Балаларды бұқаралық ақпарат құралдарының зиянды әсерінен қорғау мәселелері

Бүгінгі таңда балаларды денсаулығы мен дамуына зиянды ақпараттан қорғау мәселелері ерекше өзекті болып табылады. Бұл негізінен соңғы онжылдықтарда жасөспірім қыздар арасында балаларға, ерте жүктілік пен түсік жасатуға қарсы қылмыстардың саны едәуір өскенімен, нашақорлармен, нашақорлармен, ойыншылармен, сондай-ақ кәмелетке толмағандар арасындағы суицидтермен бірге үнемі өсуде. Соңғы көрсеткіш бойынша, Қазақстан, өкінішке орай, әлемде жетекші орын алады.

Бұл көбінесе біздің елімізде және бүкіл әлемде жаңа ақпараттық технологиялардың, яғни Интернет, ұялы байланыс және электрондық байланыстың басқа түрлері, сандық хабар таратудың қарқынды дамуымен байланысты. Әсіресе, жасөспірімдер мен кішкентай балалар теріс ақпараттық әсерлерге бейім.[14] Шынында да, бұқаралық ақпарат құралдары және басқа да байланыс құралдары арқылы таратылатын мұндай ақпарат балаларға ауыр әсер етеді, оларды агрессивті, қатал, қоғамға қарсы мінез-құлыққа итермелейді және олардың қылмыс жасауға және басқа да заңсыз әрекеттерге қатысуын жеңілдетеді. Ашық қатыгез көріністердің кино мен видео өндірісіндегі теріс әсері, Интернетте зорлық-зомбылықтың кең таралуы қоғамдық санаға екі бағытта жүзеге асырылады: ол басқаларға деген агрессивтіліктің жоғарылауын немесе, керісінше, рухани тұрғыдан, басқа адамдардың қайғы-қасіретіне қарсы иммунитетті қалыптастырады. Балалар мен олардың ата-аналары арасында жүргізілген әлеуметтік сауалнама ерте жастан бастап балалардың көпшілігі Интернетке ақысыз және бақылаусыз қол жеткізе алатындығын, сол арқылы олардың денсаулығы мен дамуына зиянды ақпараттарға ие болатындығын көрсетті.[12]

Сонымен қатар, кейбір мектеп кітаптары (валеология және тіршілік қауіпсіздігі, жыныстық тәрбие туралы), баланың жыныстық мінез-құлқын қалыптастыратын ойындар мен ойыншықтар, ұлттық мәдениеттің моральдық нормаларын қабылдамайды, отбасы мен неке институтын беделге түсірмейді, әрдайым балалар мен жасөспірімдерге травматикалық әсер етпейді. Қазақстанда жыныстық білім беруді мектеп пәндеріне кіріктіру әрекеттері де жасалды. Бұл мәселені тіпті Парламент Мәжілісінің депутаттары көтерді. Осындай тәжірибе болған Ресей Федерациясының тәжірибесі 1997 жылы мұндай әрекеттер моральдық және кәсіпқой емес деп танылды. Мұндай білім түсік жасатудың, жүктіліктің және басқа да жағымсыз салдардың санын азайтып қана қоймайды, керісінше балалардың жыныстық өмірдегі жағымсыз қызығушылығын тудыруы мүмкін. Сондай-ақ, шығыстық мәдениетке негізделген қазақстандық қоғамның менталитетін, осы салада білікті кадрлардың жетіспеушілігін ескеру қажет.

Мұның бәрі балаларды осындай зиянды ақпараттан қорғау мәселелерін құқықтық реттеу қажеттілігін көрсетеді. Осыған байланысты осы саладағы шетелдік заңнаманы зерделеу пайдалы болып көрінеді.

Мәселен, Германияда, 1951 жылдан бастап, қоғамдық орындардағы жастарды құқықтық қорғау туралы заң күшіне еніп, ол жасөспірімдерге фильмдерді қоғамдық орындарда көруге мүмкіндік береді, оған жастар ісі жөніндегі ең жоғары жер органдарынан рұқсат алғаннан кейін ғана 1953 жылы жастарға зиянды материалдарды тарату туралы заң қабылданды. Жастарды бұқаралық ақпарат құралдарының зиянды әсерінен құқықтық қорғауды іс жүзінде жүзеге асыру үшін жастарға зиянды материалдарды тексерудің федералды басқармасы құрылды. Сонымен қатар, мультимедиа саласында ерікті өзін-өзі бақылау органы бар, оның міндеті жастарға заңсыз, зиянды материалдардың онлайн-қызметтерге (DSKM) таралуының алдын алу болып табылады.

АҚШ-та 1996 жылы қабылданған «Телекоммуникациялар туралы» Заң тек теледидар мен радиохабар таратуға ғана емес, ұялы және интерактивті компьютерлік байланыстарға, Интернетке де қатысты. Заңға сәйкес, балалар үшін қол жетімді компьютерлік желілер арқылы «кәмелетке толмағандарға ұнамсыз» болып табылатын ақпаратты «біле тұра» тарататын кез-келген адам бас бостандығынан айыру және айыппұл түрінде жазаланады. 16 жасқа дейінгі балаларды қамтыған порнографиялық материалдарды шығару, тарату, иемдену немесе қарау АҚШ-тың 1977 жылы балаларды жыныстық қанаушылықтан қорғауға қатысты федералды заңына, сондай-ақ мемлекеттік заңдарға сәйкес жауапқа тартылады. Балалар мен жастарды зиянды ақпараттан қорғауға бағытталған арнайы ережелер Канада, Ұлыбритания, Франция, Италия, Чехия, Қытай және көптеген басқа елдердің заңдарында бар. [13]

Ресей Федерациясында 2012 жылғы 1 қыркүйекте 2010 жылғы 29 желтоқсандағы N 436-ФЗ «Балаларды олардың денсаулығы мен дамуына зиян келтіретін ақпараттан қорғау туралы» Федералды заң күшіне енді. Ол балаларды ақпараттық әсердің деструктивті, травматикалық психикасынан, сондай-ақ балада қатал бейімділіктерді тудыруы мүмкін ақпараттан қорғауға бағытталған. Құжат балаларда қорқыныш, үрей мен дүрбелең туғызатын, сонымен қатар зорлық-зомбылық пен заңсыз мінез-құлықты негіздейтін ақпаратқа тыйым салуды енгізеді. Заң Ресей Федерациясының аумағында таратылатын кез-келген ақпараттық өнімдерге: бұқаралық ақпарат құралдары, баспа материалдары, компьютерлік бағдарламалар және т.б.[15]

Бұл мәселені мемлекеттік деңгейге көтеру қажет. Қазақстанда бірнеше жыл бұрын «Балаларды денсаулығына және дамуына зиян келтіретін ақпараттан қорғау туралы» заң жобасы жасалып, Парламент Мәжілісінде талқыланды.

Оның әрекеті баспа материалдарының айналымымен байланысты қатынастарға таралуы тиіс; кез-келген ақпарат құралдарында аудиовизуалды өндіріс; электрондық компьютерлерге (компьютерлерге) және мәліметтер базасына арналған бағдарламалар; ойын-сауық және ақпараттық және телекоммуникациялық желілер, соның ішінде Интернет және ұялы байланыс арқылы таратылатын ақпарат.

Заң жобасында белгілі бір жас тобындағы балалар арасында таратуға тыйым салынған ақпарат таратудың ерекшеліктері айқындалған. Атап айтқанда, оған ақпараттық өнімдер кірді: 1) зорлық-зомбылық көрсетілімдері; 2) қатыгездік көрсету; 3) балаларды оның өмірі мен денсаулығына қауіпті әрекеттерге итермелеу; 4) балаларды қоғамға қарсы және заңсыз әрекеттерге итермелеу; 5) отбасының беделін түсіретін институт; 6) мазмұны бар; 7) табиғатта қорқыту; 8) эротикалық мінез-құлық.

Мысалы, балалар мен жасөспірімдерді суицидке итермелейтін және әлеуметтік желілерде белсенді түрде тарататын «Көк кит» виртуалды ойыны Интернетте кең таралды. Ресейде пайда болған қауіпті ойын қазірдің өзінде елдің шекарасынан шығып, ТМД, Еуропа және Американың виртуалды кеңістігі енгізілуде. Көк киттің әсерінен 130-дан астам бала өз-өзіне қол жұмсады.

Менің ойымша, кәмелетке толмағандар үшін қол жетімділігі шектелуі немесе тіпті тыйым салынуы мүмкін ақпарат тізімін нақтылау және кеңейту қажет.

Сонымен, оларды есірткіні, маскүнемдікті, темекі өнімдерін, алкогольді пайдалануға, құмар ойындарға қатысуға, құмарлықпен және қайыршылықпен айналысуға мәжбүр етуі мүмкін ақпараттың балаларға таратылуына толық тыйым салынуы керек; порнографиялық ақпарат; дәстүрлі емес қатынастарды насихаттайтын ақпарат; заңсыз іс-әрекеттің салдарынан зардап шеккен кәмелетке толмаған бала туралы мәліметтер, оның ішінде тегі, аты, әкесінің аты, фотосурет және бейне-суреттері, мұндай кәмелетке толмаған баланың туған күні, оның дауысы, оның дауысы, тұрғылықты жері немесе уақытша тұратын жері, оқу орны немесе кәмелетке толмағанның жеке басын анықтауға мүмкіндік беретін жұмыс немесе басқа ақпарат. Сондай-ақ, заң жобасында балаларға арналған ақпараттық өнімдердің жас ерекшеліктері мен сараптамалары, ұқсас өнімдердің таңбалануы мен айналымына, компьютерлік және басқа электрондық ойындарда ақпараттық өнімдерді таратуға қойылатын талаптар, сондай-ақ балаларға арналған ақпараттың жекелеген түрлері, ақпараттық өнімді таратуға қосымша талаптар, хабар тарату арқылы.

Өкінішке орай, бұл заңды Парламент қабылдаған жоқ. Заң жобасының маңызды кемшіліктерінің бірі ақпараттық өнімдердің айналымына қатысатын саланың реттеуші процестеріне өзін-өзі реттейтін ұйымдардың қатысуын немесе бірлесіп реттеуді толықтай болмауы болды.

Ең қолайлы нұсқасы ретінде тиісті функцияларды кәсіби қоғамдастықтың өзін-өзі басқару органдарына немесе кәсіби қауымдастықтарға, неғұрлым құрметті коммерциялық емес ұйымдарға беру немесе сарапшылар кеңесін құру, оның ішінде азаматтық қоғам өкілдерін балаларды оларға зиян келтіретін ақпараттан қорғауға өкілетті органдар құру ұсынылды. денсаулық және даму. Мемлекеттік органның шешімдері сараптамалық органның міндетті қатысуымен қабылданады. Осыған ұқсас ұстанымды И.В. Межибовская, заңға сәйкес Үкіметтің тиісті заңнамалық актілерінде егжей-тегжейлі реттеу үшін сілтеме нормасымен осы саладағы консультативтік органдардың және сараптамалық комиссиялардың мәртебесі мен өкілеттіктері туралы негізгі ережелер жасау керек деп санайды. Ол сонымен бірге ата-аналардың және «өндіруші», «дистрибьютор» санатына кірмейтін балалардың балалардың ақпараттық қауіпсіздігі үшін міндеттері туралы мәселе көтерді.[16]

Заң жобасында маңызды тарихи, мәдени немесе көркемдік құндылығы бар ақпараттық өнімдердің айналымы туралы заңның қолданылу аясынан шығарылуы қарастырылмаған. Мұндай босату Бала құқықтары туралы конвенцияның 31-бабы 2-тармағының талаптарына сәйкес ұлттық және халықаралық өнерде қалыптасқан мәдени мұраның сақталуына және балалардың осындай мұра объектілеріне қол жетімділікке кепілдік береді.

Сонымен қатар заң жобасында оның жарнамалық ақпарат көлемінен бас тартуы қарастырылмаған.

Қазақстан Республикасының жарнамалық заңнамасы жақсы қалыптасқан, дұрыс құрылған және жарнаманы жасау мен орналастыруда кәмелетке толмағандарды қорғау үшін жеткілікті шараларды қарастыратындығына сүйене отырып, ақпараттық өнімдердің айналымына қатысты жарнама қатынастарын болашақ заңның қолданылу аясынан алып тастау қажет сияқты. Көрсетілген тәсіл әлемнің басқа елдерінде қолданылатын тәжірибеге сәйкес келеді.

Біз осы заң жобасын әзірлеу кезінде мамандар атап өткен кемшіліктерді, осы саладағы құқықтық реттеудің шетелдік оң тәжірибесін, сондай-ақ құқық қолдану практикасының шындығын ескеруіміз керек деп санаймыз.

Соңғы жылдары кітаптарды, ойындарды және сиқырдың басқа да амалдары мен әдістерін үйрететін өнімдерді сату кең таралды. Мұндай өнімдер кез-келген ересек адамның психикасына және жалпы денсаулығына түзетілмейтін зиян келтіреді, және мүмкін зиянды саналы түрде бағалай алмайтын балалар үшін бұл өте қауіпті.

Бұған қоса, бұқаралық ақпарат құралдары «бақсы-балгерлердің», «сиқыршылардың», «экстрасенстердің» барлық қызметтерін ашық жарнамалайды,

«Тұқым қуалайтын емшілер» «бүлінуден», «жаман көзден», «бейбітшілік тәжінен» және т.б. қорғаудан тұрады, сонымен қатар арамдық жарнама берушілердің жауапкершілігі қарастырылмаған. Сиқырлы рецепттерді тіпті балаларға арналған баспа материалдарынан табуға болады, бұл өте қолайсыз. Кино және видео өнімдерінде, соның ішінде кәмелетке толмағандарға арналған, оккультизмнің кейіпкерлері көбінесе романтикаланады, оларға «жақсы сиқыршылардың» белгілі бір халдері беріледі, жалпы адамзаттық зұлымдықпен күресетін жалғыз адам (Гарри Поттер және басқалары).