«Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институты» кеақ
Философиядағы таным мәселесі
жүктеу/скачать 1,73 Mb.
|
УМКД 2023 философия 2023
| 1.Философиядағы таным мәселесі
Гносеология гректің гносис - таным, логос - ілім деген сөздерінен шыққан. Шетелдік әдебиетте бұл терминмен қатар эпистемология грекше епистема - білім деген сөз термині қолданылады. Бұл терминмен әдетте олар ғылыми таным теориясы дегенді білдіреді.Таным - адам санасын дамытудың негізі болып табылады. Таным процесінің заңдылықтарын зерттеуде таным теориясы деп атайды. Философия негізгі мәселесін дұрыс немесе бұрыс шешуге байланысты екі түрлі таным теориясы (материалистік және идеалистік) қалыптасты. Сонымен бірге адамның дүниені танып - білу мүмкіндігін жоққа шығаратын бағытты - агностицизм деп атайды. Танымның субъектісі деп тарихи нақтылы қоғамды, сонымен бірге топтар, әлеуметтік топтар мен жеке адамдарды айтуға болады. Субъект өз табиғатын қызметінде таным объектісі ретінде қарай алады. Танымның объектісі ретінде табиғатты, қоғамды және қоғамдық қатынастарды атау қажет. Олар таным объектісіне субъектінің өндірістің, әлеуметтік және ғылыми қызметі арқылы айналады. Осыдан келіп, объект - субъект, субъект - объект қатынастарының таным процесіне алатын орны, жалпы практикалық табиғатын, даму процесін қарастыруда ролі ерекше екенін көреміз. Таным процесінің диалектикасы белгілі бір тарихи дәуірде өндірістің, ғылымның даму дәрежесінен білімдеріміздің шағындығы мен мәңгі дами беретін объективтік шындықтың шексіз күрделілігінің, ұшан-теңіз көптігінің арасындағы қайшылықтан көрінеді. Бұл қайшылық біздің білімдерімізді кеңейтетін, тереңдететін және анықтап отыратын ғылымның үсті - үстіне жаңа табыстарға жетуі формасында үнемі шешіліп, жеңіп алынып отырады, бірақ ешқашан да толық жоғалып кетпейді. Мұны танымның субъектісі мен объектісі арасындағы шешуші қайшылық дейді. Ол үнемі практика негізінде шешіліп, онан басқа формада қайта пайда болып отырады. Сондай - ақ таным процесінің диалектикасы адамның танып білуінің субъективтік формасы мен объективтік мазмұны арасындағы бірлік пен қайшылықтан да айқын көрінеді. Біздің түйсіктеріміз, қабылдауларымыз, түсініктеріміз және ұғымдарымыз бен теорияларымыз - бұлар объективтік дүниенің субъективтік образдары, практикалық қызметтің формалары. Айналадағы дүниені тану - күрделі, қайшылықты процесс, оған шындықты белсенді, творчестволық бейнелеудің белгілі бір жүйелілігі мен өзара байланысы болып табылатын әр түрлі формалар кіреді. Сезімдік таным дегеніміз - сезім мүшелері: көру, есту, сезіну және басқалар арқылы жүзеге асырылатын танып - білу. Сезім мүшелері дегеніміз - ол біздің айналамыздағы дүние жайындағы мәліметтер санамызға келіп кіретін бірден - бір қақпалар болып табылады. Сондықтан таным процесінің қандайы да болсын материалдық заттардың сезім мүшелеріне ықпал етуі нәтижесінде туатын әсерлерден басталады. Сезімдік таным негізгі үш формада: түйсіктер, қабылдаулар және елестету арқылы жүзеге асырылады. Сезімдік таным тек заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдаумен ғана танып қоймайды. Сыртқы заттардың сезім мүшелеріне алуан түрлі әрекет етуі нәтижесінде адамның миында белгілі - бір іздер сақталып қалады. Онан әрі бұлар еріксіз немесе әдейі жандануы және адамның бұрын қабылдаған заттарының нақты образдарының тууына физиологиялық негіз болуы мүмкін. Бұл образдар елестету деп аталады. Танымның тұтас күрделі процесінде бейнелеудің сезімдік және логикалық формалары «таза» түрі де, жеке, бір - бірінен оқшау түрі де көрінбейді. Олар бірігіп, бір - бірімен қабысып, өзара бір-біріне еніп тұрады. Таным ісінің қандайына да болсын белгілі - бір дәрежеде сезімдік, эмпириялық элементтер де, сол сияқты рационалды, теориялық элементтер де кіреді. Таным процесі сезімдік және рационалдық жақтардың диалектикалық бірлігі. Танымның эмпириялық және теориялық деңгейлерінің бір - бірінен мынандай айырмашылықтары бар: оларда зерттеліп отырған объект әр түрлі жағынан қарастырылады, білім әртүрлі әдістер арқылы табылады, оны белгілейтін әртүрлі логикалық формалар. Эмпириялық деңгейде қарапайым пайымдауға қолайлы объектінің сыртқы байланыстары мен қатынастары қарастырылады, тәжірибеден тікелей индуктивтік әдіспен алынған эмпириялық білімнің логикалық формасы ретінде жеке фактіні бейнелейтін жеке ой пікірі,ол білім жаңа теорияны құраудың эмпириялық негізі болады. Эмпириялық деңгейде құбылыс дәрежесіндегі заңдылықтар анықталады. Таным құбылыстан мәнге, бірінші реттегі мәннен екінші реттегі мәнге т. с. с. қарай қозғалады. Сөйтіп, таным заттың ішкі мәніне қарай шексіз тереңдей береді. Ал теориялық деңгейде біздер заттың ішкі байланыстары мен заңдылықтарын, қайшылықтары мен заңдарын ашамыз. Мұны эмпириялық білімді теориялық жолмен өңдеу, белгілі бір принцип бойынша синтездеу арқылы табамыз. Теориялық білімнің логикалық формасы өзара іштей жинақталған абстракциялар жүйесі болып табылады. Зерттеліп отырған объектінің теориясын құру және қолдану танымның теориялық деңгейінің мақсаты. Эмпириялық білімге қарағанда теориялық білімнің қолдану аясы өте кең. Танымның эмпириялық және теориялық деңгейлері өте тығыз байланыста. Дүние және онымен ұдайы қатынастағы адам үнемі дамуда, қозғалыста болатыны белгілі. Оның заңдылықтарын дәлірек және толығырақ бейнелеу үшін ғылыми таным да үнемі даму мен қозғалуда болуы қажет. Ал материялық дүниенің дамуы белгілі бір заңға бағынады және қайшылықты сипатта болады. Сондықтан таным процесі де қайшылықты және дамуда. Қайшылықтың пайда болуы, шиеленісуі және шиеленісуі - даму процесі дегеніміз осы. Қайшылық проблемалық ситуация дегенді тудырады, ал оны шешу ғылыми танымды одан әрі дамытады. Ақиқат ‑ танымның негізгі мақсаты. Өйткені таным процесіндегі субъектінің белсенділігіне байланысты қалыптасқан жаңа білім зерттеліп отырған объектіге сәйкес келуі немесе келмеуі керек. Осыған орай ғылым мен философияда ақиқат проблемасы күн тәртібіне қойылады. Шын мәнінде, ақиқат дегеніміз субъекті мен объект арасындағы өзара байланыс негізінде жүріп жатқан әлеуметтік тарихи процесс. Ақиқат біреу, ол объективтік. Объективтік ақиқат деп қоғамдық адам түсінігінде, білімдегі субъектіге, адамға, адамзатқа тәуелсіз мазмұнды айтады. Ақиқат өзінің мазмұны жағынан объективті, ал формасы жағынан субъективті. Сонымен ақиқат дегеніміз объективтік пен субективтік диалектикалық бірлігі. Танымның даму барысында белгілі бір объекті жөніндегі біздің біліміміз тереңдей түседі, сөйтіп, оның субъективтік жағы азайып отырады. Білім объектіге дәлірек сәйкес келеді. Дегенмен білімнің объективтік және субъективтік жақтары ылғи бірлікте болады. Егер объективтік ақиқат бар болса, онда оны білдіріп отыратын адамның түсінігі сол ақиқатты бірден, толығымен, тұтасынан абсолютті түрде білдіре алмай, тек шамамен салыстырмалы түрде ғана білдіреді. Бұл жерде салыстырмалы ақиқат пен абсолюттік ақиқаттың арақатынасын көреміз. Зерттеліп отырған объекті жөніндегі толық емес білімді салыстырмалы ақиқат, ал толық және дәл білімді абсолюттік ақиқат деп атайды. Салыстырмалы ақиқат пен абсолюттік ақиқат әлеуметтік, тарихи процесс ретіндегі объективтік ақиқаттың көрініс сәттері. Объективтік ақиқат салыстырмалы-абсолюттік формада ғана өмір сүреді. Абстрактілі ақиқат жоқ, ақиқат барлық жағдайда нақты ақиқаттың нақтылығы объекті жөніндегі барлық түсініктердің, абстракциялардың синтезінде, бірлігінде. «Құбылыстың, шындықтың барлық жақтарының жиынтығы және олардың (өзара) қатынастары осылардан құралады» Қазіргі заманғы идеалистер ақиқаттың ғылымға қарсы бірсыпыра өлшемдерін айтып жүр. Бұлардың қатарына мыналар жатады: Мах пен Авенариус дейтін эмпириокритиктердің «ойды үнемдеу» принципіне үнемі ойланатын болса сол ақиқат қолайлылық пен пайдалылық принципі. А.Пуанкеренің, Э. Леруаның конвенционализм принципі шартты келісімге сай келсе, сол ақиқат пікірлердің ақиқаттығы тек тілдің қалай болса солай таңдап алынған ережелерін сақтаумен ғана байланысты деп есептейтін неопозитивистер де бұл мәселеде, шынына келгенде, конвенционализмнің позициясын ұстайды. Олар сол сияқты тексеру принципін де ұсынып оны біздің айтқандарымыз бен пікірлеріміздің сезімдік мәліметтерге, түйсіктерге сәйкес келуі деп түсінеді. Ақиқаттың өлшемі жөніндегі осы көзқарастың негізгі келістігі мынада: олар образдың санадан тыс және оған тәуелсіз өмір сүретін объектімен үйлесуі жайында мәселе көтермейді. Сонымен, табиғатты және қоғамды танудағы ең басты принцип – адамдардың әлеуметтік қызметінің мәнін ашып, оның сан қилы қасиеттерін, түрлері мен формаларын, қоғамдық қатынастар мен сананың арақатынасын анықтау қажет. Адамның әлеуметтік мәні қанша бай, терең болса, адам қызметі де сонша көп түрлі болып келеді. 1. Милет мектебінің натурфилософиясы. Алғашқы философиялық мектеп, Милет мектебінің ӛкілдері: Фалес, Анаксимандр, Анаксимен дүниенің пайда болуының алғашқы негізін табиғат заттарынан іздеді. Олар субстанцияны материалды зат деп түсінді. Фалес (б.д.д. 625-547 жж.) – Милет мектебінің негізін салушы, артында үлкен философиялық мұра қалдырған ежелгі грек философы. Ол алғаш рет табиғат құбылыстарын танып білуге талпыныс жасап, табиғат заттарының пайда болуын қарапайым тұрғадан түсіндірді. Фалестің айтуынша, бүкіл әлемнің жаратылыс негізі судан басталады. Су -алғашқы бастау. Бүкіл табиғат құбылыстары, жан- жануарларлар сумен кӛректенеді. Әлемнің орталығын жер деп санаған. Жылды 12 айға бӛліп, 365 тәуліктен тұратын күнтізбені ойлап тапқан. 585 жылы күннің тұтылуын тұңғыш болжап айткан. Сӛйтіп, грек елінде «алғашқы астраном» деген атқа ие болған. Ол Мысырға саяхаттап барып, геометрияны Элладаға алып келген. Математика саласында жаңалықтар ашқан ғұлама. Фалестің шәкірті – Анаксимандр ( б.д.д. 610-546 жж.) болды. Ол бүкіл дүниенің бастамасы, түпнегізі, шексіз субстанция – апейрон деп есептеді. Оның айтуынша, апейронды бір зат ретінде айқындау мүмкін емес, ӛйткені, ол үнемі қозғалыста, ӛзгерісте тұрады. Оның қозғалысы арқылы әлемде жаңа заттар, құбылыстар пайда болып, енді бір заттар, құбылыстар жойылып жатады. Осылайша, ол дүниенің бір күйден екінші күйге ауысып жататынын, ӛзгерісте, қозғалыста болатынын кӛре білді. Анаксимандр жер бетіндегі тіршіліктің және адамның пайда болуы туралы болжам айтқан философ. Оның айтуынша, тіршілік алғаш рет суда, теңізде пайда болған. Теңіз жыртқыштарынан қашқан кейбір су жануарлары құрлыққа шығып, құрлыққа бейімделіп, тіршілік ете бастайды. Адам құрлыққа шыққан теңіз жануарларының бір түрінен пайда болған. Анаксимен (б.д.д. 588-525 жж) –Анаксимандрдің шәкірті болған ежелгі грек философы. Стихиялық материалист ретінде, барлық 30 денелердің негізі ауа деп санады. Ӛйткені, ауа бір орында тұрмайды, үнемі қозғалыста болып тұрады. Ауаның қозғалысы барлық ӛзгерістің себепкері болып табылады. Бірде қоюланып, бірде сұйылып, әр-түрлі денелердің, құбылыстардың пайда болуына негіз болады. Ауа құбылып, бірде отқа, бірде желге, бұлтқа, тасқа айналады. Сондай-ақ, ауа – дененің ғана емес, жанның да бастамасы болады. Бүкіл аспан денелері, жер де ауада қалқып жүреді деп айтқан. Грек мифологиясындағы адамның жанын оның тыныс алуымен теңеуіне сүйене отырып, Анаксимандр адамның жаны ауадан пайда болған деген тұжырымға келеді. Қорыта айтқанда, Милет мектебінің ӛкілдері дүниенің бастауын табиғат заттарының ӛзіндік ішкі мазмұнынан, мәнінен іздеді. Дүниенің үнемі ӛзгерісте, қозғалыста болатынын байқап, тұрпайы диалектиканың негізін негізін қалады. Табиғат философиясының дамуына үлкен үлес қосты. Эфес қаласынан шыққан ғұлама ойшыл Гераклит (б.э,д. 544- 483жж) Милет мектебі ӛкілдерінің ілімін жалғастырып, барлық заттардың бастамасы – от деп санады. От – мәңгі. Әлемді де, адамды да құдай жаратқан емес, ол ӛз заңдылығымен жанып тұрған тірі от. Жан да оттан пайда болған. Ол материалды. Гераклит сонымен қатар, дүниенің үздіксіз ӛзгерісте, қозғалыста болатындығын және қозғалыстың кӛзі қайшылықта екеңдігін айтқан алғашқы ойшылдардың бірі. Гераклиттің айтуынша, бүкіл дүние қарама- қарсы құбылыстардан тұрады және олар үздіксіз ӛзгерісте болады. Мысалы, теңіз суы балықтар үшін таза, ал адам үшін арам. «Салқын жылынады, ыстық салқындайды» Табиғат ешқашанда күйремейді және пайда болмайды, дүние қарама-қарсылықтан тұрады. Дүние ағып жатқан ӛзен секілді, ол сол сияқты ешқашанда қайталанбайды. Құбылыстардың екі жағы болады. Бір құбылыс біреуге жақсы болса, енді біреуге жаман болуы мүмкін. Мәселен, жаңбыр кӛктемде жақсы, ал күзде жаман дейміз. Кедей бай болады, бай кедей болады. Құбылыстардың екі жағы бірбірімен ауысып отырады. Бұдан Гераклиттің диалектикасын кӛруге болады. Дүниенің бәрі бір-біріне байланысты, бір- біріне тәуелді және бір- біріне ауысып отырады. жүктеу/скачать 1,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|