Хvіі ғ. екінші жартысы – ХХ ғ. басындағы Индонезия
жүктеу/скачать 21,39 Kb.
|
ХVІІ ғ екінші жартысы – ХХ ғ басындағы Индонезия
|
ХVІІ ғ. екінші жартысы – ХХ ғ. басындағы Индонезия Индонезия Азядағы алғашқы отарға айналған мемлекет. Оның аралдарында 1602 жылы құрылған Голланд-Ость-Инд компаниясының сауда бірлестіктерінің бірігуі нәтижесінде отаршылдық қанак жүйесі қалыптаса бастады. Индонезия архипелогының құрамына мыңнан аса үлкен және кіші аралдар кірді, онда XVII ғасырда 3 млн-ға жуық халық өмір сүрді. Индонезияның туысқан этникалық жағынан, әртүрлі жолдармен диалекті сайлайтын халықтары мен тайпалары әртүрлі әлеуметтік-экономикалық даму сатысында тұрды. Суматри, Калимантам (берню), Славчи (целибес) ішкі аудандарында және көптеген ұзақ аралдарда алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау процесі жүріп жатты және таптық қоғам қалыптасуы басталды Мады, Суматра жағалау аудандарында, кейбір аудандарды дамыған феодалдық қатынастар өмір сүрді. Явада орта ғасырлардың өзінде ірі мемлекеттік құрылымдар пайда болған, олардың үстемдігі Индонезияның көп бөлігіне тарады. Индонезияның ең соңғы орталықтанған феодалдық империясы Маджапакит XVI ғасырда құлады, Инфдонезияда алғашқы Европалық жаулап алушылар келген уақытта. Оның орнында мұсылман әулеттері басқарған бірнеше тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Ява тұрғындары жоғарыдан мәдениет құрды. Біздің күнге дейін тамаша Буддалық және Индуистік храмдар сақталған. Үндістанның мәдени дәстүрлері ықпалының көрсеткіші. Сонымен қатар Индонезияның қолөнершілерін де айтуға болады. Асыл құнды элитасымен піл сүйегінен жасалған, қолдан сүйрет салынған мата (битик). Орта ғасырларда пайда болған кукла көлеңкесі өнеркәсібі де дамыды (ваянг). Аңыз әдебиет кең дамыды. Испанияның тарауы әдеби шығармалары-ның кең тарауына жағдай жасады. Сонымен қатар мұсылман дініне негізделген заң нормаларын енгізді. Маджапахиттен тәуелді княздіктер, ең алдымен Европалықтар жаулап алу объектісіне айналды. Европалықтарды хоздика, мускат, бұрыш көптеген аралдар қызықтырды. Молутка, архипелак Банда, Амбена халқы осылармен салық төледі. Европалықтар келуінің қарсаңында осы экспортқа шығатын азық-түлікке үстемдік ету үшін екі сунбанат күресті-Тидоре және Тернат. Осындай алғашқы европалықтардан келген. Индонезиядағы Португалдықтардың территориялық жуалап алулары архипелоктың кейбір аудандарымен шектелді. Малакаты орныққан соң (1511ж) Амбенада Португалдықтар бақылау орнатуды көздеді. Индонезиядан батысқа шығатын жол Маллхка бұғазы осылардың қолында болды. Бірақ Португалия өзгеше дамыған Ява мемлекеттері ғана емес ұсақ мемлекенттерді де бағындыруға шамасы келеді. Сайлау сипатын сақтай отырып ауыл билеушілері феодалдық ирархиясының төменгі сатысына айналды. Олар міндеттермен салықтан босатылды, қосымша жер үлестері болды. Бүкіл XVII ғасырдың алғашқы жартысында Матарам өз иеліктерін кеңейтуді жалғастырды. Солтүстік Шығыс жағалауындағы аудандар және Мадура, Батыста – Черибен Книяздығын Матарам өзгеше күшті сұлтанат Бамтамды бағындыруға тырысты. Көптеген көпестер Малахка бұғазының орынына Зонд бұғазымен қолданды. Бамтам ірі сауда орталығына айналды. Таяу Шығыс, Қытай, Үндістан, Сиям көпестері. Бамтам порт – Астана базарларында кездесті. 1595 жылы осында алғашқы Голланд сауда экспедициясы келді, оны Корнемес Хутман басқарды. Бамтаның ішкі жағдайы феодалды қатынастардың тез дамуымен, шарауаларды қанаудың күшеюімен сипатталды. XVII ғасырдың ортасында Голланд Ость – Инд Компаниясы өзінің шыңына жетті. Ол Индонезядан барлық европалық бәсекелестерін ығыстырып өз монаполясын орнатты. Голландия флоты сол уақытта ең күшті және саны көп болған. Голландия биржалары, мануфактуралары сияқты Европадағы ең ірі болып есептелді. Голланд Ость–инд компаниясы өзінің көп капиталымен, ірі акционерлік бірлестік еді. Ол басқа Ость-инд компанияларына, Англияға үлгі болды. Хош иісті өсімдіктердің өндірісіне, сыртқа шығаруына бақылауын жеңілдету үшін, компаниясы оларды тек рұқсат еткен жерлерде өсіруді ұйымдастырды: Мысалы, Амбонады-гваздиха, Бандади-муехат. Ал баксқа аралдар тұрғындары осындай өсімдіктерді жоюға тиісті болды. Голландия-ның әскери теңіз экспедитцияларын азғана бұзушылықты қатаң жазалады. Голландықтарға қарсы көтерілістерде болып тұрған, бірақ олар қатыгездікпен басып жаншылды. Голланд компаниясы алғаш рет кең көлемде әскер құрып оны қолдана бастады. Жергілікті тұрғындардан құрылған, себебі ло арзанға түсті, Европалықтарды әкелгеннен гөрі. Голлндтар ұлттық және діни қарама- қайшылықты өз мүдделеріне пайдаланды. Голландықтар бірінші рет жаулап алынған территорияларды жергілікті фиодалдар көмегімен басқаруды енгізді. Компания «одақтық», Вассалдық княздіктер ішкі істеріне араласқан жоқ және Ява территорияларда ескі фиодалдық-бюрократиылық апаратты сақтады. Ал Матарам мен Бантам бұрынғы чиновниктері мен налистері натуралды рента-салық төлеуге тиісті болды. 1678 жылы Матармдағы көтерілісті басқаннан кейін отаршылдар Бамтамға қысымды күшейітті. Ал Бамтам билеушілері Матарам көтерілісін өз мүддесінде пайдалануды көздеді. Бамтам сұлтанының сарайында ағылшын Ость – Инд Компаниясының агенттері пайда болды. Бантасы ақсүйектері арасындағы кресті Голландықтар қолайлы көріп пайдаланды, тақ мұрагерінің біреуіне қолдау көрсетті, ал ол 1684 жылы Голланд компаниясымен келісім жасайды. Ол бойынша Голландықтар Бамтам мен оның тәуелді жерлерінде Суматрада сауда монополиясына ие болды. Матарам мен Бамтам мен жалғаған келіс сөздері Яваны толық жаулап алуға ерекше қадам болып есептелді. Себебі Голландықтардың Индонезиядағы позициясын, монополия-сын нығайтты. Ал басқа Европалық елдердің көпестері кетуге мәжбүр болды. Бірақ Суматрамның Батыс бөлігінде ағылшындар факториясы болды. Голландықтар жаулап алған жерлерде қанауды күшейтті. Олардың талабын орындап отырған Пакубувана өз туыстарының наразылығын тудырды. Ол күрес оның өсімнен кейін одан сайын күшейді 1749 жылы. Пакубувана өмір алдында Голландияға Матармның құқығын берді, осы үшін Компания оның ұлына қолдау көрсетуді мойындатты. Ал соңғы өзінің мұрагерлік құқықтары негізінде емес, ленних ретінде танылды. Пакубувананың осы іс-әрекеті және Компаниясы қызметі Матарам халқының қарсыластығын туғызды. 1751 жылы Явалық отрядтар Солтүстік жағалауды азат етті және копония территориясыны қауіп төндірді. Сонымен қатар 1750 жылы Бамтамда көтеріліс басталды. Бірақ көтеріліс жетекшілері арасындағы Матарам тағы үшін күрес, Компанияға осы жағдайды қолдануға мүмкіндік берді. Компания арбитр, делдал ретінде шығып, Матарамның екіге бөлінуіне қол жеткізді. Суракарта және Джохолькарта. Отаршылдарға қарсы күресті феодал жетекші Мангсунегоро жалғастырды, 1757 жылы қарсыластықты тоқтатты, ол үшін Сурахарба жерінің бір бөлігін мұрагерлік иелікке алды. Барлық Книяздықтар өздерінің копанияның вассалы деп мойындады. Матарам жойылды. Матарамның бөлінуін, жаулап алуды аяқтағаннан кейін Голландықтар барлық күшін Бамтамға жұмсады. XVIII ғасырдың соңына таман Голланд Ость-Инд компаниясы Яваны толық бақылады. Бірақ осы кезде компания дағдарыста еді. Оның монополиясы Англия бәсекелесімен әлсіреді. Жаңа территорияларды жаулап алумен көтерілістерді басу компания қазынасын ойсыратты. 1800 жылы 1/10 компания жойылды. Оның барлық иеліктері мен дүние мүлкі Недерланды мемлекетіне өтті. Недерланды халықаралық жағдайы өзгерген еді. XVIII ғасырдың соңында Недерланды Француз бақылауында болды, ұзаққа созылған Англиямен соғысқа кірісті, Англия флоты Голланд отарларын басып ала бастады. 1811 жылы Индонезия ағылшындар қолына өтті. Бірақ Напалеон талқандалғаннан кейін Англия өзінің бәсекелесі Францияның Солтүстік шекарасында күшті мемлекет құруға мүдделі болды. Европаның саяси картасында Голландия қайта пайда болды. Оның құрамына Белгия кірді. 1814 жылы августь айында оған Индонезиялық иеліктері қайтарылды. Бірақ Голландия елді екінші орындағы Европалық мемлекет еді, Англияға тәуелді сондықтан осы Голандық отаршылдық саясатынанда көруге болатын еді. ХІХ ғасырдың 20-жылдары Явалық шаруалар қарсыластығы күшейді, Джохолькарта мен Суракарта книяздықтеріне де кең тарады. Джохолькарта-ның тағынан Голландықтар алыстатқан сұлтан екені Дипонегоро беделі өсті. Көтеріліске себеп болған отаршылдық өкіметтің Дипонегоро мазары арқылы жол салу еді. Көтеріліс 1825 жылы басталды. Әскер саны күннен күнге өсті. Көтерілісшілер Джохолькарта қатынасына ие болды. Дипонегоро «Ислам қорғаушысы» титулымен сұлтан етіп жарияланды, бес жылға созылды. Бірақ шаруалар антифеодалдық талаптар қоймады. 1830 жылы Дипонегоро Голландия мәселесін жасауға келісті. Оның барысында Дипонегородан бас тартты. Осы кезде Голландықтар Дипонегораны тұтқынға алды. Оның ұзақ бір аралға жер аударды, халықтық көтеріліс басылды. жүктеу/скачать 21,39 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|