188
керісінше, жазылмауға тиісті жерлерінде жазылған тұстар кездеседі. Ережеге
бойсұнбай жазылған сөздердің екінші, үшінші буындарында түсіп қалуға тиісті
i
дыбысының орнына
u, ï
дыбысының
ü
дыбысын қойып транскрипциялауға болады.
Мысалы,
qurïγaru
сөзінің екінші буынында түсіп қалуға тиісті
ï
дыбысының орны-
на ерін үндестігі бойынша u дыбысын қойып
quruγaru
деп оқуға да болады. Осыған
ұқсас
al1
t
1un1
деген сөздің екінші буынындағы түсіп қалуға тиісті
u
дыбысының орны-
на
ï
дыбысын қойып,
al
1
t
1ïn1
деп алмастырып оқуға да болады.
Ökün
2
сөзін
ökin
2
деп
оқуға болады,
it2äy2in2
сөзін
it2äy2
ün
2
деп оқуға болады. Құлпытастағы екінші, үшінші
буындағы түсіп қалуға тиісті орындардағы
i, ï, u, ü
дыбыстарының түсірілмей жазы-
луы осындай жаңсақтықтан сақтану болса керек.
Дауысты дыбыстар жазылуға тиісті жерлерінде жазылмай қалған сөздердің
саны жазылмауға тиісті жерлерінде жазылған сөздерден аз. «Күлтегін» құлпытасы
орнатылғалы арада бірнеше ғасыр өтті. Осы аралықта күннің қақтауы мен желдің үрлеуі
салдарынан жазулар өшкіндеп, кейінгі суретке алынған нұсқаларда анық көрінбей
қалған болуы немесе сол кездегі тасқа қашаушының емлені толық игермегенінен бо-
луы мүмкін.
Айта кетер бір жайт –
il, iki
сөздері кейде
äl, äki
болып жазылып,
i
мен
ä
алмастырылған. Бұл сол кездегі диалект болуы да мүмкін. Көен түркі тілін арнайы
зерттеген ғалым, профессор Еркін Ауғалиұлының айтуы бойынша, көне түркі тілінде
қазіргі қазақ тіліндегі ашық, езулік, тіл алды дауысты дыбыс
(e)
болған, бірақ
e
дыбысының таңбасы болмағандықтан, оны (e дыбысын) бірде
i
әрпімен, енді бірде
ä
әрпімен таңбалауы да ғажап емес.
Көне түркі құлпытастары – ата-бабаларымыздың асыл қазынасы. Құлпытастардың
емле ережелерін, ондағы тіл заңдылықтарын тереңнен зерттеу, оларды қастерлеп,
қадіріне жету, қорғау, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, құндылығын асыра түсу – бұлтартпас
борышымыз.
Әдебиеттер:
1. Dr.Cengiz Аlyilmaz Orhun Yazitlarinin Bügünkü Durumu. – Ankara, 2005 (Kül Tigin
7-101).
2. Ауғалиұлы Е., Бидоллақызы Б. Көне түркі тілі лексикасының қазіргі қазақ
тіліндегі өзгерісі. – Бейжің:
Ұлттар баспасы, 2015.
3. Гің Шымин. Көне түркі тілінің грамматикасы. – Бейжің, 2010.
4. Гің Шымин. Көне түркі тілі құлпытастарын зерттеу. – Бейжің, 2005.
5. Текиін Т. Орхон түркі тілінің грамматикасы. – Индиана, 1968.
6. Ердал М. Көне түркі тілінің грамматикасы. – Бостон, 2004.
7. Қазіргі қазақ тілі. – Бейжің: Ұлттар баспасы, 1983.