I. ҚАзақ этикасы және эстетикасы қАзақТЫҢ ДӘСТҮрлі әдеп жүйесі

151 
Арнаулы зерттеулерде көшпелі қауымдағы әлеуметтік теңсіздікті кемітіп, адамдық 
ынтымақтастықты арттыратын этикалық тетіктер аталып өтеді. Мысалы, қазақтың құқық 
мәдениеті тарихын зерттеудегі Сәкен Өзбекұлы Абайдың Шар съезі Ережелерін талдай 
келе, "сойыс, қонақ асын бермеген адамға ат-шапаннан түйе құнына дейін айып 
салынады" дейді . Қазақ даласын көп зерттеген И. Георги мынандай куәлік келтірген: 
"...Қазақ байлары нашарларына мал бөліп береді, ал олар оның қарымтасына ырза болып 
өзінің қамқоршысының малына көз қырын салып жүреді. Егер кімде-кімнің табыны 
көбейіп кетсе, бұл Алланың ырзығы деп кедей адамдарға мал бөледі. Егер жаңағы мал 
иесінің болашақта ырзығы толмай жүрсе, мал алғандар еш міндет өтемейді, ал егер 
жұттан малы қырылса, не ұрлап әкетсе, шауып алса, не басқа бір қырсықтан малынан 
айырылса, бұрын ол ырза қылған адамдар өзінің жасаған жәрдемі арқылы өз малын 
мәңгілік қылып жібереді" . Осындай дәстүрлердің қатарында шүлен тарту (байлықтың бір 
бөлігін кемтар, бейшара, науқас, жетім-жесірге таратып беру), қызыл көтеру (мертіккен 
малды 12 мүшеге бөліп сатып алып, құнын мал иесіне беру), жылу (кенеттен кедейлікке 
ұшыраған адамға рулық тегін көмек беру) т.т. атап өткен жөн. Олардың мәдени негізінде 
қонақжайлылық жатыр. Бұл феномен туралы қазақ әдебі тарихына қатысты еңбектердің 
көпшілігінде нақтылы деректер келтіріледі. Біз қонақжайлылықтың аңыздық, сакральды 
тұрғыдан әдеп пен әдет нормасы ретінде көрсетілгеніне назар аударамыз. Мысалы, Алаша 
хан өз байлығын үш ұлына бөліп беріп, былай деген екен: "Көшпелі өмірдің 
жағдайларына байланысты сендердің өмірлерің отырықшылықтан бөлек болғандықтан да 
оның саудасы мен базарынан әр жолаушы, қайда барса да өзіне белгілі ақыға жатар орын 
табады: сендердің араларыңда осындай ыңғайлылықтың жоқтығына байланысты тараған 
ұрпақтарыңа, олардың бір-біріне қатынас жасауы қиынға түседі, себебі, сендер жарты 
күндік жолға өз қойларыңды, ал одан алыс шыққанда тіптен алып жүрмейсіңдер ғой, міне 
сондықтан менің сендерге айтатын мәңгілік өсиетім: бір-бірлеріңе барғанда тамақ үшін 
ақы алмаңдар, бір-бірлеріңе үнемі қонаққа шақырылғандай болыңдар, соның нәтижесінде 
бір-біріңе қонақ асы беретін құқықты немесе ақы төлемей жататын орын және тамақ 
беруді пайдаланыңдар - осыған менен қалған байлықтың төртінші бөлігін алып, оны тек 
өз меншіктерің деп санамай, жалпы бөлінбейтін игілік, ғасырға кеткен енші деп 
таныңдар'". 
Әрине, миф пен аңызда қауымдық ынтымақтастық керағар жақтарынан арылып, мұрат 
тұтатын қоғам ретінде суреттелген. Егер тарихи сананың шежірешілдік пен мифтік 
санадан айырмашылығын ескерсек, онда көшпелі қауымда "элитарлық" тұлғалармен қатар 
қауымға жатпайтын құлдар мен өздерін қауымнан аластағандардың болғанын ескерген 
қажет. Әдет пен әдеп аймағынан өздерін тыс қойған адамдардың болғаны ежелгі мәдени 
мәтіндерде бейнеленген "Қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған", әсіреленген әлеуметтік 
мәдени тұтастықта ағайын арасындағы келеңсіздіктер мен араздықтар, қатыгездік пен күш 
көрсетудің кейбір көріністері әдейі көмескіленген. Талас пен тартыс, ішкі қайшылықтар 
мүліктік теңсіздіктен және адам еркіндігін шектеуден туады (бұл тек марксистік қағида 
емес, оның әмбебапты сипаты да бар). 
Көшпелі қауымдастықта жеке-дара моральдық қасиет жоғары бағаланған. Мәдени 
қаһарман - көлеңкеде емес, тіршілік майданында толыққанды өмір сүріп, бүл дүниеден 
өкінбей өткен. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы тұлғаны "Шығыста тек енжар, еріктілігі 
шектелген, жасампаздыққа бара алмайтын, мүлгіген адамдарды кездестіреміз" деушілер 
ақиқаттан алыс. Тұлға - топ бастаған, жауды қайтарған, ару сүйген, өзін елі мен мұраты 
жолында құрбандыққа шалуға да дайын. Осындай даралану эгоцентризмге емес, керісінше 
интерсубъектілікке сүйенеді. Батырлық рухпен қуатталған жырау үшін тек көпшіліктің 
мүддесін білу және қорғау маңызды емес. Ол ұжымдық ұмтылыстың бір мүшесі де емес. 
Оған сана мен ерік дербестілігі тән. Сондықтан жауаптылықты да өзіне ала алады. 

152 
Дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі тұлғалық дарашылдық мұсылмандық ділдегі, әсіресе, араб-
парсы әрекеттілік аймағындағы адамдық болмыс ерекшеліктерінен басқаша негіздерге 
сүйенеді. Кейбір белгілері бойынша оны Нара дәуіріндегі синтоистік (аруақтар мен 
табиғатқа табыну) дәстүрімен салыстыруға болады. Егер мұсылмандық дәстүрде адам 
өзінің пендешілдігінен арылып, жаратушыға жақындауы қажет деп есептеп, фәни 
дүниеден бақиға өтуге дайындалуы міндет болса, қазақ ақын-жыраулары осы дүниеде 
толыққанды өмір сүруге шақырады. Шалкиіз жыраудың Би Темірді қажылық сапарынан 
тоқтатуға айтқаны: 
"Әй, хан ием, сұраймын: 
Тәңірінің үйі Кебені 
Ибраһим Халил Алла жасапты, 
Ғазырейіл - жан алмауға қасап-ты. 
Жығылғанды тұрғызсаң, 
Жылағанды жуатсаң, 
Қисайғанды түзетсең, 
Тәңірің үйі Бәйтолла, 
Сұлтан ием, қарсы алдыңда жасапты!".
11
Ру, қауым, тайпа, жүз - дәстүрлі көшпелілік әдептің іргетасы болғандығы даусыз. "У 
ішсең де, руыңмен іш" дейді халық мақалы. Қазақтың дәстүрлі рулық қоғамы туысқандық 
қатынастарға негізделгені де белгілі. Ш.Уалиханов атап өткендей, жүз бен жүздің, жүз 
ішіндегі рулардың бір-бірімен арасындағы қатынас нағыз тығыз туысқандыққа сәйкес, ал 
рулардың өз жүзіне деген қатынасы баланың әкеге, үлкен жүздің аға руына көзқарасы 
жиеннің нағашысына қатынасындай. Әрине, рулық адамның классикалық көшпелілік 
қоғамдағы оң құндылықтары туралы жеткілікті жазылған. Алайда бір жағдайды ескеру 
қажет. Қауым жеке тұлғаны, кісіні емес, алдымен тұтастықты қайталауға ұмтылады. Бұл 
тұлғалық енжарлықтың бір себебі де болып табылады . Қазақтың бір мақалы "Жеңім 
жаман болса, жағам жақсы, өзім жаман болсам, ағам жақсы" дейді. Мақалды екі түрлі 
түсіндіруге болады. Бірінші жағынан, арқа сүйейтін тұлғаның болуы қалыптасып келе 
жатқан жас өркен үшін маңызды. 
Қауымшылдық құндылығы тек тікелей отбасылық негіздерге сүйенуден ғана емес, 
сонымен бірге аталас-руластарымен бір болумен айшықталады. Шалкиіз жыраудан бір 
үзінді келтірейік: 
"Атаның ұлы жақсыға 
Малыңды бер де, басың қос, 
Бір күні болар керегі. 
Бостаны бар-ды теректің, 
Болаты бар-ды беректің, 
Тұсындағы болған нартың қорлама, 
Тұсындағы болған нартың қорласаң, 
Табылмас-ты керекте". 
Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі қауымдық арналардың басымдылығы туралы аз жазылып 
жүрген жоқ және оған деректерді де біршама келтіруге болады. Осы түсінік туралы біз өз 
11
Шу батыр // Екі мың жылдық дала жыры. - Алматы: Қазэнциклопедия., 2000. 129-6.

153 
назарымызды даралық пен қауымдылықтың казак қоғамындағы тоғысқан ұғым-
бейнелеріне аудармақпыз. 
Жоғары кісілік қасиеттер жеке адамдағы өрісі тар өзімшілдіктен арылуға мүмкіндік 
береді. "Адам өзін-өзі тану жолына түспей, өзінің ішкі дүниесін толық түсінбей, мәңгілік 
құндылықтарды танып білмей, өмірде тыныштық таба алмайды. Нағыз өмірге мәңгілік 
құндылықтарды игеру, эгоистік "Мен"-нен мәңгілік "Мен"-ге көшу арқылы ғана қол 
жеткізуге болады, ал бұл өзгеріс рухани даму жеке адам өмірінің негізгі мазмұнына 
айналғанда ғана мүмкін. Бұл - қағида ханға да, қараға да ортақ бұлжымас қағида. Мәселе 
ханның тағында емес, оның ар-ұятында, адамшылдығы мен руханилығында",
12
- дейді Г. 
Нұрышева. Дәстүрлі рухани қазақ мәдениетінде кісі бірден дайын күйінде дүниеге келе 
салатын кейіпкер ретінде емес, күрделі қалыптасу сатыларынан өтетін адам түрінде 
бейнеленеді. Туысқандық қауымда адамдық ересектену кластары /сатылары/ мәдени 
мазмұны мен арнаулы функциялардың субъектілері негізінде жіктеледі. 
Адамның кісілік ер жетуіндегі мәдени кластарды (нәресте, бала, жігіт, жігіт ағасы 
(отағасы), қария) тек биологиялық немесе табиғи факторлармен түсіндіру 
сыңаржақтылыққа жатады. 
Адамның ересектенуі мәдени үдеріске жатады және онда даралану мен қауымдасу бірге 
жүреді. Әрбір мәдени ғұмырлық топқа әртүрлі әлеуметтік талаптар қойылады. 
Зерттеушілер дәстүрлі қазақ мәдениетінде ересектену кластарының Африка және 
Полинезия сияқты аймақтардағыдай қатал кәсіби шектелмегенін атап өтеді. Мысалы, 
Шығыс Африкада жас мөлшеріне қарай жіктелу еңбектің және жауынгерлік 
функцияларының қоғамдық жолмен бөлінуінің негізгі тәсілі болды: шәкірттер, кіші 
жауынгерлер, аға жауынгерлер, басқарушылар, ақсақалдар кеңесі. Бүл жүйеде бір топтан 
екінші топқа өту арнаулы сынақтар мен инициациялық рәсімдер арқылы жүргізілген. 
Қоғамда жеке-дара әлеуметтік-экономикалық құрылымдар пайда болған соң ұжымдық 
жауаптылық кластарының рөлі кеміп кетті және тек тарихи, мәдени құндылық ретінде 
сақталады. Соңғы қағида, әсіресе, генотиптік және геронтократиялық белгілері басым 
дәстүрлі қазақ қоғамына сәйкес келеді. Өйткені ержету кезеңдері қазақ коғамында кәсіби 
салаға тікелей әсер етеді. Жалшының баласы қанша тырысқанымен құдай белгілеген 
несібесінен шыға алмайды. "Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін" дейді қазақтың 
нақыл сөзінде. Сол себепті ержету сатылары дәстүрлі қазақ қауымында негізінен рәміздік 
мағынаға ие болды. Кісінің қалыптасуындағы жас мөлшерінің әсері эпос пен ақын-
жыраулар шығармаларында да көркем суреттелген. Бұл жерде мифтік сана мен эпикалық 
санадағы есею айырмашылықтарын ескерген жөн. Көне эпос пен батырлық ертегілерде 
қаһарман (мәдени кейіпкер) таңғажайып жағдайда дүниеге келеді. 
Сонымен бірге дәстүрлі қазақ қоғамында шектеусіз геронтократиялық билік үстемдік етті 
дегенге де байыппен қарау қажет. Қазақ қауымында ақсақалдардың рөлі ерекше болды. 
Алайда олардың билігінде әдептік-мәдени негіздер басым еді. Ақсақал атану көп жағдайда 
жасқа қарамай, әлеуметтік мәртебемен әйгіленіп отырады. Осыны қазақтың "көп 
жасағаннан сұрама, көп көргеннен сұра" деген мақалынан да аңғаруға болады.
13
Оған қоса 
енші бөлініп бергеннен кейін қазақ қауымында "ортақ меншік" деген болған және ол 
"қонақ кәдесімен" қоса әлеуметтік әділеттілікті көздеген. Жесір мен жетімнің ол 
"бастапқы капиталы" іспеттес болған. 
12

жүктеу/скачать 2,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: