190
ең оңай тұсы. Сондықтан да ұсынылған жобаларда ешқандай тілдік дәйектеме жоқ.
Осының бәрін көре отырып, қалыс қалуға дәтіміз шыдамады. Себебі әліпби ауыстыру
бір таңбаны екінші таңбамен алмастыру ғана емес. Ең бастысы, әліпби ауыстыру де-
ген соқыр (механикалық) көшірме емес.
Әліпби ауыстырудың үш деңгейі бар:
-бірінші
- дыбыс деңгейі,
-екінші
- таңба деңгейі,
-үшінші – емле-ереже деңгейі.
Дыбыс – тілді өзге тілдерден бөлектеп тұратын тұрқы (бейнесі), таңба сол дыбыстың
қауызы – қорғанышы мен оққағары, еміле – дыбыс пен дыбыстың басын қосып, сөзді
сөз етіп тұратын дәнекері.
Егер біз әліпби құрамын өзгертетен болсақ, онда оның ар жағындағы таңба және
емле-ережелеріне де өзгеріс ендіруіміз керек. Таңбаға өзгеріс ендіретін болсақ, онда
оның емле-ережеге әсері қандай болмақ, алдымен соны ойлап алуымыз керек. Бұл -
тіл мамандары мен әдіскерлердің шешетін мәселесі.
Латын әліпбиін дайындау үшін ең алдымен қазақ тілінің төл дыбыс құрамының
басын ашып алу керек. Қазақ тілінің төл дыбыс құрамы төмендегідей:
А а
Ә ә П п
Б б
М м
Ы ы І і
Т т
Д д
Н н
Е е Қ қ (-К к) Ғ ғ (-Г г) Ңң
Ұ ұ
Ү ү С с
З з
Р р
О о
Ө ө Ш ш
Ж ж
Л л
Й й
У у(w)
Осы дыбыстардың сыртынан қазақ дыбысын іздеп әуре болмау керек. Ендеше қазақ
тілінің латын негізіндегі ҰЛТТЫҚ ӘЛІПБИІ де тек осы құрамда болу керек. Егер осы
құрамға төркіні бөлек бір дыбыс еніп кететін болса, онда қазақ тілі дыбыстарының
бүкіл жүйесі (системасы) – фонетика (дыбыс құрамы), лексика (сөздің үндесім әуезі),
морфология (морфем тұрқы, буын, тасымал), синтаксис (әуен ырғағы) – бұзылады.
Сондықтан да кірме дыбыстарға өз алдына таңба ретінде белгіленеді.
Әліпби таңбаларының негізі ретінде түркі мемлекеттері ұсынған және Түркі ака-
демиясы қолдап отырған ортақ әліпби болу керек. Ондағы мақсат – егер түркі жұрты
латын әліпбиіне көшетін болса, дыбыс таңбаларын осы ортақ әліпбидің ішінен алу ке-
рек болады. Сонда түркі жұрты бірінің жазуын бірі оқи беретін болады. Әрине сөздің
оқылымы әртүрлі бола береді, бірақ сөздің жазылым тұрқы бәріне түсінікті болады.
Сөйтіп түркі жұртына ортақ мәтін шығады.
191
Түркі мемлекеттері ұсынған ортақ әліпби:
Достарыңызбен бөлісу: