Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

тікенек пен түйнек немесе атақ пен қы лтанақ сөздерінің қүра- 
мындағы аффикстер бір емес, екі түрлі аффикс екені көрінеді.
Сөздің, грамматикалық түлғалардың бойында кездесетін кейбір 
өзгерістердің себебі — дыбыстардың конвергенциясы. Богородицкий 
конвергенция деп атаған бүл қүбылыс генезисі жағынан әр түрлі 
топтарға жататын сөздер мен түлғалардың дыбысталуы жағынан 
бірыңғай, бірдейлігін білдіреді. Ол баста әр түрлі генезистен тараган, 
соған орай бір-бірінен өзгеше дыбысталған кейбір создер мен түлғалар 
дыбыстардың акустикалық заңына негізделіп, бір ғана фонетикалық 
пішін алады да, сырттай қарағанда морфологиялық бір үя, бір түлға 
тәрізді көрінеді. Мәеелен,- қазіргі қ азақ тіліндегі келер ш ақтың 
болымсыз түрі 
-мае
арқылы беріледі. Осы түлғаның озін іштей талдай 
келгенде 
-ма
болымсыздық мән беретін, 
-с
келер ш ақты ң м ән 
туғызатын қосымша екендігі айқындалады. Осы соңгы аффикс түркі 
тілдерінің бірсыпырасында 
-з
түрінде айтылады. Сол соз соңындагы 
-з-нің қатандауынан 
алыс, керіс
тәрізді создер қүрамындағы ортақ 
етіс қосы мш асы на үқсас 
-с
пайда болған. Түп негізінде бірі — 
есімшелік форма да, бірі — ортақ етіс қосымшасы.
Қ азақ тілінде осылай дыбысталатын тағы бір қосымш а бар. Ол 
таныс, журіс, келіс, барыс
тәрізді сөздер қүрамында үшырасатын 
с.
С ы р тқ ы п іш ін і ж а ғы н а н м ү н ы ң ал д ы ң гы е к і қ о с ы м ш а д а н
айырмашылығы жоқ. Оның үстіне, қолданылу мәні жағынан соңғы 
қосымшадан, ортақ етіс аффиксінен, көп реттерде ажырамайды. 
Айталық, 
жарыс, сөйлес, керіс
сөздерінің қүрамындағы 
с
ортақ етіс 
пе, әлде есімше ме? — дейтін сүраққа айқын жауап беру қиын. Мәселе 
мынада: Ү — ҮІІІ ғасыр жазбаларында қимыл есім жасаған 
-иі
немесе 
“Китаби таржуман фарси у турки у моголидің” авторы айтатын, 
қимыл есім жасаған -ш' қазақ тілінде тек дыбысталуы жағынан ғана 
емес, тіл қолданушылардың түсінігінде де біртүтас түлға ретінде 
қалыптасып қалған. Содан барып сөйлес дегендегі 
-с
мен барыс, 
шығыс дегендегі 
с
бір ғана түлға ретінде үғынылады. Дүрысында 
сөйлес дегендегі 
с
ортақ етіс қосымшасы да, шығыс дегендегі 
-с
әлгі 
айтылған қим ы л есім ін ің қосы м ш асы . С өйтіп бүдан ом оним
қосымшалар түп төркіні жағынан әр қилы, сан салалы екенін көреміз.
Сонымен, дыбыстардың акустикалық сапасы жағынан конверген- 
циялануы белгілі дәрежеде морфологиялық түлғалардың дыбыстық 
айырмашылығын жойып, оларды сыртқы форма жағынан бірөңкей
1 
Мелиоранский П. М.
Араб-филолог о турецком языке. Спб., 1900, 
стр. XXIX.
125

болуына алып келген. М орфологиялық қүрылыстың дамуы, жеке 
түлғалардың генезисі жайында әңгімелегенде әрқаш ан еске үстау 
қажет факторлардың бірі осы.
М орфологиялық категориялардың ішіндегі ең бастылары — соз 
таптары.
Түркі тілдерінің өте коне дәуірінде осы күнгідей сан салалы, 
жіктелген соз таптары айқын корінбеген. Бүл жайды дәлелдеу үшін 
тарихта белгілі ескерткіштер тілін қарастырсақ та жеткілікті. Орхон- 
Енисей жазбаларының тілінде қазіргі қазақ тіліндегі соз таптарының 
бәрі бірдей кездеспей ді. Ж әне барлары н ы ң өзі де осы күнгі 
тіліміздегідей дамыған, сараланған дәрежеде емес. Ол тілде бір-бірінен 
айқы н сараланған соз таптары зат есімдер мен етістіктер. Есімдер 
тобында басқалардан айқы н жігін ашқаны — сан есімдер. Ал сын 
есімдер мен үстеулер, шылаулар әлі қалыптасқан, сараланған создер 
есебінде корінбейді. Олай болса, біздің бүгінгі тіліміздегі сын есімдер 
мен шылаулардың салаланған топтары кейінгі дәуірде қалыптасқан 
болып шығады. М үны олардың м орф ологиялы қ қүрамдары да 
д ә л е л д е й д і. А й т а л ы қ , ту ы н д ы сы н ес ім д е р н е г із г іл е р ім е н
салыстырғанда әлдеқайда мол үшырасады. Екінші жағынан, қазіргі 
негізгі сын есімдердің едәуір тобы басқа соз таптарынан ауысқан 
создер болып келеді. Осымен байланысты бір мәселе — қазіргі тілдегі 
шылаулар мен қосымшалардың арғы тегіне байланысты.
Түркологияда қазіргі тілдегі қосымшалар мен шылаулардың арғы 
түбі — дербес создер (түбірлер) дейтін пікір коптен айтылып келе 
жатыр. Бүл пікір бойынша түркі тілдерінде грамматикалық мән бір 
буынды түбірлердің анықтауыш-анықталушы қатынастағы тіркесі 
арқы лы берілген. К ейін, тілдің даму бары сы нда, анықталуш ы 
позициядағы түбірдің әр түрлі фонетикалық озгерістерге түсуінің 
нәтижесінде шылаулар, солардан барып қосымшалар қалыптасады.1 
Тіл қүрамында болған осындай процестің кейбір нәтижелері де 
корсетіліп жүр. Олардың қатарына 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: