Хасанов М. Ғылым теориясы indd
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
dokumen.pub 9786010412965
| Дедукция
(лат. deductio – шы ға ру) – қан дай да бір жал пы ере- же лер дің не гі зін де жал қы қо ры тын ды ға ке лу. Бас қа ша айт қан да, бұл біз дің пай ымы мыз дың жал пы дан же ке ге, жал қы ға орын ал- мас ты руы. Ғы лы ми та ным да ке ңі нен қол да ны ла тын тер мин дер: ұқ са ту, са лыс ты ру, өл шеу, тал дау жә не жи нақ тау. Тал дау – бұл зерт те лі ніп отыр ған объек ті ні дер бес зерт теу мақ са тын да оны құ рам дас бө лік тер ге, та рап тар ға, да му бағ да ры- на жә не қыз мет ету тә сіл де рі не бө ліп қа рас ты ра тын пай ым дау ама лы. Объек ті нің қан дай да бір зат тық эле ме нт те рі не ме се оның қа сиет те рі мен са па сы осын дай бө лік тер ге жа та ды. Ол ма те ри ал- дық әлем нің объек ті ле рін зерт теу де ма ңыз ды орын ала ды, алай да та ным үде рі сі нің тек бас тап қы ке зе ңін ға на құ рай ды. Тал дау әді- сін зат тың құ рам дас бө лік те рін зерт теу де пай да ла на ды. Пай ым- даудың қа жет ті ама лы бо ла тын тал дау әді сі та ным үде рі сі нің бір сә ті ға на. Тал дау дың құ ра лы са на да ғы абст рак ция лар ды бас қа ру, яғ ни пай ым дау бо лып са на ла ды. Объек ті ні бі рың ғай тұ тас тық ре тін де тү сі ну үшін оның құ- рам дас бө лік те рін зерт теу мен ға на шек тел меу қа жет. Та ным үде- рі сін де олар дың ара сын да ғы объек тив ті бай ла ныс тар ды ашып, олар ды өза ра бір лік те, жиын тық та қа рас тыр ған жөн. Тал дау әді сі жи нақ тау әді сі мен то лық қан жағ дайда осы екін ші ке зең ді та ным үде рі сін де жү зе ге асы ру ға – объек ті нің же ке құ рам дас бө лік те- рін зерт теу ден оны бір тұ тас бө лік ре тін де зерт теу ге кө шу ге мүм- кін бо ла ды. Жи нақ тау үде рі сін де зерт те лі ніп отыр ған объек ті нің тал дау ке зін де бө лін ген бө лік те рін (та рап та ры, қа сиет те рі, са па- ла ры жә не т.б.) бі рік ті ру жүр гі зі ле ді. Осы не гіз де объек ті ні одан 1-бө лім. ғы лым тарихы мен философиясы – философия лық бі лім нің саласы ре тін де 14 әрі қа рай зерт теу жү зе ге асы ры ла ды, алай да бұл жо лы тұ тас бір- лік ре тін де. Тал дау не гі зі нен бө лік тер ді бір-бі рі нен ерек ше лейт ін айыр ма шы лық тар ды анық тайды. Жи нақ тау тұ тас жүйеде гі әр бір эле ме нт тің ор ны мен ат қа ра- тын қыз ме тін аша ды, олар дың өза ра бай ла ны сын ор на та ды, яғ ни бөл шек тер ді бі рік ті ре тін ор тақ нәр се ні тү сі ну ге мүм кін дік бе ре- ді. Тал дау мен жи нақ тау өза ра бір лік те бо ла ды. Өз мә ні бой ын ша, олар – «та ным ның бі рың ғай ана ли ти ка лық-син те ти ка лық әді сі- нің екі жа ғы». Ана лиз бен син тез өз бас тауын тә жі ри бе лік әре- кет тен ала ды. Өзі нің тә жі ри бе лік қыз ме тін де үне мі әр түр лі зат- тар ды құ рам дас бө лік тер ге бө ле оты рып, бір те-бір те адам ба ла сы зат тар ды ой мен бө ліп те үй рен ді. Тә жі ри бе лік қыз мет зат тар ды бө лік тер ге бө лу ден ға на құ рал майды, со ны мен қа тар олар ды бі- рың ғай тұ тас тық қа бі рік ті ру ден де тұ ра ды. Осы не гіз де пай ым- дау үде рі сі туын да ды. Ана лиз бен син тез ой лау дың бас ты амал да ры, олар зат тар дың тә жі ри бе сін де де, ло ги ка сын да да өзі нің объек тив ті не гіз де ме сі- не ие. Бі рік ті ру жә не айыру, жа сау жә не жою үде ріс те рі әлем нің бар лық үде рі сі нің не гі зін құ рай ды. Та ным ның эм пи ри ка лық дең- гейін де зерт теу объек ті сі мен ал ғаш рет қыс қа ша та ны су мақ са- тын да ті ке лей ана лиз бен син тез қол да ны ла ды. Олар зерт те ліп отыр ған зат тар мен құ бы лыс тар ды жал пы лай ды. Та ным ның теория лық дең гейін де қайтала ма ана лиз бен син- тез қол да ны ла ды, олар син тез ден қайта ана лиз ге бір не ше рет кө шу жо лы мен жү зе ге асы ры ла ды. Бұл кез де зерт те лі ніп отыр ған объек- ті лер мен құ бы лыс тар ға тән едәуір те рең, ма ңыз ды жақ тар, бай ла- ныс тар мен заң ды лық тар ашы ла тү се ді. Зерт теу дің мұн дай өза ра бай ла ныс ты екі тә сі лі ғы лым ның әр бір са ла сын да өз нақ ты лы ғын та ба ды. Олар жал пы әдіс тен ар найы әдіс ке ал ма суы мүм кін, ма- те ма ти ка лық, хи миялық жә не әлеу мет тік ана лиз әдіс те рі осы лай өмір сү ре ді. Ана ли ти ка лық әдіс кей бір фи ло со фия лық мек теп тер мен ба ғыт тар да да да мы ған, син тез әді сі де осы ған ұқ сас. Ана ло гия – бұл «екі зат тың қан дай да бір бел гі сі бой ын ша ұқ сас ты ғы ту ра лы ық ти мал ды қо ры тын ды». Ана ло гия бел гі сіз ді бел гі лі мен бай ла ныс ты ра тын фак ті лер ді тү сі ну ден тұ ра ды. Жа- ңа нәр се бәл кім ес кі, ай қын зат тар дың бей не ле рі мен ұғым да ры ар қы лы қа был да нып, со лай тү сі ні луі мүм кін. Ана ло гия тек ық- ти мал қо ры тын ды лар жа сауға мүм кін дік бе ре ті ні не қа ра мас тан, олар та ным да үл кен рөл ат қа ра ды, се бе бі ги по те за лар (бол жам), 15 1.2. ғы лым та ри хы мен фи ло со фиясы ның әдіс те ме лік не гіз де рі яғ ни ғы лы ми ашы лым дар мен бол жам дар ды жа сауға же те лей- ді. Олар қо сым ша зерт теу жә не дә лел деу ба ры сын да ғы лы ми теория лар ға айна луы мүм кін. Ана ло гия бел гі лі нәр се ар қы лы бел гі сіз нәр се ні тү сі ну ге ты ры са ды. Ана ло гия қа ра пай ым нәр- се ар қы лы едәуір күр де лі бо лып та бы ла тын зат ты не құ бы лыс- ты тү сі ну ге кө мек те се ді. Ана ло гияны әдіс ре тін де пай да ла на тын не ғұр лым кең та ра ған ау мақ – ұқ сас тық теориясы, ол мо дельдеу ке зін де ке ңі нен қол да ны ла ды. жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|