Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

қүбылыс деп қарайды .1 Қалай да протеза м-дің қолданылып, орныгып 
қалуы тіліміздің қүрамында болған әрі бар қүбылыспен үиггасып жатады.
Эпентеза немесе соз ішіндегі қатар айтылуға тиіс екі дауыссыз 
дыбыстың арасында дауыстының түсіп айтылуы да қазіргі әдеби тіл 
қүрамындағы создерден кездесіп отыратын қүбылыс. Эпентезалық 
дыбыстар осіресе араб-парсы тілдерінен ауысқан создер қүрамында 
жиі кездеседі. Қазіргі қазақ тіліндегі 
пікір, уақыт, омір, ресім
(сын 
есім түрі 
-реши)
есім создері эпентезалық дауысты дыбыстар арқылы 
қалы птасқан. Револю цияга дейінгі уақытта орыс тілінен енген 
сөздердің копш ілігі-ақ эпентеза дауыстымен қалыптасып, орнығып 
кеткен. Қазіргі тіліміздегі 
кереует
(кровать), 
борене
(бревно), 
турба
(труба), 
сымала
(смола), т.б. эпентеза дыбысты сөздер.
Сойтіп, протеза, эпентеза қүбылыстары да соз қүрамына белгілі 
дәрежеде эсер ететіндер қатарына жатады. Осыдан бүрын айтыл- 
ғандай, бүлар арқылы айтылып, қалыптасқан дыбыстар этимоло- 
гиялық дыбыстар қатарына жатпайды. Тіл қүрамына сырт жағдай- 
лардың (экстралингвистикалық) осерінен пайда болып орныққан 
дыбыстар болып табылады. Соз қүрамындағы этимологиялық дыбыс- 
тардан кейін пайда болған мүндай дыбыстарды болек қараудың 
қажеттігі де осында.
Соз қүрамында ор түрлі сырт жағдайларға байланысты пайда 
болған дыбыстар (протеза, эпентеза) жайлы айтқанда, соз қүрамында 
бүры ннан бар ды бы старды ң түсіп қалу (элизия) қүбылысы да 
болғандығын айту қажет. Ондай қүбылыстың негізгі коріну түрлері 
томендегідей.
Байырғы қазақ создері 
г, г, х, һ
дыбыстарынан басталмайтыны мәлім. 
Осы дыбыстардан басталатын создер қазақ тілінде әр түрлі орныққан. 
Коп реттерде қазақ тілі озіне жат қүбылыстан “қаш ып”, соз басындағы 
әлгі дыбыстарды түсіріп айтқан. Осының нәтижесінде қазақ тілінде 
Әбдірахман, Эли, Омар, Оспан
тәрізді кісі аттарымен қатар 
әл, әзір, өмір,
өкім, әскер, әкім,
т.б. создер қалыптасты. Сонымен қатар, кей сәздер 
қүрамында бүрынғы басқы дыбыс сақталып, қазақ тілі заңдылығына 
лайықталып қатандап кеткен. Содан барып жаңағы создердің кейбірінін 
қатаң дауыссыздар басталатын варианттары қалыптасқан: 
Қабдрахман,
Қали, Қалима, Қүмар, Қүспан, қазір, кәзір, хал,
т.б. Бүлардың ішіңде 
әсіресе 
қазір (кәзір), әзір
варианттарының мағыналық жіктелісі коңіл 
аударады. Бүлардың озара әрі мағыналық, әрі грамматикалық жіктелісі 
сондай, екеуін екі түрлі грамматиалық топ деп түсінеміз.
1 Исследования по сравнительной грамматике. 
Т.1, 
стр. 286.
Р6

Ғ,
гдыбыстарының элизиясы соз ортасында да байқалады. Қазақ 
тіліндегі 
магына, мән, маглум, мәлім
сон ы ң нэтиж есі. Ал 
г, г
дыбыстарының элизиясы түркі тілдеріне осте жат емес. Мүндай 
қүбылыс ортағасырлық түркі тілдерінде де кездеседі. Дегенмен, кейбір 
сөздер қүрамында бүрынгы күйінде қалып, қазіргі тіл қүрамында 
түбірлес создердің қалыптасуына негіз болды.
Диссимиляция. Дыбыстардың соз ішіндегі бір-біріне ықпал ету, 
ыңғайласу зандылықтары (ассим иляция, сингармонизм ) қазіргі 
тіліміздің он бойын қамтитын, сойтіп бүкіл тіліміздің қазіргі сыпатын, 
ерекш елігін айқы ндайты н қүбы лы стар екені белгілі. Дауысты 
дыбыстардың жуан-жіңішке (палатальдық гармония) түргысынан 
бірыңғайласу, сол сияқты түбір ішінде немесе түбір мен қосымша 
шегінде дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал жасауы қазіргі 
тіліміздің нормалық зандылыгы деп есептеледі. Алайда тілдің әрбір 
қалыптасқан зандылыгы жайлы айтқанда, оның белгілі бір тарихи 
себептерге негізделген ауытқуларын да еске алу керек болады. Қазіргі 
қазақ тілінің дауыссыз дыбыстарының ықпалдасу зандылығының 
кейбір тарихи ерекшелігін тануға себеп болатын бір қүбылыс — түбір 
создер қ ү р ам ы н д а, кейде туы нды создер (тарихи тү ргы д ан ) 
қүрамында үшырасатын дисимиляция ізі — бір-бірімен ықпалдаспаған 
дауыссыздар тіркесі.
Коне түркі ескерткіштері тілін (эсіресе, Ү — ҮІІІ ғ.) барлағанда 
көзге оқшау корінетін бір жай — түбір мен қосы мш а шегіндегі 
дауыссыз дыбыстар тіркесі. Біздің қазіргі тілімізде бір-біріне ықпал 
етіп, озара ыңғайласып келетін бірсыпыра дыбыстар тіркесі ол тілде 
ықпалдаспаған, озара үйлеспеген қалпында айтылып қолданылгаң. 
С. Е. Малой түркі тілдерін тілдің ескі қалдыгын коп не аз сақтауына 
қарай болгенде, сары үйгыр тілін жаңагыдай дыбыс тіркестерін коп 
сақтауына қарай ең коне тілдің бірі деп қарайды. Әрине, қазақ тілі 
ондай топқа жатпайды. Бірақ бүл ерекшелік оның қүрамында кейбір 
ескі күй-қалыптың сақталуына кепіл де емес. Д иссимиляцияның 
кейбір түрлері қазақ тілінде де үшырасады: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: