Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| рт — торта, қарта (қазы-
қарта), орта; рқ, рк — бурке, курке арқа, ерке, серке, торқа, марқа; рп — арпа, сорпа; лт — алты, алтын, былтыр; лқ — жылқы, жалқы, алқа, жалқау, салқы (алқы-салқы), шалқы, қалқы. Бүл создердің копшілігі қазіргі тіліміздің сыпаты түргысынан түбір мен қосымшага боліп-жаруға келмейтіндер. Ал бірсыпырасының туынды создер екендігі, түбір мен қосы мш аға ажырайтындыгы байқалады. Егер жалпы тіл дамуын ескерсек, түбір мен қосымшаға болуге келмейтіндерін немесе сондай деп есептеуге болмайтындарын 7-16 97 біршама жақын кезең көрінісі деп қарауға болады. Бірақ мұндай үйғарымның қайсысы да болжам ғана. Дауыссыздардың мүндай ықпалдаспаған, үйлеспеген қалпын бойына сақтаған создер коп ыңғайда мағыналық жағынан сараланған, айқындалған болып отырады. Айталық, жоғарыда келтірілген кейбір создер қүрамындағы қатаң дауыссыздарды үяндатып айтатын болсақ, онда әр түрлі мағыналы создер арасындағы айырмашылық жойылып кетер еді. Жылқы мен жыягы, аяқа мен сиіга, торқа мен торга, арпа мен арба, жалқау мен жалгау тәрізді создер арасындағы сыртқы айы рмаш ы лы қ бірінде қатаң дауыссыздардың (диссимиляциялы сө зд ер д е), б ір ін д е ү яң д ауы ссы зд ар д ы ң қо л д ан ы л у ы н а ғана негізделген. Осындай ерекшелік салқа, салга, бурке, бурге, ерке, ерге, салқы, салгы, шалқы, шалгы, қалқы, қалгы, орта, орда создерінің озара ж іктелісінен де байқалады . Рт, рқ, рк, лт ди сси м и ляц и ялы қ тіркестерінің рд, рг, рг, лд ассимиляциялық тіркестерге сәйкес келуі арқылы орны ққан создер тарихи түрғыдан варианттар ма, — дейтін сүраққа үзілді-кесілді жауап беру қиын. Айталық, торқа мен торга, жылқы мен жылгы, жалқау мен жалгау озара вариантты создер деп айтуға ешбір дәлел жоқ. Торқа, жылқы, жалқау создерін түбір мен қосымшаға ажырату қазіргі тіл түрғысынан мүмкін емес ж әне оларды соңғы создермен мағыналық жағынан жақындастыратын ешбір дәлел де жоқ. Бүлар о баста да озара байла- нысы жоқ эр қилы түбірлер негізінде қалыптасқандар. Диссимиляция қүбылысы бүл ыңғайда әр қилы семантикалық топтарға жататын сөздерді сы ртқы қүры лы м жағынан ерекш елейтін тәсіл ретінде о р н ы қ қ ан , қалы п тасқан . Ал кейбір дисси м и ляц и ялы қ тіркесті сөздердің үяң дауыссыздарға негізделген сьщарлары кездеспейді (әрине, біздің тілімізде): сорпа, карта (қазы-карта), серке, марқа, т.б. создер осындай. Ал арпа, шалқы біздің тіліміздің қолтума создері болса, арба, шалгы, басқа тілдерден ауысқан. Сойтіп соңғы ыңғайда рп, лқ, диссимиляциялық тіркестері біздің тіліміздің қүбылысы болса, рб, лг тіркестері жайлы мүны айтуға болмайды. Алты, алды создері қүра- мындағы лт, лд тіркестерінің алдыңғысы түбірдің соңғы, қосымшаның басқы дыбысы. Бүл ретте алты созінің қүрамындағы л мен т дыбыс- тарының үйлеспей, ықпалдаспай қалуы түбір, қосымша жағынан бірыңғай элементтерден қүралған создердің грамматикалық мән жағы- нан ерекшеленіп, жіктелуіне ( алты — сан есім, алды — етістіктің жедел откен шағының III жағы) негіз болды деп ойлауға мүмкіндік бар. Д и сси м и л я ц и я л ы ды бы с тіркестері н егізін ен ежелгі түркі жазбалары тілінде үшырасады. Ол тілде нт, лт, мк, рт, нк, кейде дк 98 диссимиляциялық тіркестерге қүрылған сөздер бар. Мысалы: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|