-бө лім ҒЫ ЛЫМ ТАРИХЫ МЕН ФИЛОСОФИЯСЫ –

7
1.1. ғы лым та ри хы мен фи ло со фиясы ның пә ні жә не оның бас ты та қы рып та ры
қиын дық ту ды ра ды. Дер бес ғы лым дар фи ло со фиясы ның пай да 
бо луы зерт теу аясы ның та ры лу ына, зерт теу дің же ке ғы лым са-
ла сы на тиіс ті бо лу ына бай ла ныс ты, осы дан жал пы ғы лым фи ло-
со фиясы мен же ке ғы лым дар фи ло со фиясы ның қа рым-қа ты на сы 
мә се ле сі ашық қа лып отыр.
В.С. Сте пин нің айт уына қа ра ған да, ғы лы ми бі лім ді өн ді ре-
тін ғы лы ми та ным ның жал пы заң ды лық та ры мен үр ді сі ғы лым 
фи ло со фиясы ның пә ні бо ла ды. Бұ лар та ри хи да му жә не та ри хи 
өз ге ріс тер дің со ци омә де ни кең мә ті нін де көр се ті ле ді. Бас қа ша 
айт қан да, ғы лым фи ло со фиясы ке ле сі сауал дар ға жауап бе ру ге 
ты ры са ды, олар: ғы лы ми бі лім де ге ні міз не, ол қа лай құ рыл ған, 
оның ұйым да су жә не қыз мет ету прин цип те рі қан дай, бі лім дер 
өн ді рі сі ре тін де ғы лым не ні ұсы на ды, ғы лы ми пән дер ді қа лып-
тас ты ру жә не да мы ту заң ды лық та ры қан дай, бұл пән дер бір-бі-
рі нен не сі мен ерек ше ле не ді жә не өза ра қа лай ық пал да са ды? Сте-
пин нің ойын ша, бұл атал ған дар ғы лым фи ло со фия сын бі рін ші 
ке зек те қы зық ты ра тын сауал дар дың то лық ті зі мі емес. 
М. Томп сон бой ын ша, ғы лым фи ло со фиясы – бұл өз де рі нің 
ғы лы ми ги по те за ла рын дә лел деу жә не жи на ған фак ті ле рі нің не-
гі зін де заң ды лық тар ды жа сау үшін ға лым дар та ра пы нан пай да-
ла ны ла тын ғы лы ми әдіс тер ді, сон дай-ақ өз де рі нің әлем ге көз-
қа ра сы ның дұ рыс ты ғын дә лел деу ге кө мек бе ре тін сіл те ме лер ді 
зерт тейт ін жал пы фи ло со фия ның са ла сы. 
Оның ойын ша, ғы лым фи ло со фиясы ғы лы ми қы зы ғу шы лық-
тар дың та би ға тын зерт теу ге бас ты на зар ауда ра ды. Ол ең ал ды-
мен адам ның та би ғат құ бы лыс та рын ба қы лау ар қы лы әлем ту ра-
лы пі кір қа лып тас ты ру ға өту қа бі ле ті не на зар са ла ды. Ол бел гі лі 
бір ги по те за ның дұ рыс ты ғын дә лел дейт ін, бір құ бы лыс ты тү сін-
ді ре тін әр түр лі теория лар дың бі рін таң дау ға мүм кін дік бе ре тін 
өл шем дер ді анық тау ды мін дет ете ді. Ғы лым фи ло со фиясы ғы лы-
ми теория лар дың пай да бо лу жә не өз ге ру үде рі сін зерт тей ді. 
Ғы лым фи ло со фиясы жал пы фи ло со фия ның ме та фи зи ка 
(әлем нің жал пы бей не сі), эпис те мо ло гия (та ным теориясы не-
ме се гно се оло гия) жә не се ми оти ка (ақ па рат ты бе ру тә сіл де рі нің 
ана ли зі) се кіл ді бас қа да са ла ла ры мен ты ғыз бай ла ныс ты деп са-
най ды М. Томп сон. Бас қа ша айт қан да, фи ло со фияны ғы лым да ғы 
тәр тіп тің зиялы қа рауылы ре тін де ға на са нау қа жет емес, ке рі-
сін ше ғы лы ми же тіс тік тер дің тә жі ри бе лік ма ңы зын анық тай оты-
рып, ол ғы лым ға бел сен ді кө мек көр се те ді.

