Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| А. М. Щербак
түркі тілдеріиіц тарихыида бір гапа тсмбргс багынган буыи пс бір буынды гүбір (силла бсма) болгап дегі қарауга долел бар деп ссептсйді. Буып қүрамыпдағы гармония зандылығы жайлы пікірдіц екінші бір қыры дауысты, дауыссыз дыбыстардыц шығу, қалыгггасу, фоиемалық монге ие болу кезсңі жайлы мосслслсрмсп үштасып жатады. Буын гармониясы болған дейтін пікірді үсынушылардыц қайсысы да силабофопема (орі буын, әрі фонема, орі соз қызметіп атқарган дыбыс комплексі) қүрамынан оуелі дербес фонема ретіндс шыққандар — дауыссыздар, дауыстылар соларга тембрлік бағыныштылыкта болгап дсп қарайды. Бүл гіікір оз-озінен сингармонизм з а ң д ы л ы ғ ы н ы ц қ а л ы п т а с у ы н д а д а у ы с с ы зд а р д ы ц п р и о р и т е т ін , ал дауыстылардыц фопсмалық монгс ис болуыныц кейін қалыптасқан процесс екендігін еске алады. Әрипе, пақ осындай гіікірді долслдсйтін фактілерді қазіргі түркі тілдеріпеп де, ескі гүркі тілдсріпен де кездестіре алмаіімыз. Бүл туралы М. Моллованың аталган м ақаласы н, М. А. Черкасскийдің “Тюркский вокализм и сингармонизм”. М., 1965 — кітабыпап қарацыз. 104 байқалады , шаңқылда сө зін ің тікелей ф о н ети к ал ы қ варианты шыңқылда болу керек. Қырғыз тіліндегі чыңқыяда сөзі осы мәнде қолданьтлады. Қ азақ тілінде -қ түсіп қалуының нәтижесінде шыңылда созі қалыптасты. Шуқым сөзінің диалектілік ерекш елік есебінде үшырасатын шоқым варианты да бар. Д үры сы нда осы создерге алғашқы негіз болған, шуқы етістіктерін де вариантты создер деп қа- рау қажет. Қ азақ тілінде белгісіз тек қана іяө/сш созінің алғашқы тү- бірі. Алайда шоқы-шуқы-шокі варианттарын коруге толық негіз бар. Келтірілген соз парларын байқап қарағанда, варианттар арасында мағыналық байланыс та біркелкі емес. Адыраңдау-едіреңдеу, маңқию- мыңқию, шаңқьиідау-шіңкілдеу, тақылдау-тықылдау тәрізді варианттар бір-бірінен бір ғана лексикалық мағынаның әр түрлі мәнерін білдіру жағынан ғана ажырайды. Бірақ ондай-мындай, оқсат-уқсат, арсыю- ырсию, шуқым-шөкім тәрізді пар сыңарлары арасында осындай жіктеліс байқалмайды. Бүларды синграмониялық варианттар деп атау дүрыс. Бүлардан басқа, тілімізде кейін ғана пайда болған варианттар да бар: жай-жәй, шай-шәй, алып кел - әкел, әкімет-укімет, және- жана, әкіреңдеу-ақыраңдау, т.б. кейінгі дәуірлерде тілімізде ә дыбысының қалыптасуының нәтижесінде барып ш ы ққан немесе басқа тілдерден сөз ауысу нәтижесінде пайда болған. Тілдің тарихи процесі мынаны дәлелдейді: алғашқы мағынасыз элементтер даму бары сы нда м ағы налы болш екке ай н алады . С и н га р м о н и я л ы қ варианттардың кейбірінің м ағы налы қ мәндерге ие болуын осы заңдьілықтын нәтижесі деп қана түсінуге болады. Бірақ барлық сингарм ониялы қ варианттарды тек ежелгі қалды қ деп қарауга болмайды. Соңғы фактілер кейін қалыптасқандар. Бүл айтылғандар қазақ тілі немесе бір ғана тіл материалдары. Жалпы түркі тілдері аясында бір ғана түбірдің әр түрлі айтылуы (дауыстылар ыңғайында) мен олардың ыңғайлас, бірақ эквивалентті жүмсалуы жүйеленген заңцылық. Мысалы: тува, қарағас — мын, мун, қазақ — мың, қазақ — булыт, якут — былыт, татар — болыт, қазақ — жудырық, татар — йодырық, қыргыз — жудуруқ, якут — тыл, қазақ — тіл, басқа тілдер — дил, т.б. Бүлар айтылуында (дауысты дыбыстар ы ңғайы нда) айы 'рм аш ы лы гы бар, б ір а қ бір ғана м ағы н ал ы қ варианттар болып танылады. Сонымен қатар, түркі тілдері қүрамында бір ғана түбірдің айтылуында да, мағыналық мәнер түрғысынан да озгешелеу болып келетін түлғалар кездеседі: қазақ — жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|