І Қазақ тілін зерттеген ғалымдар: В. Радлов ол түрколог, шығыстанушы; В. Бартольд ол академик, тарихшы, шығыстанушы; Н. Сауранбаев түрколог, профессор,, қазақ тіл білімінін негізін салушы; Ғ

І) Қазақ тілін зерттеген ғалымдар: В.Радлов – ол түрколог, шығыстанушы; В.Бартольд – ол академик, тарихшы, шығыстанушы; Н.Сауранбаев – түрколог, профессор, , қазақ тіл білімінін негізін салушы; Ғ.Айдаров – ғалым, филология ғылымнын докторы, профессор.

ІІ) Нығмет Тінәліұлы Сауранбаев 1910 ж. туы 1958ж. қайтыс болған. Н.Т.Сауранбаев – түрколог, профессор, қазақ тіл білімінін негізін салушы. Ол жоғары оқу орындарында сабақ сабақ берген. Ол оқулықтар жазған. Онын ғылыми енбектері: «қазақ әдеби тілінін дамуындағы Абайдын ролі», «Қазақ әдебі тілінің тарихи зерттеу туралы» және т.б. мақалалары таихпен әдебиетпен мәдениетпен білім берумен байланысты.

ІІІ) В.В. Бартольд – шығыстану ғылымынаң аса көрнекті өкілі, ол орталық азия мен орта азия тарихын зерттеп, құнды енбектер жазған. Ол «Жетісу тарихының менсереі» еңбегін жазып, онда қазақ тәжік, қырғыз, түрікмен, өзбек халықтары туралы көп фактлер, окиғалар беруген. Оның ішінде Орта Азия халықтарының мәдениет мен тарихын зерттеп, оның көп енбектері шет елдерде жарияланды.

І) Әйгілі ғалымдар. Қазақ халқынды әйгі ғылымдар көп. Қазақ тілін зерттеген әгелі ғалымдар: Радлов, Айдаров, Бартольд, Сауранбаев. Радлов 1837 жылы туған, ол түрколог, шығыстанушы. Шығармалары: «Түрік тілінің сөздегін», «Түрік тайпағыхалықтардын әдебиет әдебиет үлгілері». Адаров 1921 жылы туған. Ол – ғалым, профессор, филолог. Ол көні түркі ескерткіштерінің мәтіндерін талдаған және оқулықтар жазған. Бартольд – академик, ғалым. Ол Шығыс халықтарының мәдениетті мен тарихи зерттеген. Ол шығармасы «Жетісу» - тарихиның мәсіресі. Сауранбаев 1910 жылы туған. Ол түрколог, профессор, қазақ тіл білімінін негізі салушы. Оларды бірі оқулықтар әдебий тіл тарихи тұралы жазған.

ІІ) Ғұбайдола – ғалым, профессор филология ғылымның докторы. Ол 250 ғылыми еңбек, 10 монография және студенттерге орнап оқулықтар жазған. Ол түркі ескерткіштерін зерттеген.

ІІІ) В.В.Радлов1872 - 1883 жылдары Қазанда тұрып, қазақтарға, татарлар мен башқұрттарға еуропаша білім алуға көмектеседі. (Сабақтас құрмалас сөйлем, себеп (причины) құрамында сөйлем бар, 1- бағыныңқылы, 2- басыңқы)

І) Отан дегеніміз не? Отан адамның туған – түскендерімен тұратың жері. Менім отаным – Қазақстан. Қ-н тәуелсіз, көп ұлтты, егеменді мемлекет. Қ-н Ресей, Қытай, орта Азия республикаларымен шектеседі. Қазақ жері ұлан – байтақ, менім отанымнін мемлекеттік рәміздері: ту, әнұран, елтанба. Отанымның ел-басы Н.А.Назарбаев. Қазақстаның ел-ордасы – Астана. Мен өсінеу қазақ жерінде тұрғаныма мақтан етемін.

ІІ) Қазақстан жалауы.  Көк аспандай көкпеңбек Қазақстан жалауы Көк емес ол тектен-тек -  Елдің ашық қабағы.  Ақ ниеті – алтың күн,  Асқақ арман – қырқаны.  Жалауы Бұл - халқымның Мәртебесі, Туы, Ары.  Бұлт баспасын Күнімді,  Тарылмасын өрісім.  Биік ұстау Туымды –  Қасиетті борышым. /-/ Елтаңбасы елімнің Неткен әйбет, әдемі!  Тұнығындай көңілдің Ортада аспан әлемі.  Құт, береке – шаңырақ,  Орын алған ол төрден. Қанатты қос арғымақ Екі жақтан көмкерген.  Тәуелсіздік жолында Талай-талай тер тамған...  Билігім - өз қолымда, Еркіндігім – Елтаңбам.

ІІІ) Жаз келді, бірақ күн салқын. Жел басымды, алайды еңтіні бар. Қонырау соғымды, бабаң басталған жоқ. Сыныпқа жана оқушы келді деген мен ол үйріне алмай жүр.

І) Қазақстан халықтарынын тілдерін дамылу стратегиясы үні негізгі мақсатты айтқындары. 1) Мемлекеттік тілдін қызметін кемейту және нығайту; 2) Орыс тілінің жалпы мәдени қызметтің жалпы мәдени қызметтін сақтау; 3) Этникалық топтардың тілдерін дамыту. 1997 жылы Қазақстан Республикасың тіл туралы соңғы заңы қабылданды 1989 жылы қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртибесін алды.

ІІ) Отансыз адам – ормансыз бұл-бұл. Халықтың ортақ үйе – отан. Отан – оттан да ыстық. Кісі елінде султан болғанша, өз елінде ұлттан бұл. Отан үшін отқа түз болдас. Туған жердер жер болмас, туған елдей ел болмас. Тұған жердің куні де ыстық. Елін сүйген ер болар.

ІІІ) Бүгін 3 сабақ оқыдық та, далаға сінділікке сиықтың. Бүгін Алматыда жел соқты да, арты жаңбырға ойналды. Мұғалім сыныпқа кірді де, оқұшыларды түгендейді. Біз орманға бардың және гүл тердік. Далада салқын, әрі самал соғып тұр.

І) Қазақ хандарыңда ең жоғары билелеуші хан болған. Ханның қолында: қолбасшылық, сот билегі, шетелдернен қарым-қатынас жасау болды. Қазақтын атақты хандары: Тәуке хан, Жәнгір хан, Қасым хан, Есім хан, Абылай хан. Тәуке – көрнекті хан болған. Ол Жәнгір – ханнын баласы. Қасым хан – қазақ хандығын мемлекетке айнайдырған. Есімхан қазақ-қырғыз ыңтымағын орнақтан. Абылай хан үш жүздің басым қосқан.

ІІ) Төле би 1663 жылы Жамбыл облысында туған 1756 жылы Шымкент жерінде қайтыс болған. Әкесі - Әлібек би болған Төле би Ұлы жүздін бие. Ол 15-20 жасынаң билік жүргізген. Төле би Сауатты, әділ, шешен адам болған. Оның Кәдір – қасиетті хан, султандаң жоғары болған.

ІІІ) Ұлысты басқарған. Тағынасайланатын болған. Билер соттай алмайтын еді. Құқықты пайдаланған. Билік сұлтандарда болған. Ханнан тараған.

І) Қазақ халқының тарихинда есімі қалған тарихи қайраткелер есімі: Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би. Олар атақты билер. Төле би Ұлы жүздін бие. Ол әдіп сауатты – атақты би болған. Қазыбек би Орта жүздін бие. Ол парасатты елші,дипломат және ақын, шешен, қоғам қайраткері болған. Әйтеке би – кіші жүздін биі. Ол қазақ мемлекеттін қоруға үлес қосқан қоғам қайраткері және шешен би болған.

ІІ) Қазыбек би 1667 жылы туған, 1764 жылы қайтыс болған. Ол орта жүздін тусында «Жеті Жарғы» заң жобасын жасасқан. Қазыбек би шешен, әділ, би және парасатты елші болған. Оған 1761 жылы Қытай империясыннаң, 1762 жылы орыс мемлекітінен өкілдер келіп қайтқан Қазыбек би Түркістанда жерленген.

ІІІ) Әйтеке би қазақ {халқ}[ы][ның] [І.с] {бас}[ы][п] [Т.с] біріктіріп, бір {орта}^лық^[тан] [Ш.с] басқарған және туысқан қарақалпақ, қырғыз {халық}[тар][ы][мен] [К.с] одаң құрып, жоңғар {қалмақ}[тар][ы][на] [Б.с] қарсы бірыңғай халық [майдан][ы][н] [Т.с] ашқан, Тәуке {хан}[ның] [І.с] кеңесшісі, {көмек}^ші^[лер][і][нің] [І.с] бірі болған.

І) Қазақ жеріндегі ежелг қалалар: Отырар, Тараз, Түркістан, Құмкент қазақ жеріндегі. Отырар бұрын Фараб деп аталған. Бұл қала кизінде саяси, мәдени орталық болған. Тараз Ұлы Жибек жолындағы ірі қала болған. Тараз жерінде Айша бибі және Бабажы қаттың кесенесібар. Түркістанның бірінші аты «Шабғар». Кейін «Йаса» деп аталды. Түркістанда Қожа Ахмет Йассауи туған. Отырар мен Құмкент монғол шақыншығығы кезінде қийраған.

ІІ) Түркістан. Қазақ жеріндегі ежелгі қала – Түркістан. Түркістан Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан. IV-X ғасырларда бұл қала «Шабғар» деп аталды. IX-X ғасырларда «Йасы» деп аталған. XV ғасырдан «Түркістан» деп аталуы. Түркістанда Ахмет Йассауи өмір сүрген. Ақсақ Темір салдырған Йассауидін кесенесі Түркістанда. Қазір Түркістан – гүлденген, сәулетті қала.

ІІІ) Ежелгі қалалардың бірі болған Отырар қаласы, VI- VIII ғасырларда Сырдария өзенің орта тұсындағы ірі мемлекеттің астанасы болған. (жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем).

І) Болашақтағы қала. Мен ойлаған «Болашақтағы қала» Қапшағай мен Алматынын ортасында орналасады. Бұл қаланын аты «Іле» деп аталды. Бұл қалада түнгі клубтар, ойынханалар және демалыс орындары салыну керек. Қаланың көрінісі ең соңғы сәнімен салыну керек. Қаланың шетінде зауыттар, фабрикалар салуға болады. Қаланы көгалдандыру үшін ағаштар мен гүлдерді көп егу керек.

ІІ) Астана. Астана қаласы Қазақстан Республикасының ел ордасы Астана жас, жаңа, бас қала. Астананың бұрынғы аты «Ақмола». Астана Ішім өзені бойында орналасқан. 1998 жылы Астананың презентациясы болды. Астанада 80 ұлттың өкілдері туралы.Астанада 25 қабатты Интерконтиненталь қонақ үйі конгресс орталығы басққа да әсем ғимараттар бар. Қазір Астана – гүлденген, дамылған сәулетті қала.

ІІІ) Қазақ жерінде тайпалар мекендеген (жили племенами). Ерте заманда (древние времена) адамдар мекендеген. Олардың еңбек құралдары (орудия труда) болған. Мұражайда әшекей бұйымдар (укашения) бар. Ежелден қазақ жерінде сақтар өмір сүрді (с древних времен жили на казахской земле). Археологтар қазба жұмысын жүргізеді (вести раскопки). Ежелгі қалаларды біздің тарихшы ғалымдарымыз (наши ученые - историки) зерттеді.

І) Қазақ халқының салт-дәстүрлері көп. Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер: 1) Шілдехана бала тұғанда жасалатын той. Шілдехана думанды болса, баланың өмірі қызықты болады. 2) Қырқынан шығару – балаға қырық күн толғанда шашын алады, тырнағы алады, және шемылдырады(шешіпдіреді),. Сосын мерекелік дастарқан жайылады, 3) Бесікке салу – баланы бесікке бөлейді. Бесік – қасиеттті құтты мөлік (имущество). Мерекелік дастарқан жабылады. 4) Тұсау кесу – бала жүре бастағанда, алғып ана жікпен тусап, сұрінбесін деп тусадын кеседі. 5) Тіл ашар – бала сөйлей бастағанда жасалатың той. 6) Үлену тойы (свадьба) – екі жас танысып бір-бірі жақсы көріп ойленеді. Керіп ұлдын үйне келіп түскеннен кейін үйлену тойы болады.

ІІ) Ата-ана әр адамнын ата-анасын болады. Қазақ халқында ата-ана ерекше құрметтенен. Балалары ата-ана қартайғанда асылауға міндетті. Қазақстан Республикасыны Ата-занына ата-аналарымен балалардың қоқоғы үртениетті жолмен көрсіттілген. Ата-ана балаларна қалай жауапты болса, балалары ата-аналарына қартайғанда қамқорлық жасау керек.

ІІІ) Әкем - заңгер. Анам (шешем) – дәрігер. Ағам – жүргізауші. Әпкем – оқушы. Әжем – зейнеткер. Атам – зейнеткер.

І) Отбасы мүшелерін мінезеді. Отбасында 4 адам бар. Менін әкенің мінді қатап, көп сөйлемейді, іскер бірімді ұстамды кенпейілді адам. Менін анамнын мінді: жұмсақ басталады, салнақты, парасатты, көнілді, арлы мінсіз саумаққы. Әпкемнің мінді әкемем сияқты қатал, парасатты жауапты, көнілді, сенгім ұсталды, қысық адет барлы.

ІІ) Жеті қазына жеті ырыста философиялық түсінік бар. Жеті қазынана жігіттін өмірумен байланыстыруға болады: 1) жүйірік ат; 2) қыран бүркіт; 3) құмай тазы; 4) берен мылтық; 5) қанды ауыз қақпан; 6) майланғыш ау; 7) кездік. Жігіттің (Ж) аты – қанатты (крылья); Ж бүркіт – қуатты (сила); Ж тазым – серігі (спутник); малтығы – оты (огонь); қақпаны – сетті (клятва); ауы - әдіс-айласы (ловкость); кездігі – сұсы (мощь). Жеті ырыс 1) адамның ақылы; 2) денсаулық; 3) ақ жаулық; 4) бала; 5) көңіл; 6) жер; 7) ит.

ІІІ) Біздің сынып – айрануат ұйыған ұйыл (дружный). Мен сыныпта құлан таза (честный) адамның. Біздің Вася тойған қозыдай (вежливый) болып жүреді.

І) Ұлттық киім. Әр халқтын ұлттық киімдері бар. Қазақ халқынның ұлттық киімдері бес түрге бөлінеді. 1)Ішкі кіимдер (нижнее белье): жейде (рубаха), көйлек (платье), дамбал (пижама), шалбар (брюки), бешпент (костюм), қамзол, жилет; 2) Сыртқы киімдер (верхняя одежда): шапан (пальто), сырмалы шапан (теплое пальто), тон (дубленка), ішік (шуба), шідем (пальто с мехом); 3) Ерлердін бас киімдері: бөрік, тымақ, малақай, қалпақ, тақия; 4) Әйелдерін бас киімдері: кимешек, жаулық, бөрік, сәукеле, тақия; 5) Аяқ киімдер: мәсі (мягкие сапоги), кебіс (туфли), әйел етігі (женские сапоги), ерлер етігі (мужские сапоги).

ІІ) Қолонер. Қазақ тұрмысында ерекше орыналған. Әйелдер киіз басып, кілем, ши тоқып, киім тіккен. Еркектер киіз үйдің қанқасың жиһаздар, қару жарақтар жасаған. Киіз үйді шеберлер жасаған. Олар шаңырақ, кереге, ұық, есік, домбыра, ыдыс-аяқ жасаған. Зергерлер күміс пен алтыннан әшекетлер жасаған. Әйелдер жүніненкілем, мата тоқыпан.

ІІІ) Есепті немесе Вася шығарады, немесе Вова есептейді, немесе бәріміз шығарамыз. Күннін көзі бірде көрінеді, бірде көрінбейді. Сен не дұрысын айт, не кемшілігін айт (Талғаулы салалас құрмалас сөйлем).

І) Ұлттық мұражайда. Мен ұлттық мұражайда болдым. Ұлттық муражайда экспонаттар көп. Маған ұнаған экспонат – киіз үй. Киіз үй – қазақтын ежелден турған үйі. Үйдін ішінде сондықтын үстінде көрпелер жиналған. Қабырғада тоқылған кілем, еденде алаша жатыр. Киіз үйдін ортасында дөңгелек үстел тұр. Үстелдің киізі ақ, сүйектері қызыл, әшекейлері, ою-өрнектері өте әдемі тоқылған.

ІІ) Қазақ халқынның ерте кездегі. Қазақ халқы ертеден мал өсірген. Қазақтар қой, жылқы, түйе өсірген. Қазақ турмысында қойдын мамызы зор. Қойдың еті тамақ, сүтінен, құрт, айран, май, жергіннен киім, терісінен ыдыстар жасаған. Жылқы өте пайдалы жасаған. Жылқы өте пайдалы мал. Ол әрі көлік, әрі тамақ. Етінен тағамдар, сүтінен қымыз, жүнінен киім жасаған. Қазақтар егін еккен. Олар: тары, бидай, арпа, жүгері еккен. Қазақтар аң, балық саураған.

ІІІ) Бөркін аспанға лақтыру – радоваться; Бөрікпен ұрып алу – легко победить; Тен жимылу – действовать тайно; Тонын айналдырып кию – прикидываться порядочным, воспитанным человеком. Миша құанғанынан бөркін аспанға лақтырды. Біздін жігіттер жарыста екінші топты бөрікпен ұрып алды. Игорь әр қашан тон жамырып жүреді. Тонын айналдырып кию – бұл екі жүзділік.

І) Қазақ халықының белгілі күйшілері: Дәулеткерей Шығайұлы – күйші, сазгер, ол орыс тілі мен мәдениетін жақсы білді; Құрманғазы – атақты күйші, сазгер; Дина Нурпеисова – дарынды күйші, ол жасынын күй тапқан; Нұрғиса Тілендеев – сазгер, домбырашы, композитор. Бұл күйшілер көптеген күйлер шығанғар.

ІІ) Нұрғиса Тілендеев Алматы облысында 1925 жылы туған. Ол атақты сазгер, дирижер, домбырашы, халық әртісі, халық кахарманы. Нұрғиса П.Н. Чайковский атындағы Мәскеу консерваториясын бітірген. 1953-1961 жылда Қазақстаның опреа және балет театрды істеді. Қазақфильм киностудиястыға бас редакторы болады. Ол 400-ге тарта ән, романстар, жазған. 1999 жылы ол қайтыс болған. Оның денесі Жамбыл мұражайнын қасында. Оның атақты шығармалар: аққу, ата толғалы.

ІІІ) Күйші Сүгір Әлиұлы – Оңтүстік Қазақстан Облысының Созақ ауданыныда дүниеге келген және он бес жасылған бастап домбырада күй ойна басталған. Атақты күйші Тәтімбет, Тоңа, Саймақ және Қорқыттың қобыз күйлері қобызда ойнап екі аспапты бірдей мезгерсен (Құрмалас сөйлем)

І) Қазақтың музыкалық аспаптары. Ұлттық аспаптар ойналу сипатына және дыбысына қарай төртіне бөлінеді: 1) Ішекті аспаптар: домбыра, қобыз, жетіген аспаптырына жасады. 2) Үрмелі аспаптар: сыбызғы, сазсырнай, дауылпаз, керней жатады. 3) Дыбылды-шулы аспаптар: дабыл, асатаяқ, тоқылдақ, қоңырау, дауылпаз жатады. 4) Сармалы аспаптар: ауызсырнай, сырнай жатады.

ІІ) Дина Нүрпеисова – күй анасы, қазақтын атақты күйші-композиторі. Ол 1861 жылы туып, 1955 жылы қайтыс болған. Дина 78 жасынан қолына домбыра алған. Ол 9 жасында Құрманғазыны көреді. Дина Құрмағазынның шәқыртты. 1888 жылы Құрманғазы Динаны соңғы көргенде домбырасын оған силады. Дина көптеген күйлер шығарған. Оның күйлері: «Тойбастар», «Әсемқоңыр», «Бұл-бұл», «Ана бұйрығы».

ІІІ) Шаңқобыз халық аспаптар оркестірінде, ансамбльдерде қолданылады әрі және де ойналады. (Жақты, толымды, жайылма хабарлы, бірықғай пысықтауышы бар жай сөйлем).

І) Тұнғыш ғалымдар. Қазақ халқының тұнғыш ғалымдарды; Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов. Шоқан қазақ халқының ұнғыш ғалымы. Ол Омбыдағы кадет корпусында оқығап. Ол Орта Азия және қазақ жеріне Қытайға саяхат жасаған. Ы.Алтынсарин – тұнғыш ұстаз ақын, жасушы. Ол қазақ даласында бірінші мектеп ашқан. Ол 1879 жылы «Қазақ хрестоматиясы» жазған. А.Байтұрсынов – тілші ғалым, әдебиет зерттеуші, ақын, аудармашы. Ол көптеген оқулықтар және бірінші қазақ әліппесін жазған. Ол Орынборда «Қазақ» газеттін шығаруы.

ІІ) А.Байтұрссынұлы 1873 жылы Торғай Жерінде туған. Ол – түрколог, ірі ғалым, әдебиет зерттеуші, аудармашы, ағартушы және педагог. Ол Торғайдағы қазақ-орыс мектебінде, Орынборда мұғалимдер даярлайтын мектепке оқығы. Ол Актобе, Қостанай, Қарқаларыда сабақ берді. Ол – қазақтың бірінші әліппесі мен біренші оқұлықтардың авторы. 1973 жылы Орынборда ол «Қазақ» газеттін шығарды.

ІІІ) Шоқан – кім? Жалқы зат есім.; шын – қандай? Жалан негізгі сын есім.; {мән}[і][нде] – Ж.с. жалға бар зат есім.; ғылым – не? Жалпы негізін зат есім.; үшін – шылау.; {ту}^ған^ – есімше.; адам – кім? Зат есім (жалпы).

І) Шоқан Уәлиханов 1935 жылы Қостанайда Құс Мұрын деген жерде туған. Онын шын аты – Мухамбет Ханафия. Ол ауылда мұсұлманына оқыған және Омбыдағы Кадет корпусында өте жақсы оқыды. Шоқан жазғы демалыста халық арасында аңыз әнгіме, халықтың жырларды жазып алған. Ол қазақ тарихың зерттей бастады.Ол XV ғасырда қазақ халқының өткісі болған үйсін, Қыпшақ, Керей, Найман руларын зерттеді. Ол қазақтың ескі дінін де зерттеді. Ол 1864 жылы Верный қаласында, кейін Тезек төренін ауылда торопады. Ол сонда өйленіп, қалды. 1865 жылы ол өкпе ауруынан қайтыс болды. Онын енбектері: алты шанардың өкелсенін шығыс шайы тұрайы.

ІІ) Ы. Алтынсарин – бірінші педагог, жазушы, ақын, аудармашы. Ол 1841 жылы Торғай облысында туған. Әкесі – ерте қайтыс болған Ыбрайды атасы балқожа тәрбиеледі. Ол Орынборда 7 жылдың мектепті бітірді. Ы.Алтынсарин 1864 жылы Торғай даласында бірінші мектеп ашқан. Ол көптеген өлендер, әнгімелер жазған. Онын әнгімелері: «Асан мен Өсен», «Атынтай Жонғарт».

ІІІ) Ыбырайдың өз әкесі Алтынсары ерте қайтыыс болғандықтан ал, атасы Балқожа идің тәрбиесінде өсті. (Себеп бағынңқылы сабақтас құрмалас сөйлем). Ыбырай Орынборда жеті жылды мектепті бітіргеннен кейін, апасы Балқожа бидің хатшысы болды.

І) Шешен билер. Қазақ халқында шешен билер көп. XVII-XVIII өмір сүрген атақты шешен билер: Төле, Қазыбек, Әтеке билер. Сонымен қатар жеренше шешен, Соңқулақ шешен де – атақты шешендер. Бұл шешендер заманында халық қашың олаған ақылды, әділ, шешен адамдар болған. Олар кезінде халық арасындағы дауларды әділ шешіп, шешендігін көрсетіп отырған.

ІІ) Шешендік өнер – ауыз әдебиетінін бір сапасы шешендік өнерді халықаралың тілде «риторика» дейді. Шешендік өнер демократиялық тоғамдарда, сөзге еркіндік бар жерде дамыған. Қазақ халқында шешендік өнер жақсы дамыған шешендік сөздердін түрлері:Арнау – бір адамда айтылған: сәлем, сын, әзіл, бата.

Шешендік Толғау – Ш.нақыл, Ш.мақал, Ш.мысал, Ш.жұмбакқ, Ш.жауап.Дау – заттық, рухани мәсилелерді реттейтін әдет заны.

ІІІ) Шешендік сөздерінің түрлерін алсақ олардың кемін де екі-үш нұсқасы бар. Шешендік өнер туралы бісек бұл ауыз әдебиетініңн бір саласы екен. Қазақ шешендің өнерінің ерекшеліктеріне қарасақ, оның екі ерекше ерекшелектері бар.

І) Экология – бұл бізді қармағам табиғи орта. Қазір қазақстанда экология ең бірінші мәселелрдің бірі. Қазақ жерінде экологиялық мәселе тұғызып отырған аймақтар: Арал, Семей, Балқаш, Каспий, Алматы. Арал мен Балқаш күн сайын тыртылып жатыр. Аралда ашық теңіздеп тұз ұшып жатыр. Аралдың тұзы Сибирге, Индия, Үндістан мен Пакистанға жетті. Соңдықтан Арал дүние жүзілік масштабқа шікті. Алматыда қазір автомобильдер өте көп. Ауа ластанған адамдардын арасында аулар көп. Семейде 1949 жылдаң атық сынағы болған. Сынақ 1991 жылы жабылды. Полигоннін зарбайды халық әліде бастаң кешүде. Каспий де мұнайдін суға ағуынфн балықтар мен өсімдіктер заттап шегуде. Экология мәсілесің өз уақытыңда шешу керек.

ІІ) Арал теңізі. 1993 жылы 16 наурызда Қызылорда қаласында Арал теңізінің мәсілесімен айналысатың. Ел басылар ұйымы құрылды. Бұл кенеске Орталық Азияның әр Республикасының өкімет басшылары және Ресейден бақылаушы өкілдер қатысты. Кенес жұмысың халықаралық арал көрімен және дүние жүзілік банкпен бірге жүрізді.

ІІІ) Орманды дала, жануарла рмен құстарды {қорға}^са^^қ^[та] нәтиже жақсы емес. Үкімет басшылары табиғатты қаржы {бөл}^се^ де табиғаттқа зиян кентірушілер көп.

І) Қорықтар. Қазақстанда 9 мемлекеттік қорық бар. Ен бірінші 1926 жылы Ақсу-Жабағылы қорығы ашылды. Ол Батыс Тянь-Шаньның солтүстігінде орналасқан. 1930 жылы наурызым қорығы ашылды. Ол Қазақстанның орманды даласы Торғай жерінде орналасқан 1935 жылы Алматы қорығы ашылды. Ол Алматы Облысында орналасқан. 1939 жылы Барсакелмес Ашылды. Ол Арал теңізінің солтүстігіінде орналасқан. 1968 жылы Қорғалғын ашылды. Ол Ақмола облысыңды орналасқан. Қорықтардың мақсатты: табиғи кешендері қорғау және зерттеу, жануарлар мен қустардың кебір түрлерін сақтау және қазіргі табиғатқа бейімделуін зерттеу.

ІІ) Абайдың табиғат лирикасы жалаң емес, жамыраңкы келеді. Онын пейзажи қиймылға адаммен қартын – қатынасқа толы. Абайдың табиғат лирикасы біз жаттып өстік. Көктем келсе бұлт пен паизағайдын еске аланыз. Жас келсе көкорай шалғынды еске аланыз. Күз болса, Абайдың тұманын еске аланыз. Қыс келсе, Абайдың ақ сақалды шалың еске алаңыз. Абайдың самалы, желі, аязы, жаңбырын сезінеміз. Абайдың ұлылығы оссында.

ІІІ) Арал теңізі жылдаң – жылға тартыппан барады. (Хабарлы, жайыма, жақты). Арал теңізі жоғалса, бүкіл аймақтың ауа райы нашарлайды. (Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. Құрамында 2 сөйлем. Құрамында 2 сөйлем бар. І – бағынаңқылы, ІІ - басының).

І) Қазіргі уақытта радио мен теледидиар жақсы дамыған. Біз радионы тыңдаймыз, теледидарды күнделикті көреміз. Мен радиодан музыкалық хабарларды тыңдаймың. Мысалы «Парковка», «Стол зааказов» хабарлар. Теледидарды көруді мен жақсы көремін. Теледидардаң мен қызықты фильмдер, спорт жаксылықтары, ауа-райы, соңғы жаналықтарды жибермей көремін. Маған «Военная тайна» хабарлы ойнайды.

ІІ) Мен тілші боламын. Мен тілші болғым келеді. Тілші болу үшін орыс тілін, қазақ тілін, Қазақстан тарихи жақсы оқу керек. Мен мектепті аяқтап, ҚазМҰУға журналистика түсемін. Қазақ халқының мәдениеті тарихи туралы мақала жазғым келеді.

ІІІ) Жастарға үлгі болатыңдай адамдары теледидардан көбірек көрсетсе. Сұхбаттың мазмұнды қызықты болуы тілшеге байланысты.

ІІ) Әуезов үйі – ғылыми-мәдени орталық, М.Әуезовтің өмірі мен шығармашылығын халыққа таныстаратын мекеме. Бұл үй 3 бағытта жұмыс істейді. Бірінші жазушынын өмірімен шығармашылық мұрасын жинактайды. Екінші алматысында ұражайдағы, қорбажар, экспонаттар, фотоларды жиеге тусыры. Үшінщі – М.Әуезовтің азаматтық, шығармашылық құқығын қорғау. Бұл үй екі қабаттан сегіз бөйледен турады. Бұл үйде жазушынып дауысы жазылған таспалар мен қуйбақтар бар.

ІІІ) Вадя театрға {бар}^у^ үшін, анасынан суранды. Менін досым Дима Зимбабвеға {бар}^мақ^ {бол}^ып^ жедел қонсатторын турфирмаға тіркеді. Күн {бот}^ып^ кетті, сондықтан үйге қайту керек. Әні күйе, бия {аралас}^а^, концерт те бастарып кетті.

І) Кино өнері - әдебиет пен театр, бейнегу өнері мен музыкалық қасиеттерін тайдағанаттын синтезді өнер. Кинода әртүрлі мамандықтын кызметкерлері қатысады. Олар: кинодраматург, режиссер, актер, оператор, суретші, композитор. Кино эстетикалық көркемдеу, шығармашылық бар өнер қазақфильм Ш.Айманов атында. Бірінші қазақ фильмі «Амангельды», «Қыз Жыбек», «Көшпенділер».

ІІ) Абайдың мұражай – үйі Жидебай да Семей Жерлерде орналасқан. Ол – ақынның өмірі мен шығармашылығынан мағлұмат беретін мекеме. Абайдың туғаныңа 100-жыл толғанда Абай қыстарды мұражай – үйге айналады. 1970 жылы бұл үй жүндеуден үтті. Мұражайдың 5 бөлмегі мен 3 залында үлы Абайдың заттары мен сүреттері орналасқан. Үйдін пішіні Абай заманыңдағы дай. Үйдегі дәліздін сол жағында-ас бөлме. Онда қазақ орта тыған және екі самаурың тұр. Мұражайда Абайдың достары Михайлис, Грос, Долгополовтың суреттері бар. Мұражайдың температурасы бір қалыпты.

ІІІ) 1926-сан есім, реттік, күрделі; {жыл}[ы], қазақ, драма, {театр}[ы][ның]-зат есім; {ұйымдас}^ып^-көсепше; {аш}^ыл^^у^[ы]-етістік; елдің-зат есім; мәдени-сын есім; {өмір}[і][нде]; аса,зор-үстеу, оқиға-зат есім, болады-етістік.

І)Алматы қаласы. Сахат. Алматы – Қазақстан Республикасының мәдени, экономикалық, бизнем орталығы. Алматы – үлкен, әсем қала. Алматы әсем ғимараттар, қонақ үйлер, саябақтар демалыс орындыры көп. Алматыға келген қоақтар ең бірінші қаламыздың әсем көшелеріне, «Тәуелсіздік монументіне», сосың Орталық мұражайда барады. Қаламыздың ең атақты «Демалыс орындары»: «Медеу» мен «Шымбулақ» қонақтарыңыздың жақсы демалатың жері. Ал Алматының қызыл алмасың әлемде барлықа адамдар біреді.

ІІ) Жамбыл Жабаев – жыр алыбы Суырып-салма ақын. Ол 1846 жылы Жамбыл Тауының етегінде туған. Жамбыл өлендерін, жатқа айтқан. Жамбыл Ұлы Отан соғысы кезінде Ленингроадтық тарға арнап «Ленинградтық өрендерім» өленін жазды. Бұл өлен Отан үшін жан аямай көресуге індеу болды. Алматыда Достық данғылы бойында, Жамбыл атаныздың ескерткіші мөлдір бұлақтың жағасында бейнелінгне.  Ленинградтың өренім! Мақтанышым сен едің! Нева өзенін сүйкімді Бұлағымдай көремін Көперіне қарасам Көмкерген су көлемін Өркем-өркем жарасқан Шоқылардай дер едім

ІІІ) Отанын туралы; Достарымен қатар; Әкесімен бірге; Соңдықтан біргеміз; Саша ма, Данил ме; Дұрыс емес; Бармақ түгіл. Мектептен келе жатқан Саша ма?

І) Уақыт алтыннан қымбат. Қазір адам әр минутын қадағалап отырады. Азаматтың дамуы да уақытқа байланысты. Уақыт артқа жүрмейді. Тарихи оқиғалардық бәріне уақыт куә. Біз «Уақыт - алтыңды» бағалай білейік.

ІІІ) Мұғалім барлық дәптерлерді тенсеріп болғаннан кейін балалар бақылау жұмыстын жақсы орындағандары туралы айтты.

І) Қазақ композиторлары: Н.Тілендеев, Ә.Бейсеуов, Е.Хасанғалиев, Ш.Қалдаяков. Ш.Қалдаяқов – мемлекеттік әннін композитор. Е.Хасанғалиев – тамаша әндер жазған. Қазақ халқының атақты композиторы Н.Тілендеев «Қыз Жыбек» фильмдері «Аққу» күйінін авторы. Мен Ш.Қалдаяковтың «Менін Қазақстаным» ән-әнұраның білемін.

ІІ) Сәлемдесу, қоштасу:Сәлеметсіз бе! Аман – есенсіз бе? Қайырлы күн! Денсаулығыныз қалай? Сау сәлемет болыныз! Қайырымды бол! Кездескенше! Шақыру: кірініз, өтіңіз, былай шығыныз, өтінемін, отырыныз, демалыңыз жоғары шығыныз, дастарханға келініз, дәлі татыныз, дәлі алыныз, біз сіздерді қонаққа шақырамыз, түскі (кешкі) асқа шақырамыз. Құттықтау: мерекенізбен құттықтаймын, мерекеніз құтты болсын, сізді жана жылмен(туған күнініңізбен) құттықтаймын, сізге еңбектегі (оқудағы) табысынызбен құттықтаймын, сізде табыс тілеймін, бақытты болыныз.

ІІІ) Етістіктін 3 шағы бары 1) Осы шақ(наст); 2) келер шақ(буд); 3) өткен шақ(пр) етістіктін негізіне+ды/ді/ты/ті. Мысалы: бар +ды, кел +ді, айт +ты, іш +ті. Мектепте оқу {аяқ}^та^^л^^ды^. Мен емтиханда жақы {дайында}^л^[мын]. Сен қазақ тілінен емтиханды өте жақсы {тапсыр}^д^[ың].

{}-корень