1-бө лім. ғы лым тарихы мен философиясы – философия лық бі лім нің саласы ре тін де
8
М. Томп сон фи ло со фия мен ғы лым ның ара сын да ғы бай ла-
ныс ты тү сі ну дің үш жо лын көр се те ді: 
– ғы лым мен фи ло со фия бе ріл ген та қы рып қа әр бас қа қы-
ры нан ке ле тін ғы лым са ла ла ры. Ғы лым әлем ту ра лы де рек тер ді 
бер се, фи ло со фия осы ған қа жет ті өл шем дер ді қа рас ты ра ды, ба ға 
бе ре ді жә не мә нін тү сін ді ре ді. Бел гі лі бір дә лел де ме лер ді жет кі зу 
үшін пай да ла ны ла тын ғы лым ті лін фи ло со фия тү сін дір гі сі ке ле-
ді, ғы лы ми із де ніс тер дің ба ғыт та рын тү сін ді ру ге, олар дың не гіз-
ге алып отыр ған ло ги ка сын тү сі ну ге кө мек те се ді. Бұл фи ло со фия 
мен ғы лым ның рө лі ту ра лы кең та ра ған көз қа рас; 
– бел гі лі бір құ бы лыс тың бар лы ғы ту ра лы пай ым даулар (ғы-
лым ның өз ойла рын айт уына мүм кін дік бе ре тін «син те ти ка лық» 
пай ым даула ры) мен сол құ бы лыс тың мә ні ту ра лы пай ым даулар-
ды (фи ло со фия ның ақи қат деп та ны ған «ана ли ти ка лық» пай ым-
даула ры) ажы ра ту мүм кін емес. Зат тар дың мә ні ту ра лы пай ым-
даулар кө бі не осы зат тар дың «атауына» айна лып, сырт қы әлем-
мен мін дет ті түр де сәй ке суі тиіс. Сон дық тан фи ло со фия ғы лы ми 
із де ніс тер дің нақ ты ба за сы на қа тыс ты мә се ле лер ді қа рас ты ра 
оты рып, ғы лы ми амал ды ке ңейте тү се ді. Ғы лым да көп те ген тұ-
жы рым да ма лар бар, олар дың әр қай сы сын түр лі ше тү сін ді ру ге 
бо ла ды. Фи ло со фия фак ті лер ді си пат тап қа на қой май, теория-
лар ды жа сауға да ты ры са ды, мі не, сон дық тан да ғы лым мен фи-
ло со фия ның ара сы на ше ка ра ор на ту қиын (Уил лард ван Ор ман 
Куайн);
– фи ло со фия шы найы лық ты си пат тайды, ол бол мыс тың анық-
та ма ла ры на қа тыс ты ғы лы ми дә лел ден бе ген ақи қат тар ды қа был-
дай ала ды. Бұл ақи қат тар ғы лым ға тәуел ді бол ма са да, шын дық 
бо лып та бы ла ды. Мұн дай көз қа рас тіл дің та би ға тын жә не оның 
тә жі ри бе мен, эм пи ри ка лық де рек тер мен бай ла ны сын зерт тейт ін 
фи ло соф тар ға тән. Олар дың қа та ры на Джорж Эд вард Мур (1873 
– 1958), Люд виг Вит генш тейн (1889 – 1951), Джон Ос тин (1911 
– 1960), Пи тер Ст ро сон (1919 ж. туыл ған) жә не Джон Сёрл (1932 
ж. туыл ған) жа та ды. 
Ғы лым тек қа на ғы лым фи ло со фиясы ның зерт теу объек ті-
сі бо лып қой май, со ны мен қа тар та рих, әлеу мет та ну, эко но ми-
ка, пси хо ло гия, эти ка, ғы лым та ну се кіл ді ғы лым са ла ла ры ның 
да зерт теу ны са ны на жа та ды. Алай да осы ғы лым дар дың ішін де 
ерек ше орын ды ғы лым та ри хы мен фи ло со фиясы ала ды. Олар-
дың ара сын да ғы диа лек ти ка лық бай ла ныс ты аша оты рып, Им ре 

9
1.1. ғы лым та ри хы мен фи ло со фиясы ның пә ні жә не оның бас ты та қы рып та ры
Ла ка тос бы лай деп айтады: «Ғы лым та ри хы бол ма са, ғы лым фи-
ло со фиясы бе кер; фи ло со фия сыз ғы лым та ри хы со қыр». Кант-
тың айт қан да рын өзін ше жет кі зе оты рып, оның тү сін дір гі сі кел-
ге ні, ғы лым та рих на ма сы ғы лым фи ло со фиясы нан көп нәр се ні 
үйре не ті нін дей, фи ло со фия да ғы лым та ри хы нан көп нәр се ала-
ды. Ла ка тос тың ойын ша, ғы лым фи ло со фиясы, ең ал ды мен, нор-
ма тив ті әдіс те ме ні жа сап шы ға ра ды, со ның не гі зін де та рих шы 
«іш кі та рих ты» қайта құ ра ды, осы ар қы лы объек тив ті бі лім нің 
өсі мі не оң тай лы жауап қайтара ала ды; екін ші ден, бә се ке ге тү сіп 
отыр ған екі әдіс те ме ні нор ма тив ті ин те рп ре та циялан ған та рих-
тың кө ме гі мен ба ға лауға бо ла ды; үшін ші ден, та рих тың оң тай лы 
қайта құ ры лу про це сі эм пи ри ка лық (әлеу мет тік-пси хо ло гия лық) 
«сырт қы та рих пен» то лы ғу ды қа жет ете ді.
«Нор ма тив ті-іш кі жә не эм пи ри ка лық-сырт қы ның ара сын да-
ғы айыр ма шы лық әр әдіс те ме лік тұ жы рым да әр түр лі қа рас ты-
ры ла ды» де ген Ла ка тос тың тұ жы ры мы дұ рыс. Іш кі жә не сырт қы 
та рих на ма лық теория лар бі рі ге оты рып, та рих шы ның мә се ле ні 
таң дауына ық пал ете ді. Оның ойын ша, сырт қы та рих тың кей бір 
ма ңыз ды мә се ле ле рі бел гі лі бір әдіс те ме нің не гі зін де ға на құ ры-
луы мүм кін; сон дық тан іш кі та рих бі рін ші бо ла ды, ал сырт қы 
та рих екін ші. Ла ка тос пен ке лі су ге бо ла ды, се бе бі іш кі та рих тың 
дер бес ті гі нің ар қа сын да ғы лым ды тү сі ну үшін сырт қы та рих тың 
рө лі ма ңыз ды емес. 
Ғы лым фи ло со фиясы ғы лым ды, оның прин цип те рі мен мақ-
сат та рын зерт теу де гі өзі нің бас ты мін де тін қа рас ты рып отыр ға-
ны на қа ра мас тан, бі рың ғай фи ло со фия лық ағым ре тін де кө рі ніс 
бер мейді. Мұ ның екі түр лі се бе бі бар: бі рін ші се беп ғы лым ның 
өзін де, оның де дук тив ті, эм пи ри ка лық жә не гу ма ни тар лық түр ле-
рі нің да му үде рі сін де, же тіс тік те рі мен дағ да рыс та рын да жа тыр. 
Екін ші се беп тің шы ғу те гі фи ло со фия лық бо лып та бы ла ды жә не 
эпис те мо ло гия лық си пат та ғы бас ты мә се ле лер ді ше шу жол да ры-
мен ті ке лей бай ла ныс ты. Қа рас ты ры ла тын мә се ле лер дің си па ты 
мен олар дың ғы лым фи ло со фиясы та ра пы нан ұсы ны лу тә сі лі бі-
лім нің күйіне, нақ ты зерт теу ші нің фи ло со фия лық бағ да ры на бай-
ла ныс ты бо ла ды. Бас қа ша айт қан да, ғы лым фи ло со фиясы ның не-
гі зін де гі ғы лым фи ло со фия лық ой лау дың пә ні бо лып қа на қой май, 
дәс түр лі фи ло со фия лық дау лар орын ала тын алаң бо ла ды. 
Осы дан ке ліп, ғы лым фи ло со фиясы ның мін де ті зерт теу дің 
оң тай лы тәр ті бі нің прин ци пін, яғ ни жа ра ты лыс ту ра лы қан дай 

1-бө лім. ғы лым тарихы мен философиясы – философия лық бі лім нің саласы ре тін де
10
да бір бі лім дер ді алу ға мүм кін дік бе ре тін прин цип ті анық тау; оң-
тай лы әре кет тер ге қа жет ті теория лық не гіз бе ру бо ла ды. Алай да 
мұ ның ор ны на ғы лым фи ло со фиясы зерт теу ші лер дің ал ды на жа-
ңа қиын дық тар ашып, ғы лы ми бі лім ді шек те ді.
Ғы лым фи ло со фиясы әр уа қыт та нақ ты ғы лы ми пән дер қам ти-
тын бі лім нің құ ры лы мын да ғы өз ге ріс тер ге ана лиз жа сап оты ра ды. 
Со ны мен қа тар ол әр түр лі ғы лы ми пән дер ді са лыс ты ру ға, олар дың 
жал пы да му заң ды лық та рын ашып көр се ту ге бағ дар лан ған. 
Бұ дан бө лек қа зір гі ғы лым фи ло со фиясы ғы лы ми та ным ды 
со ци омә де ни фе но мен ре тін де қа рас ты ра ды. Оның ма ңыз ды мін-
дет те рі нің бі рі – жа ңа ғы лы ми бі лім нің қа лып та су тә сіл де рі нің 
та ри хи өз ге рі сін анық тау жә не со ци омә де ни фак тор лар дың осы 
үде ріс ке әсер ету ме ха ни зм де рін ай қын дау. 
Ғы лы ми та ным ды да мы ту дың жал пы заң ды лық та рын анық-
тау үшін ғы лым фи ло со фиясы бас қа нақ ты ғы лым дар дың та ри-
хы на үңі луі тиіс. Ол бі лім ді да мы ту дың бел гі лі жо ра мал да ры мен 
үл гі ле рін жа сап шы ға ра ды. Сон дай-ақ олар дың та ри хи ма те ри ал-
дар мен сәй кес ті гін тек се ріп оты ра ды. Мұ ның бар лы ғы ғы лым 
фи ло со фиясы мен та ри хи-ғы лы ми зерт теу лер дің ты ғыз бай ла ныс 
ор на ту қа жет ті гі не алып кел ді.
Ғы лым та ри хы мен ғы лым фи ло со фиясы ның зерт теу пә нін 
тү сін ді ру, қа рас ты ру амал да ры әр түр лі. Ғы лым әлем ту ра лы де-
рек тер ді жет кіз се, фи ло со фия оның өл шем де рін анық тайды, ба ға 
бе ре ді жә не ұғым да рын тү сін ді ру ге ты ры са ды. Фи ло со фия ғы-
лым ның өз дә лел де ме ле рін тү сін ді ру үшін пай да ла на тын ті лін 
тал дайды, дә лел де ме лер ді бе ру де не гіз ге алып отыр ған ло ги ка-
сын ба қы лай ды, ғы лы ми зерт теу лер дің ба ғы тын тү сін ді ру ге кө-
мек те се ді. Бұл фи ло со фия мен ғы лым ның рө лі не қа тыс ты ең кең 
та ра ған көз қа рас. 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: