Халқының батыр ұлдары
жүктеу/скачать 2,71 Mb.
|
| Жасыбай батыр
Қазақ жерін қалмақ басқыншыларынан азат еткен қолбасшы, батыр Бәсентиін Жасыбай Өмірұлы хақында Шоқан, М.Жүсіп, Н.Коншин жазбалары; Энциклопедия «Қазақ халқының қаһармандары» жинағы, баспасөз материалдары бірқатар мәліметтерді ұсынады. Дүниеге келген жері белгісіз, Баянауылдағы Жасыбай асуы бойына қойылған Жасыбай моласын кезінде Шоқан сипаттап жазып кеткен болатын. Жасыбай Өмірұлының ата-тегін таратуда әртүрлі пікірлерге кездесеміз. Оны Сүйіндіктен («Қызыл Ту» 21.05.91), Қаракесектен (Жамалқожа), Бәсетиіннен тарататын шежіре нұсқалары бар. «Дауа» шығармашылық орталығы даярлаған мақаласында батырдың Қаракесек не Сүйіндік руларынан шыққандығына күмән келтіреді. Әлкей Марғұлан тұжырымдауы бойынша Жасыбай Сүйіндік Олжабайдың апайынан туған жиені болып келеді. Ал жеті атаға дейін қан араластырмау заңы сақталған сол заманда нағашылы жиенді бір руда налу мүмкінсіздігін ескертіп, Жасыбайдың Сүйіндіктен шыққаны жоққа шығарылады. Қаракесек шежірелерінен де Жасыбай есімі ұшыраспауы Жамалқожа мәліметіне сенімсіздік тудырады. Ал жұртқа мәлім Бәсентиін шежіресінде; «Бәсентиін-Бисен-Матай-Өмір-Жасыбай», деп тарқатылады. М.Жүсіп шежіресінде осы үлгіні қолдайды. Мәшһүр аңызындағы: «Сол күндерде Бәсентиін деген руының Таз аталған ұрпағынан Жасыбай деген батырдың беті қайтпай жүрген күн екен», - деп берілген дерегін, сын көзбен қарау қажет деп ойлаймыз. Осы орайда, Бейсеннің Таз, Матай, Сексен, Бүкі, Шоқай туғанын, Матай болуына адамдарының өсіп өнген Таз ұрпағы тасасында айтылып кетуі мүмкіндігін ескертіп, бұл мағұлыматты әлі де болса салыстыру керек деп білеміз. М.Ж. Көпеев жинағы аңыз нұсқалары мен Ф.А. Щербина, Н.Я. Коншин, Д.С. Примак кітаптарында Жасыбай батырдың Баянауылда болған «Қалмаққырған» ұрысында қаза тапқаны баяндалынады. Қазаннан 1907 жылы басылып шыққан «Сарыарқаның кіндігі» екендігі «кітабында» М.Ж. Көпейұлы батырдың Қызылтау бауырында жер үшін болған шайқаста оққа ұшқандығын мәлімдейді. Тарихта Бәсентиін Жасыбай мен Сүйіндік Олжабай батырлар жүргізген бұл соғыс туралы әр түрлі, бірнеше пікірлер кездеседі. Ә.Х. Марғұлан еңбегінде 1741 жылы Баянауылда болған шайқаста Олжабай, Жасыбай жасақтары Жоңғарларды талқандайды. Жасыбай оққа ұшқан соң, Олжабайдың қалмақтарды тегісімен жойған бір тау «Қалмаққырған» атанады. Б.Адамбаев мақаласында Н. Коншин қолжазбасындағы материал толық сипатталынады: «Жасыбай Баянауыл аймағынан қалмақтарды қазақтар ығыстырған арғы замандарда өмір сүрген… Бұл дұшпанға әлденеше рет соққы берген белгілі батыр. Бір жолы қазақтардың қолбасы батыры Олжабайдың тапсыруымен Жасыбай батыр шағын жасақпен мың-мың қолмен келе жатқан қалмақ қонтайшысын тауда бөгеуге аттанады. Арада кескілескен ұрыс болады. Жасыбай асқан ерлік көрсетеді, бірақ осы соғыста сауытының ашық жерінен, желке тұсынан қалмақ қонтайшысының оғы тиіп, ол содан өледі… Қазақтар ығыса бастайды, осы сәтте қырғын болған жерде Олжабай батырдың өзі жетеді. Шатқалға қамалған қалмақтар «жан сауғалап» ұлардай шулайды. Сонда олардың қонтайшысына Олжабай: «Сендердің бәрін өлген Жасыбайдың бір шынтағына татымайсындар», - дейді. Және жауынгерлеріне жауды аямандар деп тапсырады. Қалмақтар бей-берекет қашып, өліктері жолдың ұзына бойына шашылып қалады. Енді бір деректерде 1752 жылы Әмірсана мен Давациді іздеген Лама Доржының 20000 ойрат әскерімен болған Баянауылдағы ұрысқа оқ тиіп Жасыбай қаза табады. «Халық аңыз әңгімелерінің қайғысына назар аударсақ та Бәсетиін Жасыбай батыр Баянауыл мен Жасыбай көлі маңында болған қырғын соғыста өлген және содан былай батырдың құрметіне Жасыбай көлі деп атап кеткен. Бір назар аударарлық жағдай Қазақстан жерінде Жасыбай атындағы көлдер екеу: бірі Баянауылда, енді бірі Алматы облысы Кеген ауданында. М. Тынышбаев пікірлеріне сүйенсек Жасыбай асуы Шойынды - Жасыбай көлі, «Қалмаққырған» тауы тек жер-су аттарының тарихы ғана емес, қазақ жоңғар майданы барысын бейнелеген соғыс картасы болып табылады. Жасыбай туралы М.Жүсіп мағұлыматын Н.Я. Коншин дерегімен салыстырып, зерделей қарағанда аңыздары жеке адамдар әрекеттері арқылы қазақ жерлерін қалмақтардан босатуға келген жасақтың әскери қимылдарын, Баянауылдағы болған ұрыс барысын, соғысу тәсілін асу бойын түзеткен қарауылшылық қызметін танимыз. Бұған қарап, Олжабайдың Баянауылға Бәсентиін малы үшін емес, Жасыбаймен бірлесіп қалмақпен шайқасуға келгенін пайымдаймыз. Жасыбайдың, Олжабайдың апайысынан туған жиені екендігін ескерсек өмірде туысқан екі батырдың ешқашан өзара жауласпағаны белгілі болады. Ұрыс алдында Олжабай, Жасыбай қолбасшылар соғыс жоспарын құратын. Жау Жасыбай күткен асу бойында келгенде, ол шағын қолмен бөгеуге міндеттенеді. Осы кезде Олжабай да неігізгі күшімен жетіп, қорашуға тиісті болады. Мақсатына жетіп, қалмақтар талқандалғанымен қазақ әскері қолбасшы, батыры Жасыбайдан айырылады. [5, б.92-93] жүктеу/скачать 2,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|