І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubanov k kazak tili grammatikasynyn keibir mseleleri (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Қосымшалар тарихына Оқып дегендегі п әуел баста мен деген көмектес септіктен шыққан. « Мен
| ық
– қосымша); жабыс, жуыс, жұғыс – бәрі бір түбір. – Азақ (қыпшақ тілінің нормасы, қазақшасы – аяқ ). Біздің « ез » дегендегі -з « ер » дегендегі -р р дыбысының өзгерімі. Ер ізіне түсу: із=ей; ей+ер=ейер=ер . Осы күні ер деп те, ез деп те айтамыз. – Ыңыршақ – ыңғыршақ . – Мағна, мән, мағана, мәні, мәніс, мәнісі, ... * Кейде тәуелді сөз тәуелсіздік қатарында алынады да, бұрынғы тәуелдік жалғаудың үстіне тағы бір жамама тәуелдік пайда болады: отағасы – отағасыcы, қайсы – қайсысы . – Саз=сар (сарын); сеспей қатты (сес=дыбыс); сарын – монғол тілінің нормасы, олар өгізді өгір дейді, саз – түрікше, түрік тілінің нормасы. – йадақ=айақ (қара Азақ .) – қар + на = пышақпен жарып жіберу. Бұрын о -дан ұ , ұ -дан ы пайда болған; қыр + на; қар > құр > қыр . – қыр + на = жону, қыру / қырқу / қыршу . – қыр + қыру (қырғыш), қырқу (қырықтық) . Е с к е р т у : сөздердің этимологиясын табу үшін оның ішіндегі дауыстыларды алып тастау керек. Грузин «мама» дегенді «әке» деп түсінеді. Қар монғолша қол деген сөз. Күш, бұз, қирату, кесетін, тесетін заттардың бәрі де (құралдар) қол сөзімен байланысты. Біздегі айт деген сөз шағатай тілінде ай болып айтылады, соңғы т – өзгелік етістің жұрнағы (үстеуі). Айық (салық)= айтатын (нәрсе). Қайтар, қайыр сөздерінің бұрынғы түбірі – қай . « Өлтір » бұрын өзгелік етіс болған, бүгінгі (қазіргі) нормасы бойынша, өлдір болар еді. Еміз – әуелде емгіз . Ол + сол: о +со = осы . Шағаламақ = балаламақ (бала-шаға) , демек, татарша (қырым татары тілінде) семантика жағынан бір сөз. Қадақ (қада) – шеге ; Құтты болсын – құтымышты ындыр йұрт (жұрт) – үй . йренә сиына – еріне сиына ( күйеуіне сүйкеліп жанасуы болуы керек ). Кездік пышақ=кес деген сөз. Жау жұмыр: жау = йағ (май) . Жау қазын: қазын сөзінің соңындағы н дыбысы мен егін сөзінің соңындағы н дыбысы бір. Өбу = емдеу: өп = ем (бұрынғыда түкірудің ем екендігін ескеру қажет). Сеп = су + ла; түкіру, сүймек - себмек (түрікше) Целовать : мұның негізі де емдеу целевная трава. Кәрі-құртаң: құртақ – құртқа (кемпір) . Есік=ауыз үй: бұл екеуінің бір-біріне жақындығы бар, қалайша? Ұмай, құдай, ұма = май . «Ана – құдай» – «еміз» -ден шыққан. Парсыша: мән=«мен» ; қарлұқша: мен ; орысша: меня . Түріктердің «ер ұғлан», «қыз ұғлан» деуіне қарағанда «ұғлан» деген сөз бұрын бала мағынасында болуы керек. Үрік/қорық : бұл екі сөздің түбір бір болуы керек: (өйткені) сөз басында үрік дегендегі ү -ден бұрын бір дыбыс болған; к мен қ бұрын бір фонема, осы күнге дейін ғ – шаларда (бұл сөз танылмады) бір фонема. Баһа: деген парсының сөзін батыстағы қазақ (осы сөзді батыстан алғандар) баға дейді. Ал Орта Азия арқылы алған қазақ елі бәсі дейді. Қайтпаңыз деген сөзді қайман деушілер де бар. Дөңгелек – төбе – тау – термен (« дөң » сөзінің де бұған қатынасы болуы керек). Көз – күн (бұрын). Қол – су – әйел – бір нәрсенің бір беті. й=г ; Шүй (татарша) = шеге (қазақша). Қосымшалар тарихына Оқып дегендегі п әуел баста мен деген көмектес септіктен шыққан. « Мен » – жалғау ғой, сондықтан п қосымшасын да жалғау ретінде қарау керек тәрізді. Ата-еркек; «атан» дегендегі соңғы н не? Інген=ене . Ұйғырлар ұрғашы сиырды енгек дейді. Сонда ін+ген дегендегі « ін » не? « ген » не? басқа бір ретте (Маррша) « кен » дегендегі к түсіп қалып, « ен » қалған дейді. Бұл « ен » інген дегендегі « ін » буынына қатысты ма, жоқ па, араларында байланыс бар ма? Сондай- ақ кен түбіріндегі к дыбысын буын құрамынан түсіп қалатын (сусымалы) ғ, г дыбыстарының қатаң варианты есебінде көрсеткен. Бұны қалай түсіну керек?! Тәуелдік « ы » бұрынғы замандағы ол есімдігінен жасалған: соңғы л дыбысы уақыт өте келе түсіп қалып, жалғыз « о » дыбысы қалған. Сөздің соңғы буынында келгенде о дыбысының өз қалпын сақтап тұра алмайтындығы белгілі. Бұған қазіргі ыштан сөзінің бір кездері іш+тон деген екі түбірден біріккендігі де дәлел бола алады. Бұнда соңғы тон буынының « о » дыбысы « а » болып өзгергені секілді, тәуелдік жалғауына айналған « о » дыбысы да « ы » болып әлсіреген. Осы заңдылық бойынша ол+сол деген есімдіктер кірігіп барып біріккенде соңғы л дыбыстары түсіп қалып, о+со болған да, сөз соңындағы « о » езулік « ы » дыбысы болып қалыптасқан. Еріншіл дауыстылардың аяқ буынында сақталып тұра алмауына көне түркілік « йағмұр » сөзінің қазақ тілінде жаңбыр болып айтылатындығы да ( ұ > ы ) дәлел бола алады. Ілік жалғауы: -ның=ны+ң . Мұндағы алғашқы н қосымшасы бір кездегі табыс жалғауының көрсеткіші. Ол бұрын « не » деген сұрау болған, демек табыстық мәндегі « не? ». Бұл сұрау пассив мағынада тұрып, зат ұғымын берген. Зат болған соң сөйлем ішінде оның пассив мәнде тұратыны белгілі. Соңғы ң тәуелдік жалғауының екінші жағы болуы да мүмкін; […]. Конец -тің ( көмектестің ?! мен – менен ) соңындағы « жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|