«ХХғ. 60жж кейінгі әдебиет(1960-2000жж.)»

«Қаһар» (1969) романы не туралы?.

2. І. Есенберлиннің тарихи тақырыпқа жазған соңғы

шығармасы қалай аталады, шығарма не жайлы?

3. Қазақ-Ресей қарым-қатынастарын суреттейтін

шығарманың атау және жазылу себебі не?

4. Қазақ-орыс қарым-қатынасының кейінгі тарихын

суреттейтін шығарманың авторы кім ?

62, 63.

романдардың негізгі проблемасын түсіндіру.

2. Тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның алыс қазақ ауылындағы жаңғырығы Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961) романында сөз болады.

3. Соғыс кезінің шындығын Н.Ғабдуллин де «Жігер» (1983) романына арқау еткен.

4. Қ.Қазыбаевтың «Ызғар», Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романдарына тоқталу.

5. Қазіргі қазақ романдарындағы проблемалық сипаттарға шолу жасау.

Бірқатар қазақ романына кешегі өткен соғыс пен соғыс кезіндегі ел өмірінің шындығы негіз болды. Соғыстағы адамды оның дәуірімен, өмір сүрген ортасының шындығымен қат-қабат байланыста көрсету – бұл тақырыптағы романдардың негізгі проблемасы. Адам тағдырына әлеуметтік және адамгершілік тұрғыдан қарау және оның философиялық сырын ұғыну ғана соғыстың шындығын түсіндіреді, адамның өмір мен өлім шекарасында өзімен өзі кездесуін аша алады. Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» (1981) романы соғыс шындығы арқылы көрінетін адамдық қасиеттерді бекіте түсетін осындай шығармалардың бірі. Жазушы мұнда соғыс алапатын суреттей отырып, адамның өзі үшін, тіршілік үшін күресін көрсетеді. Қамқа әжесінің «Шырағың сөнбесін» деген екі сөзде «отың өшпесін», «өмірің, ұрпағың жалғаса берсін» деген мағына барын роман кейіпкері Нәзира соғыс үстінде ұғынады. Қанша қиындық көрсе де, екіқабат жас әйел осы сөзді есіне алады.

Роман оқиғасы соғыстың өзінде емес, майдан мен елдің шекарасында өтеді. Кейіпкерлері әскери адамдар емес, елге қайтарылған офицерлердің әйелдері, бала-шағасы. Соғыс басталып кеткенде елге көшірілген адамдардың көрген, бастан кешкен қиындықтары арқылы жазушы оларды соғыспен бетпе-бет кездестіреді. Соғыстың өзі емес, ұшқыны, түскен жау бомбасының өзі талай елді жалмап, елге жеткізбей жатқанын көреді. Жайшылықта әскери адамдардың күнделікті тіршілігіне көмектесуден басқаны білмеген әйелдердің өлмеу үшін күресі осылай басталады.

Оқиға Нәзираның естелігі арқылы дамиды. Қазақ ауылынан бірінші рет Қасымбекке еріп, ұзап шыққан қазақ әйелі әлі бұйығы, нәзік, көп нәрсені көріп үлгермеген. Өзі жүкті әйел соғыс басталған соң елге қайтады. Жолшыбай жау бомбасы түсіп, вагон өртенеді, көпір бұзылады. Адамдар кейін қарай жаяу шұбырады, немістердің қоршауында бет-бетімен тарау, т. б. Нәзираның тағдыры, көрген қиыншылығы осы жағдайда өрістейді. Ол үлкен өмір мектебін өтеді. Соғыстың біреулерді айырып жатқанын, біреулерді жаңадан кездестіріп табыстырып жатқанын көреді, өлім де түрлі-түрлі болады екен. Нәзира тағдыры арқылы Тахауи осы шындықты жұмсартпай, шынайы суреттейді. Ол осыны жеңе білген адам рухының биіктігіне ден қояды. Ол адамды қайғылы оқиғалар легінде шебер ашады.

Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961) романының тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның алыс қазақ ауылындағы жаңғырығы. Соғыстың оған қатысушылар үшін ғана емес, тылдағы ел үшін де үлкен апат, дүрбелең болғанын, сол тұстағы жоқшылық, қысаңшылдық өмірді жазушы кең суреттейді. Сол арқылы соғыс кезінде майданмен тең сынға түскен ел бейнесі, ел намысын қорғаған жандардың адамдық кейпі жайлы мәселе қозғайды.

Роман оқиғасы алыстағы қазақ ауылында өтеді. Ауылдың бас көтерер азаматтары әскерге алынған. Ауыл шаруашылығы жұмысын атқару әйелдер мен жас балалардың мойнына түскен. Тұрмыс жүдеу, әрі жетіспейді. Осы жағдайда адамдар қандай күйде болды? Жазушыны осы толғандырады. Біреулер ел, майдан мүддесіне адал қызмет етіп, азаматтардың аман оралуына тілектес боп жүр, біреулер жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүріп, тіршіліктің оңай жолына ұмтылады. Соғысқа жарамды ерлер әскерге алынғанда, оған жарамсыз боп қалғандар енді кісімсініп, бала-шағаға билік жасағысы келеді. Ауылдың байлығына, қоғам мүлкіне солар ие боп шығады. Осы тектес проблемаларды Бердібек нақты бейнелер арқылы ашып, соғыстың адамға, адамдыққа сынақ болғанын көрсетеді. Өз кейіпкерлерін адамдықтың тезіне салып өлшейді.

Романның өзіндік әп-әдемі формасы бар. Ондағы оқиғалар Еркіннің әңгімесі арқылы өрбиді. Романның үш дәптері (әр бөлімі бір-бір дәптер) оның өмірінің үш кезеңі ретінде алынып, негізгі сюжет Еркіннің қоғамдық ортадағы тіршілік-тартысын бейнелейді. Басқа адамдар онымен қақтығыста, әр түрлі жағдайда кездесу арқылы танылады. Жазушы ашқан өмір шындығы мен адамдар тағдыры нанымдылығымен бағалы. Роман кейіпкерлерімен де, стильдік, суреткерлік ерекшеліктерімен де ешкімді қайталамайды, өзіндік өнерін танытады.

Соғыс кезінің шындығын Н.Ғабдуллин де «Жігер» (1983) романына арқау еткен. Мұнда «Айнакөл» атты колхоз еңбеккерлерінің сол кездегі қиыншылықтағы өмірі, ерлік еңбегі көрсетіледі. Мәуия атты келіншек екіқабат күйінде күйеуі Сейтақты әскерге аттандырған екен. Ол босанған күні күйеуінен қара қағаз келеді. Қатты қайғыны Мәуия қайсарлықпен көтереді. Ешкімнің ырқына көнбей колхоз жұмысына қатысады. Сейтақтың інісі Мәжен жараланып елге оралады. Оның әйелі Сәруар бір жігітпен жеңіл жүріске түсіп кетеді. Мәжен бұл жағдайда қатты күйзеліске түседі. Ақыры отбасы ыдырайды. Жазушы соғыс апаты адамдар тағдырына қалай әсер етіп, сынға алып жатқанын суреттей отырып, адамдардың көбі жігер танытып, сол сыннан аброймен өткенін ашады. Онда адамдық борыш пен осал мінез, ар мен намыс, намыссыздық тартысқа түседі. Нығымет кейіпкерлерін осындай тартыстың легінде, олардың бойындағы психологиялық жайларды аша бейнелейді.

Осы үлгідегі тартыс пен ұқсас оқиғаларды Қ.Қазыбаевтың «Ызғар» романынан да көреміз.

Қазақ романы ішінде біздің замандастарымыздың бейнесін олардың өндіріс орындарында істеп жүрген мамандығымен, ондағы өзіндік қарым-қатынастары арқылы көрсетуді де мақсат еткен шығармалар аз емес. Өндіріс – Қазақстанның экономикасын көтеріп, кен орындарын игеру, онда жаңа қалалар тұрғызу сияқты үлкен жұмыстардың орталығы. Онда істейтін еңбек адамдарының да өмірі, проблемасы бар. З.Қабдоловтың «Жалын» (1970), Ш.Мұртазаның «Қара маржан» (1976), М.Сәрсекеевтің «Жаңғырық» (1979), А.Жақсыбаевтың «Егес» (1975), «Қорған» (1991), «Бөгет» (1981), Р.Сейсенбаевтың «Өмір сүргің келсе» (1978) атты романдары осындай мәселелерді қозғайды. Бұл романдарда тартыс негізінен өндірістік проблемалардың төңірегінде өрбиді. Жаңа типті іскер маман адамдар сол тартыс арқылы ашылады, өседі. Олардың адалдығы, адамгершілік қасиеттері танылады. Мысалы, «Жаңғырық» романында зауытта сынаққа қойылған металл қорытатын электротермия пеші жарылысқа ұшырағаны сөз болады. Зауытқа шығын келеді, кісі өлімі де болады. Мерзімі бітпеген бұл пешті министрлік пен зауыт басшылары соның алдында ғана асығыс өндіріске қабылдатып, пеш авторларын мемлекеттік сыйлыққа ұсынады. Сынақ мерзімі бітпей қабылдауға қарсы болған цех бастығы Таубаевты демалысқа жібереді. Жарылыстан кейін себептерін ашып әуре болмай-ақ, басшылық пешті «дұрыс пайдалана білмеген» жұмысшыны жазалауға кіріседі. Әуелде «адал тексеріңдер» деп нұсқау берген министр де, комиссия бастығы да, түптеп келгенде, шындықты айтуға бармайды. Осындай тартысты шындықты цех бастығы Таубаев қана айта алады. Роман тартысында адамның адалдығы үшін күрес бар. Ол мансапқорлыққа, даңқ құмарлыққа қарсы қойылады.

Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романының кейіпкерлері Нариман мен Жарас – қатар өскен жас инженерлер. Бірақ өз басын көбірек ойлайтын Жарас Нариманды ылғи дұшпан көреді. Сондықтан оның жолын бөгеп алдын орап отырады. Бұл жолы да солай, ол Нариман іске асырмақ болған кен орнындағы жарылысты апатқа (басқа дәрі қолдандыру арқылы) айналдырады. Нариман сүрінгенмен, құламайды. Өйткені шындық жолы берік. Жазушы осы тартыс негізінде рухани күшті адамды жақтайды. Р.Сейсенбаев та «Өмір сүргің келсе» романында іскер, қабілетті, күшті ұйымдастырушы зауыт директоры Бекен Ысқақовтың кесек бейнесін жасауды көздеген. Мұндағы тартыс та осындай ірі тұлғаны көре алмаған адамдардың іші тар, күйкі қызғаншақтығынан туады. Романның жазу үлгісінде кино туындыларына еліктеу байқалады. Суреттеуден гөрі баяндау, іс-әрекет қозғалысына мән беріледі.

А.Жақсыбаев «Егес» романында бүкіл оқиғаны басты кейіпкер Батырбектің маңына топтайды. Оны әр нәрсеге ой көзімен қарайтын қызу қанды инженер етіп көрсетеді. Ол адамдардың енжарлығына төзбейді. Осыған ұқсас мінез «Қорған» романының кейіпкері Жандос басында да бар. Ол ел басқару, шаруашылықты жүргізудегі келеңсіз көріністерге қарсы шығады. Бірақ қолдау таппай күйзеледі. Оны қабылдап, мән-жайды ұғынған адамдардың өзі шындықты түсінгенімен, үйренген дағдыны бұза алмайды. Жазушы Кеңестік ел билеу жүйесіндегі осындай енжарлықты тап баса көрсетеді.

Ахат романдарының бітімі жинақы, ықшам келеді. Жазушы көп сөзді емес. Алайда оларда кейіпкер басындағы психологиялық күйлер терең ашыла бермейді.

Қазіргі қазақ романында проблемалық сипат молайғанын ауыл өміріне арналған шығармалардан көреміз. Өмірде барды тізе бермей, дамудың жаңа кезеңі күтіп тұрған мәселелерге көңіл аудару, адамды сондай жаңалық үшін күресте көрсету бұл жанрдың тәуір үлгілеріне тән. Осындай ауылды өркендетудің саяси-әлеуметтік ойларын түйіп өскен жаңа адамдар бейнесін жасауда К.Ахметбековтің «Ақдала» (1975), М.Сүндетовтің «Қызыл ай» (1978), Д.Досжановтың «Дария» (1976) романдарының елеулі орны бар. Бұларда шаруашылық проблемаларын фон етіп алып, рухани әлемі бай, қоғамдық іске жауапкершілігі мол, адамдық, азаматтық қылықтары көңіл толтыратын кейіпкерлердің жаңа бейнелерін ашуға ұмтылыс бар. К.Ахметбековтің Бекмахановы – қазіргі заман басшыларының соны типі. Шаруашылық басшылары ішінен Таусаровтың да бейнесі жарқын көрінеді. Мағзұм романында Жайық бойындағы ауылдың өскелең бағыты, тіршілігі мен мәдениетінің өсуі, ел дәулетін жасап жатқан адамдар көрсетіледі.

Қазіргі роман тақырыбы жағынан шектеуге келмейтін дәрежеде өсіп келеді. Ә.Таразидың («Тас жарған», «Кен»), Қ.Ысқақовтың («Қара орман», «Тұйық», «Ақсу-жер жаннаты»), Р.Тоқтаровтың («Ертіс мұхитқа құяды», «Жердің үлгісі», «Ғасыр жаны»), Ж.Нәжімеденовтің («Даңқ пен дақпырт»), М.Сүндетовтің («Ескексіз қайық»), Ө.Қанахиннің («Құдырет»), С.Досановтың («Тау жолы») романдары негізінен адам тағдырын нысана етіп, қоғамдық ортаның әрқилы сырын танытуға ұмтылысымен бағалы. Ә.Тарази, Қ.Ысқақов, Ө.Қанахин адам сезімі мен жан толғанысын, күйзелісін ашуға құмар.

«Құдырет» – отбасылық романдар үлгісімен жазылған. Онда

кейіпкерлердің отбасылық өмірі, махаббаты суреттеледі. Роман оқиғасы әкесі өліп, сүйенішсіз қалған жетім қыздың профессор Бекмырзаның көмегімен оқуға түсуіне, сөйте жүріп өзінен 32 жас үлкен профессорға күйеуге шығуына, әуелде жастықпен ойланбаған қыздың кейін күйеуінен суынып, махаббатын іздеуіне және оның сәтсіз аяқталуына құрылады. Оның басты кейіпкері Гүлнұр – өмірден орнын таппай күйзелген, адал сүйіспеншіліктен күйік тартқан, сөйтіп барып морт сынған қайшылықты бейне. Оның қылығына сын көзімен қарап отырсаң дау түптеп келгенде, айыптай алмайсың, махаббатқа еліткен жазықсыз жанды мүсіркейсің. Жазушы кейіпкерін үлкен психологиялық толғаныста көрсете алған.

Сонымен қатар бүгін көп жазылып жатқан қазақ романынының жетіспеушілігі де осы шығармалардан көрінеді. Олардың көбінде шын романға тән тұтастық, ойлау мен түйіндеудің кеңдігі жетісе бермейді. Роман боларлық үлкен мақсат қойылмай, әр нәрсенің басы бір шалынады Мұны К.Ахметбековтің «Қасірет» (1991) романынан анық байқауға болады. Бір қарағанда онда проблема көп сияқты. Тұрмыстық суреттен басталып, әлеуметтік жайға ауысатын роман көріністерінде ойландырар мәселелер аз емес. Ол қала тіршілігінің кейбір сәттерін қозғайды. Қала үйлерінде ит асырау (бала емес), таңертең сүт кезегіне баратын, үй шаруасын істейтін еркектер, ардагерлер, қазақ мектебіне таң сәріден баласын сүйретіп жүрген ата-ана, т. б. «ШаҺарлы жердің тіршілігінде жүйкеге де, діңкеге де тиетін нәрсе аз емес» дейді автор. Ауылда мал бағу, қиындап кеткені, жайылымдық жерлердің жыртылып тасталғаны, колхоздың құрып кетуі, ауылдағы қазақы дәстүрлердің өрісі тарылып бара жатқаны сөз болады. Осылардың бәрі белгілі бір романдық оқиғаларға, характерлерге сіңсе, бір сәрі. Сондай тұтастық, романға тән ойлау мен кеңдік жетісе бермейді.

С.Досанов шығармасына интелигенция өмірін арқау етеді. Онда таланттылар да, әркімнің алдын орап кететін талантсыз жылпостар да бар. Бірақ соның бәрін жинақтайтын тұтас идея, композициялық тұтастық жоқ.

Бұл романдар, негізінен, сексенінші жылдардың орта кезіне дейін жазылған. Ол – Кеңестік идеологияның күшті кезі, сондықтан оларда суреттелген өмір шындығы негізінен Кеңестік дәуірдің «артықшылығын» мойындауға құрылады. Жаңа адамдар, өмірді жақсарта түсу жолындағы ой-пікірлер – бәрі де сол идеяның төңірегінде қызмет етеді. Социалистік реализм өмір шындығын бір жақты ғана, тек күнгей жағын алып көрсетуді, социализм қоғамдық дамудың ең биігіне жеткен шыңы екенін дәлелдеуді мақсат етті де, сол өмірдің екінші беті – көлеңкелі жағы ескерілмеді. Бұл ұғымға сексенінші жылдардың орта тұсында біздің қоғамымызға кірген – қайта құру идеясы біраз өзгерістер кіргізді. М.Горбачев КОКП XXVII съезіндегі баяндамасында шындықтың жалпылама емес, нақты түсінік екенін, ол жасампаздықпен бірге қоғам дамуының қайшылықтарынан, жеңістермен бірге сәтсіздіктерден де көрінетінін еске салды. Бұл Кеңес қоғамы өткен сәтсіздіктерге, тарих сабағына да көңіл аударуға, оны суреттеуге болады деген сөз еді. Ал, Қазақстан тарихында мұндай сабақтар аз емес-ті. Байларды тәркілеу мен шаруаларды колхозға күштеп кіргізудің зардаптары, аштық пен жоқшылық, 1929, 1937, 1954 жылдардың қазақ зиялыларын қанды қырғынға ұшыратқан зобалаңы, мезгіл-мезгіл ұлт өкілдерін тежеуге салып, ұлтшылдықпен қорқытып отыратын партия саясатының науқандары тарихтың өмірде болмағандай, ұмыт боп келе жатқан беттері болатын. Халықтың ұлттық санасы оянып, ел тәуелсіздігі идеясы күн тәртібіне қойыла бастаған кезінде қазақ қаламгерлері де сол бір жылдардың оқиғаларына бетбұрыс танытты. Осындай игі бір бастаманы Б.Қыдырбекұлының «Алатау» (1986-1991), С.Елубаевтың «Ақ боз үй» (1989) романдарынан көреміз. Балғабек романының екінші кітабында Жетісу бойындағы колхоздастыру шараларының әсіре белсенділікпен жүргізілгенін, салығын төлей алмаған шаруалардың азын-аулақ малын, қолда бар астығын тартып алып, өздерін аш қалдырғанын, көктемде егін егуге көлік болмай, соқаны адам жегіп айдауға жол берілгенін, 1932 жыл аштығының қайғылы оқиғаларын суреттейді. Оқуға қиын, сезімге ауыр тигенмен, қазақ халқы бастан кешкен қайғылы кезеңнің шындығы. Абақ (роман оқиғасы соның аузынан айтылады) өзі көрген осы сұмдықтарды егіле отырып әңгімелейді.

Ал, С. Елубаев ақ боз үй тұрғындарының тағдырын бейнелеу арқылы Кеңестік жаңа өмірге ауысудың ауыр өткен кезеңін – 1929-1932 жылдардың қайғылы оқиғаларын романына арқау етеді. Ақ боз үй иесі Пахраддин бай мен оның бәйбішесі Сырғаның роман басында суреттелетін салтанаты соңында сағымға айналып, олардың аштықтан, ұзақ жолдан титықтап құм басында қалғаны көрінеді. Қаракер құнан мініп, шайқалтып жүрген жас қызы Хансұлу өз үйінің қойшысы Қозыбағарға бұйырып, аяғында басқа жігітпен қашып кетеді. Басында үстіртті мекендеген көшпелі елдің жайма шуақ тыныш күйін суреттеген жазушы кәмпеске басталған соң бүлінгенін, күштеу мен зорлаудың етек алып, елді есінен тандырғанын көркем суретпен ашады. Ел ата-мекенінен қаша бастайды. Пахраддин ауылы Ауғанстанға бет алған жолында ұрыларға тап болып, талан-таражға түсіп, қырылады. Романдағы адамдар тағдыры әр түрлі және қызықты. Сонымен бірге көшпелі мал баққан түйелі елдің салт-дәстүрі, түйе тіршілігінің бұрын көпке таныс емес шындығы тартымды оқылады.

Осы тақырыпы С. Елубаев «Мінажат» (1993) романында жалғастырды.

1993 жылы М.Мағауиннің «Шақан шері» атты кітабы жарық көрді. Оған жазушының ертерек жазылып, басылмай қалған екі романы («Шақан шері» – 1984, «Сары қазақ» – 1991) кірген. Мұның екеуі де тоталитарлық жүйенің адам тағдырын ойыншық көрген кезінің трагедиясын бейнелеуге арналған.

Шақан шері – ел ортасынан бөлініп, адам тағысынан қашып жүргенде, даланың тағысы Жолбарыс оның әйелі мен баласын жейді. Соған кектенген Шақан өмір бойы Жолбарыс атып, оның тұқымын құртады. Аң атаулыдан кек алып, мерейі үстем боп келген ер мінезді Адам патшаның жендеттерінің қолына түседі. Әр түрлі жалаға ілігеді. Түрмеге алынып, Сібірге айдалады. Намысшыл, кекшіл Шақан алысарға дәрмені болмай, дүниеден өтеді. Роман идеясы шартты оқиғаларға құрылғанмен, табиғат әлемінде еркін, ойына келгенін істей алатын адамның қоғам қыспағында әлсіз, сорлы екенін көрсетуге құрылады. Сол арқылы адам қанын судай шашқан кешегі тоталитарлық жүйенің сырын да ұқтырады.

Ал, «Сары қазақ» романында тарихи деректің шындығы бар. Оның кейіпкері Станислав орыс жерінде туады (1895 жылы). 1911 жылы гимназия бітіреді, Петербург университетінде оқиды. Сонда жүріп революциялық оқиғаларға араласады. Қолға түсіп, жер аударылады. Содан қашып қазақ ортасын, Сыпатай байдың ауылын паналайды. Жайлы орын тапқан Станислав Стамбек атанады. Қазақ қызына үйленеді. Сары қазақ атанып, қазақ даласында қала береді. Бұдан кейін болған революциялық толқулар, ақтар мен қызылдардың алма-кезек ел үстінде қылыш ойнатуы, орыс отаршылдығының қазақ даласын дүркіретуі – бәрі сары қазақтың көз алдында өтеді. Ол Кеңес өкіметін көреді. Зорлап колхозға біріктірудің, байларды аластап жер аударудың, халықтың аштан қырылуының куәсі болады. Сыпатай бай Стамбекті ертіп, елсіз, күнсіз бетпақ далаға қашады. Жалғыз үй тыныш өмір кешеді. Уақыт өтеді. Сыпатай да, әйелі де қайтыс болады. Үйге Стамбек ие боп қалады. Бір күні адасқан геологиялық экспедицияның ұшағы ауыл үстіне келіп қонып, Стамбекті қолға түсіреді. Ол жауап үстінде өліп кетеді. Мұнда да отаршыл, тоталитарлық жүйенің қазақ халқына жасаған зорлығын жазушы Стамбек көзімен суреттеп, оған «неге бұлай? өкімет солардыкі емес пе еді?» деген сияқты сұрақ қойғызады. Жазушы қазақтың кең мінезін, бауырмалдығын да осы бейне арқылы таныта алған.

М.Мағауиннің бұл шығармалары қазақ халқы бастан өткен зобалаң жылдардың бейнесін танытуда бағалы орын алады.

Т.Әбдіков «Өліара» романында тоталитарлық жүйенің адамға түскен салмағын ағайынды жігіттер Асқар мен Бәйтеннің тағдыры арқылы ашады.

Осы үлгідегі бірқатар ізденістерді Әкім Таразидің романдарынан көреміз. Әкім шығармаларында көбінесе адам мінезін, оның психологиясын ашуға ұмтылады. Тұрмыс детальдарын нақты беріп, тоғышарлықты, пайдакүнемдікті, көре алмаушылық, қызғаныш сияқты кесепаттарды тауып суреттейді. Оның бас кейіпкері жақсы адам болады да, жалақорлықтан жапа шегеді. Оның Омары («Бұлтқа салған ұясын», 1978) сондай адам болатын. Ал, «Қорқау жұлдызда» (1995) бүкіл тоталитарлық жүйенің бітім болмысын Лима (Сәлима), Тұңғатар бейнелері арқылы көрсеткен. Олар қорқау қоғам туралы ойларын ашық айтады.

Соңғы жылдардың елеулі туындысының бірі – Р.Тоқтаровтың «Таңбалы жарғақтың құпиясы» атты романы. Мұнда да қазақ тарихын, жалпы көшпелілер дәстүрінің жалғасуы заңдылығын көркемдікпен тануға ұмтылыс бар. Роман кейіпкері Ұлысбек көшпенділер өмірін, көне дәуір тарихын археологиялық қазбалар арқылы зерттейді. Сол арқылы дәуірлер байланысын, ерте заманнан бүгінге ауысқан проблемаларды қозғайды. Адамның бас бостандығы, елдік намыс, татулық, бірлік, ар тазалығы үшін күрес сияқты ерте заманда маңызды болған мәселелер әлі де күшін жоймаған. Алауыздық қай қоғамның болса да түбіне жеткен. Өмірдің қымбаттығы, адамның рухани күштілігі – өлмес тақырып. Оны біз сол Ұлысбектің көзінен айырылған тұсында да байқаймыз. Жазушы оған рухани таза емес, сондықтан да күші жоқ Мүлкібайды қарсы қояды. Қоғамдар байланысы туралы жаңаша ойланған романда шұбалаңқылық, кейде оқиға жүйесінен жаңылысып қалушылық та бой көрсетеді.

Мұндай олқылықтар қазақ романы едәуір табысқа жетті дегенмен, оның дамуы мүлтіксіз емес екенін байқатады. Өмір шындығын терең барлап жинақтай білу, көркемдік типтендіру, оқиға таңдау мен талғам, басты кейіпкерлердің кесек, даралығы – қазақ романдарының әлі де алып болмаған биігі. Ойға келгенді айту, көргенді тізе беру, көп сөзділік те кездеседі. Қазақ романы әлі де осы бағытта ізденісін жалғастыруға тиіс.

суреттеледі?

2. Б.Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» (1961) романы не жайлы?

3. Н.Ғабдуллин де «Жігер» романына нені арқау еткен?

4. Қ.Қазыбаевтың «Ызғар», Ш.Мұртазаның «Қара маржан» романдарының қандай кейіпкерлері бар?

5. Қазіргі қазақ романдарындағы проблемалық сипаттар не?

51, 63, 70, 74, 75, 76,77,78,79,80,81,82,83,84.

қалыптасу тарихы,стильдік қыры және жазушы дүние-

танымына байланысты ерекшеліктерін түсіндіру.

Тірек сөздер: Повест,әңгіме,жанр, көсемсөз, очерк, Ұлпан, Гүрбелжін, Есеней,

Ежелгі дұшпан т.б.

2.Ғабит Мүсіреповтің озық туындылары «Кездеспей кеткен бір бейне», «Ұлпан» повестеріне тоқталу.

3. Халық тарихының қилы-қилы кезеңдері мен тарихи оқиғалар жайлы жазылған шығармаларға тоқталу.

4.Бұл дәуірдегі әдебиетке ауыл өмірін жырлай келген жастардың шығармаларына тоқталу.

5. Қазіргі қазақ повесінің сәтті ізденістері.

Бұл дәуірдегі қазақ прозасының бір сала жетістіктерін повестің жанрлық дамуынан да көруге болады. Көркем прозаның көлемді үлгілерінің бірі – повесть бұл кезде сан жағынан да көп жазылып, бірталай әдеби-эстетикалық жүкті арқалады, көркем творчествоға еркіндік көзімен қарауға алпысыншы жылдардың басында басталған бет-бұрыс, алдымен, осы жанрда молырақ көрініп, кейін жалғасын тапты. Ол бұрынғы жаппай баяндаудан, шұбалаң қылықтан арылып, жинақтап айтуға, көркемдікке жетіле түсті.

Бұл жылдары қазақ повестерінің тәуір үлгілерін Ғабит Мүсірепов жасады. Оның «Кездеспей кеткен бір бейне» (1967), «Ұлпан» (1974) повестері қазақ әдебиетінің осы жанрдағы озық туындылары саналады. Алдыңғы повестің басты кейіпкері – Сәкен Сейфуллин, белгілі революционер, ақын, Кеңес өкіметін орнатушы қайраткерлердің бірі. Алайда Кеңес дәуірінің шындығын фон есебінде пайдаланғанмен, жазушы оны мадақтап жатпайды. Ол, негізінен, кейіпкердің рухани өміріне, характеріне көңіл бөледі. Ол адамды ардақтауға, оның азаттығы жолындағы күресі идеясына берік Еркебұланның біртұтас характерін сомдаған. Еркебұлан бойындағы сезім сұлулығы, арманның асқақтығы, оның жан дүниесінің мөлдірлігі мейлінше ұтымды суреттеледі. Ғабиттің повесін «поэма» деп атауы да оның сыршыл, лириктік сыпатынан туған болу керек. Шынында да, шығарма прозамен жазылған жырдай, ақындық албырт сезім мен жүрек сырын бейнелейді. Оның күрескерлігі мен ақындығы қос өрімдей үзілмей, бірін-бірі толықтырып отырады. Еркебұланның Ақлимаға кездесуі, көрген түстей жарқ етіп, қайта жолығыспауы – ақын аңсаған алыс арманның, өшпес махаббаттың, өмір сұлулығының символындай елестейді.

Ал, «Ұлпан» арқылы жазушы біздің қазақ әйелінің тарихи тағдыры жайлы ұғымымызды жаңартты. Халық сүйіспеншілігіне бөленіп, елдің анасы болған, күрескер қазақ әйелінің кесек бейнесін жасады. Тарихта болған Ұлпанды көркем бейнеге айналдыруда жазушы өмірдің шындығын сәл көтере түсер, өз ортасынан оқшау шыққан адам екенін танытар романтикалық бояулар қосады. Қарапайым қазақ қызының ісі де, қылығы да бір көргеннен кесек танылады. Оны алдымен Есеней көреді. Сондықтан да ол қосылғаннан кейін Ұлпанның бетінен қақпай, ерік береді. Өр мінезді әйел Есеней атына да кір келтірмей, тіршілікті өз ырқымен құрады. Оның қайырымдылығы, ашықтығы, ел-жұртпен жарасымдылығы атын тез шығарады. Ұлпан қылығын баладай қызықтап, Есеней құптайды. Есеней-Ұлпан бейнелері, солай бірін бірі толықтырып көтеріледі. Осылай етекбасты әйел тағдыры мен Ұлпан ортасындағы тартыс Ұлпан пайдасына шешіледі.

Ұлпан өмірінің трагедиямен аяқталуы да заңды. Беймезгіл заманның пәлеқор саясаты Ұлпан үйіне Торсан боп кіреді де, оның байлығын да, беделін де өзіне пайдаланып кетеді. Біжікен өлімі Ұлпанның сахнадан ысырылуын тездетеді. Сөйтіп, қоғам мен адам арасындағы қайшылық Ұлпанды жеңумен шешіледі. Әділетсіз заманда басқаша шешім болуы да мүмкін емес еді.

Повестің стилі байсалды, өмір шындығын кең қамтып, асықпай суреттеуге құрылған.

Тарихқа қызығушылық, сол негізде халық тарихының қилы-қилы кезеңдері мен тарихи оқиғалардың қоғам, адам өміріндегі орны, рөлі жайлы ойлану жас қаламгерлер тарапынан да көбірек байқалды. Ә.Кекілбаевтың «Ханшадария хикаясы», «Күй», А.Сүлейменовтің «Бесатар», Н.Әбутәлиевтің «Қайран Нарын», Қ.Мұхамбетқалиевтің «Ежелгі дұшпан» сияқты повестері көшпелі халықтың қаһармандық салты мен рухани биік өмірін романтикалық бояулармен жаңғыртуға арналды. Әбіш повестері халық жадында сақталған көне сюжеттер мен аңыздарды көбірек бағдар тұтады. Содан бүгінгі заман үшін қажетті жаңа мазмұн іздейді. Сол мазмұн арқылы жалпы адам баласының мәдени-эстетикалық, философиялық ой-пікіріне қосар жаңалық барына назар аударады. Бұл кешегі кеңестік идеологияның қазақтарда, жалпы көшпелі елде социалистік революцияға дейін тарих болған жоқ деген ұғымына, белгілі дәрежеде, жауап болып табылады. Көшпенділер өмірінің бүгін ұмытыла бастаған өмір санатына, этнографиялық детальдарға мән бере қарайды. Оларды адам жанының иірімін ашуға пайдаланады. Күйші Абылдың өнерімен қазақ-түрікпен жаулаушылығын тоқтатып, оларды достыққа, бірлікке үндеуі бүгін осылайша жаңа естіледі. «Ханшадария хикаясында» Гүрбелжін ханшаның өзіне қызығып, сол үшін таңғұттарды қырған, ең соңында күйеуі Шидүргінің басын алған әмірші Шыңғысты төсекте өлтіруі зұлымдық пен қара күштің махаббат, адалдық алдында дәрменсіз екенін дәлелдеуге құрылады.

А.Сүлейменов сюжетті адамдар арасындағы психологиялық тартысқа негіздеп дамытады. Онда 1916 жылғы көтеріліске қатысушы Төрехан мен оның ұлы Сәруардың патшаның жазалаушы отрядының қолына түсуі суреттеледі. Кек алу үшін Төреханның жақтастары орыс офицері Иноземцевті қолға түсіреді. Оны Төреханмен айырбастамақ болады. Бірақ отряд бастығы Крейгель Төрехан мен баласын атып тастайды, айырбас идеясы іске аспай қалады. Осы бір қарапайым сюжет арқылы жазушы кейіпкерлер тағдырын шытырман иірімге салып, өмір үшін арпалыста көрсетеді. Іске аспаған арманның ащы шындығын қинала суреттейді. Ол психологиялық проза үлгісінде жазылған.

Ал, «Ежелгі дұшпан» белгілі Махамбет ақынның Баймағанбет Сұлтанмен қақтығысына құрылған. Повесть аты да Махамбеттің Баймағанбетке айтқан атақты жырынан («Ежелгі дұшпан ел болмас») алынған. Жалпыға мәлім осы тартысты жазушы басқа қырынан келіп шешеді. Соңына жансыз салып, Махамбетті өлтірткен Баймағамбет ақыры дұшпансыз тыныш өмір сүруге көшеді. Оған бұл «тыныш» емес, қайта «мазасыз» өмір боп көрінеді. Талас-тартысы жоқ, қызығы жоқ, күресер теңі жоқ тіршіліктің өзі оған қызықсыз көрінеді. Мұның өзі өмірдегі тартыс тепе-теңдікке құрылғанын, оның бұзылуы өмірді мағынасыздандырады деген ойға саяды.

Бұл дәуірдегі қазақ повесінің басым көпшілігі бүгінгі заман тақырыбына, замандастардың бейнесін жасауға арналған. Олардың да белгілі тарихи ізі бар. Алыс тарих болмаса да, біз өткен Кеңестік дәуір шындығын бүгінгі күннің биігінен таразылап көрсетеді. Бұл тұрғыда С.Шаймерденов повестерінің ерекше маңызы бар. Бұл жылдары ол «Жыл құсы» (1969), «Марғау» (1975), «Мәжнүн тал» (1978) атты повестерімен қазақ прозасына елеулі жаңа ойлар, көркемдік таным әкелді. «Жыл құсы» повесінде даланың еркін өскен ұлы Битабардың бейнесін мейлінше әдемі жасаған. Өмір ауылдағы қатынастарды ыдыратып, елдің бәрін қалаға, өндіріске қуа бастаған тұста өндіріске жұмысқа барған ол өз танымынан жат ортаға көндіге алмай, ауылына қайтады. Кең далада еркін өсіп, күші мен қолына сенген ол ешкімге тәуелді болуды қаламайды. Өз ортасының олпы-солпысын, бірбеткей доғалдығын сақтап өскен адамның қыр баласы екені бірден танылады. Мұнда жазушы көшпелі Қазақтың революцияға дайындықсыз келіп, оны қабылдаудың қиындыққа түскенін бүкпесіз аңғартады.

Ал, «Марғау» повесінде жазушы Лезбай қойшының «Марғау» дейтін иті арқылы үй-ішілік тартысты, сол үй маңындағы адамдардың қарым-қатынасын шебер суреттейді. Адамды, оның тіршілігін ашудың мұндай жолы әдебиетке жат құбылыс емес. Сафуан осы дәстүрді дамыта отырып, Лезбай–Ұмсындық–Қарғабек қатынастарын Марғаудың көзімен ашады, Қарғабектің алаяқтығын шенейді. Онда иттің түйсік-бітімі, күйініш-сүйініші нанымды берілген. «Мәжнүн тал» повесінде Сафуан лирик жазушы ретінде көрінеді. Ол туған даланың табиғатын адам сезімімен, оның ұлылық, әсемдік туралы ұғымымен байланыстырады. Суретші Бағланның шығармашылық шабытты табиғат көркінен, Әспет қыз бейнесінен алуға ұмтылысы осыны аңғартады. Бағлан мен Әспет кездескен Мәжнүн тал – қазақ даласының аруақты мекеніндей әсер қалдырады.

Сафуан повестері оның жазушылық өнерге деген биік талғамын, өмір сыры жайлы толғанысын бейнелейді. Ол осы дәуірде бұл жанрдың көркемдік баюына, тақырыптық тереңдеуіне, лириктік сыпатына мол үлес қосты.

Бұл дәуірдегі жанр жүгін көп атқарған жастар болды. Олардың көбі әдебиетке ауыл өмірін жырлай келді. Ал ауыл деген, қанша дегенмен, біздің ұлттық ұямыз ғой, сондықтан ауыл өмірін, оның адамдарын жазу арқылы жас таланттар өзінің өскен ортасын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, тұтастай алғанда, ұлттық тұлғасын ашуды мақсат етеді, ұлттық ұғым-түсінікті, ұлттық психологияны кең түсіндіреді. Бұл тұрғыда М.Мағауиннің «Тазының өлімі», «Қара қыз», С.Мұратбековтің «Жабайы алма», «Жусан иісі», О.Бөкеевтің «Қар қызы», «Сайтан көпір», Ә.Кекілбаевтың «Шыңырау», Д.Исабековтің «Тіршілік», «Дермене», «Сүйекші», Т.Әбдіковтің «Ақиқат», «Әке», Т.Нұрмағамбетовтың «Қош бол ата», «Тұнық су» т. б. повестері ауыл өмірі мен ауыл адамдарының характерін жаңа қырынан аша білуімен, идеялық-көркемдік ізденістерімен бағалы. Оларда ұлттық психологияның биік көрінісі болған, «даланың иісі бұрқырап» (С.Жиенбаев) жүрген ауыл қарттарының кесек бейнелері жасалады. Тоқсанбай («Дермене»), Қажымқұл («Тіршілік»), Сейсен («Әке»), тағы басқалар тек адамгершілік пен имандылықтың ғана тұтқасы емес, күн санап жастары қалаға кетіп ұмытыла бастаған ана тіліміздің де қамқоры, ұлттық сананың мектебі болып көрінеді. Оралхан повестерінің қайсар мінезді кейіпкерлерін де ауыл, таудың боранды қатал табиғаты тәрбиелеген. Сайынның жабайы алма жеп, жусан иісін бойына сіңіріп өскен балалары да ауыл перзенттері. Мұндай ұлттық тұлға жасау проблемасы жоғарыдағы повестердің көбінде-ақ жақсы шешілген. Мұхтардың Айгүлі мен Қазысы, Сайынның Аяны мен Қанаты, Әбіштің Еңсебі, Төленнің Сайлауы мен Болаты, тағы басқалар өзіндік мінез-құлқымен ерекшеленген. Олардың бойында жалпы адамға тән мінез бен қылық бар. Өмірден үйренеді, қате басады, сабақ алады. Образ диалектикасы дегеніміз осы. Ал, бұрынғы дәуірде жастар бойынан талап етілетін идеологиялық ұстамдылық, үгітшілдік, дидактизм оларға жат. Бұл жас авторлардың үйреншікті дағдыдан, стандарттан бойын аулақ салып, саясатшы емес, суреткер есебінде өсіп, қалыптасқанының белгісі.

Қоғамның әділетсіз қыспағына түскен адамдар тағдырына үңілуде Д.Исабековтің сәтті ізденістері байқалады. Оның повестерінде тағдыры ауыр адамдар көбірек суреттеледі. Соған қарамастан оларды рухына тән оптимизм көтеріп, тіршілік етуге ұмтылдырады. Бұл, әсіресе, «Сүйекші» повесіндегі Тұңғыш бейнесінен танылады.

Ауыл мен қала өмірін суреттеді деп шартты түрде бөлінгенмен, бұлардың арасында алшақтық жоқ. Қала жастары да ауылдан шыққан, бірақ оқу бітіріп қалада қалып, соның ғұрпын бойына сіңірген адамдар. Мұндай тақырыптағы шығармалар ауылда көбірек көрінетін ұлттық белгілердің қала адамдары бойында азайып бара жатқанына назар аударады. Қ.Мұхамедқалиевтің "Ескі достарынан" мұны анық көреміз. Повестің басты кейіпкері қалада оқу бітіріп ауылға кеткен Нұралқан жеті жылдан соң қалаға келіп, ескі достарын іздейді. Ол студенттік ақкөңіл, адал достықтың уақыттың тежеуіне түсіп өзгере бастағанын көреді. Сөйтіп, достарымен алаңсыз демалам деп келген Нұралхан ойына ой жамап қайтады. Неге бұлай? Достық қайда? Жазушы осы арқылы әңгімені моральдық-этикалық тұрғыға бұрады.

Қала мен ауылдың ара қатынасы, байланыс Т.Нұрмағамбетовтің «Тұнық су» повесінде де жап-жақсы көрініс тапқан. Жазушы реализмі айғайсыз, жұпыны шындыққа құрылады. Ол характер ашар детальдарды орынды пайдаланады. Табиғат пен адамның байланысы, ел сүю, жер сүю сезімдері повесте кейіпкерлердің психологиялық күйімен астаса шешім табады.

Өмір қандай күрделі жан-жақты болса, әдебиет ізденістерінің проблемасы да, тақырыптық ауқымы да кең. Бұл қазақ повестерінің әр алуан түрінен байқалады. Адам тағдырын негізгі нысана етіп ала отырып, әдебиет оның адамгершілік жолындағы күресінің маңызды жақтарын зерттеуде. Өмір дамуы біркелкі еместігін, оның көп проблемалығын біз Қ.Жұмаділовтің «Саржайлау» (1998) повесінен танимыз. Шындықты романға тән эпикалық суреттермен бейнелеуге құрылған бұл повесте ауыл шаруашылығын өркендету жолындағы ескі ұғым мен жаңашыл идея тартысы сөз болады. Жердің құнарына қарамай, барлық совхозды бірдей егін егуге зорлаған идеяға қарсы жаңа пікір бой көтеріп, жері қуаң ауылдарды таза мал шаруашылығына мамандандыруды ұсынады. Ал, ауыл басшысы жоғарыдан алған нұсқауды орындаудан аса алмайды. Ауылдың колхоз, совхозға бірігіп, нұсқаумен өмір сүрген кезіндегі мұндай тартыстың бүгін күні өткені де байқалады.

Қазақ повестерінің бір алуаны соғыс туралы естеліктерге құрылған. Бұл тақырыптағы туындылар соғыс кезінің ауыртпалығын басынан кешкен әйелдің (К.Қазыбаевтың «Құпия» повесі), алыс ауылда сол кездің қиыншылығына куә болған баланың (Д.Исабековтің «Біз соғысты көрген жоқпыз» повесі), еңбек армиясының қатарында болған азаматтың (О.Бөкеевтің «Бәрі де майдан» повесі) әңгімелері түрінде жазылған. Бұлардың бәрі де алыстағы қазақ ауылының жоқшылық пен аштық жайлаған кейпін шебер суреттеп, аянышты тағдырларды ашады. Оралхан кейіпкері еңбек армиясындағы қызметтің ауырлығын айтып, оны бүгін жеңіс тойына шақырмағанына өкпелейді. Соғыстың адам басына салған ауыр зардаптары Қ.Найманбаевтың «Көкем екеуміз» атты повесіне де негіз болған. Мұнда панасыз мүгедек Құрман мен жетім бала Нұртастың туысуы екеуінің арасындағы жылы қарым-қатынас әдемі суреттелген.

Адамның адамгершілік қасиеттерін анықтауда, оның рухани байлығын биік азаматтық тұрғыдан түсіндіруде махаббат тақырыбының да өзіндік маңызы бар. Бұл тақырыптағы повестер адамның ескірмейтін, тозбайтын сезім байлығын жаңа жағдайларға байланыстыра зерттейді, одан адамды өмірге құлшындыратын, алға сүйрейтін өршіл идея іздейді.

М. Мағауиннің «Мәңгілік күй» атты повесі екі хикаядан тұрады. Бірі – жолаушылап жүріп, аэропортта кездескен жазушы, композитор, суретші үшеуінің алғашқы махаббаты жайлы сырлары да, екіншісі – күйеуі сотталған жас әйелге кездескен шофердің әңгімесі. Екі хикаяға ортақ идея -махаббаттың мәңгілік күйі. Бірақ Мұхтар әр хикаяны өзінше дамытып, тың мазмұн береді. Жазушы мен суретшінің алғашқы махаббаты жүректе сөнбеген жалынға, арманға айналып, олардың шығармашылығына, әсемдікті тануына дем беріп жүрсе, композитор сүйген әйеліне үйленіп, "арманына" жетеді. Алайда сүйгені – сырты алдамшы, іші «аждаһа» боп шығады. Екінші хикаяда Мұхтар махаббатты қорғай алатын, ол үшін өзін де құрбан етуге әзір азаматтың тұлғасын ашады.

Б.Мұқаев «Жедел жәрдем» повесінде адасып қалған алғашқы махаббатын қайта тапқан адамның жан тазалығын суреттесе, О.Бөкеев «Мынау аппақ дүние» повесінде жас жігіттің тұңғыш сезім күйін, дүниенің бәрін әппақ тұтып, «бозбалашылықтың боз атына» мініп жүрген көңіл күйін ашады.

Ал, А.Мекебаевтің «Жар жағалаған қыз» повесінің кейіпкері Мұңлық алданған, намысы тапталған қыз. Оның ылғи жар жағалап жүруі – жоғалған махаббатын іздеуі. Повесть адамгершілік мәселесін шын махаббат жолында құрбандыққа шалынған қыз тақырыбы арқылы қозғайды.

Бұл айтылғандар, бір тақырыптағы шығармалардың өзі, өмірдегі сияқты, әрқилы жолмен дамып, түрліше аяқталып, шешіліп жататынын көрсетеді. Оның бәрі, түптеп келгенде, өмір шындығын танудың, түсінудің жолдары.

Шындықты тану мен оны көркем бейнелеудің әр түрлі жолдарын іздестіру соңғы жылдардағы әдеби процестің елеулі ерекшелігі болып табылады. Сондай жайдың бірі – шындықты шартты оқиғалар мен аңыздық сюжеттер негізінде ашып, сол арқылы адам өмірінің өзекті мәселелерін қозғау, ұқсас жайларды суреттеу негізінде жалпы адамға тән гуманизмді көрсету. Шындықты танудың бұл жолы адам тіршілігінің әлеуметтік, адамгершілік негіздерін тануға жол ашады, өмірді аллегориялық бейнелермен толықтырады. М.Сқақбаевтың соңғы жылдары жазған шығармаларында осы сыпат танылады. Жазушы "Ұят туралы аңыз" повесін аңыздық сюжетке құрған. Оның негізіне адам баласын үнемі толғандырып келген зұлымдық пен адалдықтың күресі алынған. Ертегілік оқиғаларға нақты адамдық бейне араласады. Ол суреттеген Тәңірі періштелер Шапағат пен Кесепат та аңыздық күйден көркем бейнеге айналған. Повесте жалпы адамдық проблемаларды гуманистік тұрғыдан шешуге ұмтылыс бар.

«Ғажайып бала» повесінде Марал өмірде сирек кездесетін құбылысты – ғажайып баланың өмірін сөз етеді. Сонымен бірге ғажайып баланың маңындағы адамдар қарым-қатынасының күрделілігін ашады. Адамдық әлсіздіктер бірін-бірі қағып-соғып, мұқатып, ақыры ғажайып баладан айырып тынады.

Қазіргі қазақ повесінің сәтті ізденістері К.Сегізбаевтың «Жылдың ең қысқа күндері», Ж.Түменбаевтың «Ауыл шетіндегі үй», т. б. шығармаларда көрінеді.

Бұл айтылғандар әр түрлі көркемдік ізденістерді бастан кеше отырып, қазақ прозашыларының эпикалық дәстүрді байытуда табысты қызмет істеп келе жатқанын байқатады. Ең бастысы – қазіргі қазақ повесі өмірдің өзекті мәселелерін зерттеп, адамды тануға ұмтылыс үстінде, осы негізде стильдік жағынан да байып жетілуде, әлемдік әдебиет үлгілерін бойына сіңіруде. Халықтың кешегі, тарихын ой көзімен шолып, тарих сабағының көркем суретін тануда Сәкен Жүнісовтің «Аманай мен Заманай» повесі ерекше атауды керек етеді. Мұнда елмен, жермен байланысты адам сезімі, оның ауыр тағдыры суреттеледі. Тоталитарлық жүйенің тәртібіне шыдамай елден кеткен Балзия қартайғанда немересін жетектеп елге оралады. Өзі жете алмаса да, жас Аманайын туған топырағына жеткізіп, шекарадан өткізеді. Балзия өмірінің өткен шақтарын еске алу арқылы жазушы отызыншы жылдардың азапты шындығын ашады. Балзияның жастығын, адал махаббатын таптық күрестің құрбандығы етіп, жат елден пана табуы – адамның шындықты іздеу жолы, тарих жолы кейінгіге сабақ ретінде ұғылады.

70-80-жылдарда әңгіме жанры да өркендеу жолында болғаны даусыз. Үлкен проза мен драматургияда жұмыс істеп жүрген Ғабит Мүсірепов анда-санда әңгімеге бір соғып қоятын әдетімен, бұл жылдары «Қарлы жаңбыр астында», «Атақты әнші Майра» атты әңгімелер жазды. Бұларда өзінің аға замандастары М.Әуезов, Қ.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов, М.Уәлиқызы сияқты әдебиет пен өнер қайраткерлерін еске алып, олармен араласқан тұстағы кейбір өмір штрихтарын суреттеді. Сол арқылы ағаларының көркем бейнесін танытуға үлес қосты. Төкен Әлімқүлов та Махамбет, Ақан сері, Тәттімбет, Ықлас, Сүгір, Сәкен Сейфуллин өмірінен әңгімелер жазып, өнер иелеріне тән жан сырын, сезім сұлулығын көркем бейнеледі. Бұл жылдардағы әңгіменің ауыр салмағын, негізінен, жастар көтерді. Олардың ішінде алдыңғы дәуірде әдебиетке келіп, біраз тәжірибе жинап қалған Ш.Мұртаза, Ә.Тарази, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, М.Сүндетовтермен қатар жас ұрпақ өкілдері Ә.Сараев, О.Бөкеев, С.Елубаев, О.Сәрсенбаев, I.Жақанов, Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Т.Әбдіков, Т.Тілеуханов, С.Санбаев, М.Қабанбаев, сияқты талантты топ бар еді. Осы екі буынның күшімен көркем әңгіме тақырыптық–көркемдік жағынан біраз байып, адам характерін ашуда ілгері басқандығын танытты. Бұрынғыдай тақырыбын саудаламай, ішкі мүмкіншіліктерін кең жария етті, лирикалық, психологиялық үлгілерді дамытты. Бұған С.Елубаевтың «Ойсыл қара» (1972), Д.Исабековтің «Қара шаңырақ» (1973), О.Бөкеевтің «Ән салады шағылдар» (1978), Т.Әбдіковтің «Ақиқат» (1974), Т.Нұрмағамбетовтің «Қош бол, ата» (1972), «Тұнық су» (1980), О.Сәрсенбаевтың «Уәде» (1985), І.Жақановтың «Қазақ вальсі» (1983), Т.Тілеухановтың «Біздің әкелеріміз» (1984), М. Сқақбаевтың «Көңіл жұбанышы» (1988), К.Сегізбаевтың «Қыстың ең қысқа күндері» (1978), т.б. жинақтар дәлел бола алады. Бұларда адамдық мінез-құлықтың ерекшеліктері, олардың арасындағы қарым-қатынас, соларды түсіну арқылы өмір тану мәселелері кең қойылады. Сезім жылылықпен суреттеледі. Мысалы, Д.Исабековтің «Қара шаңырағы» – әкенің шаңырағы. Осы шаңырақ астындағы адамдардың, әсіресе, әке мен баланың сезімін жазушы аса құрметпен көрсетеді. Солардың арасындағы түсініспестік те ұзаққа созылмайды. Баладан «алам» деп үйренбеген, оны көргеніне мәз боп отыратын ата-ана қара шаңырақтың қасиетті иелері боп танылады.

Оралхан әңгімелерін Ораш деген жас жігіттің естеліктеріне құрып, көп нәрсені соның түйсінуімен, әсерімен береді. Ол Арай деген қызбен кездескенін, оның аянышты өлімін еске алады, ауыл адамдарының еңбекқорлығын («Апамның астауы»), Тортайдың кітапқұмарлығын («Тортай мінер ақ боз ат») қызық тұтады. С.Елубаев әңгімелері жан-жануарларды суреттеуімен қызықты. Т.Нұрмағанбетов әңгімелері бала өмірін, оның психологиясын шебер аша білуімен, жастардың өмір тануына көмектесер детальдық шындығымен ерекшеленеді.

Адамдар арасындағы қарым-қатынастың, өмірдің қайшылықты құбылыстарының күрделі шындығын ашуда Т.Әбдіковтің, О.Сәрсенбаевтың, М.Сқақбаевтың, Т.Тілеухановтың, К.Сегізбаевтың әңгімелері көрнекті орын алады. Т.Әбдіковтың «Оң қолы» – психологиялық әңгіме. Өмірге құштар, бірақ ауру қыздың тағдырын шеберлікпен бейнелейді. Т.Тілеуханов ер адамның қызметін істеп,еркек орнында жүріп үйренген Еңліктің әйелдік сезімі оянуын әдемі ашады. К.Сегізбаев «Аяқталмай қалған әңгімесінде» дағдылы ғашықтық хикаясын реттей келіп, махаббат үшін күресу керектігі жайлы ой түйеді. Ал, К.Сәрсенбаев басына іс түскен кезде айныған достықтың алдамшылығын еске алады.