи түрғыдан 
р, з
дыбыстары бір-біріне балама болса да, тілімізде 
осылар арқылы жасалған кейбір варианттьг сөздердің бірі есім, бірі 
етістік есебінде қалыптасып кеткен. Грамматикалық түлалардың 
ф о н ети кал ы қ вари ан ттары н ы ң арасы н да гр ам м ати к ал ы қ мән 
ж ағы нан да жіктелу болы п отырған. Бүған 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: